Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji wczesnośredniowiecznego grodu w Rękoraju (Polska Środkowa)

Wiktor Piech

doi:10.18778/1427-9711.24.08

Autor

Wiktor Piech Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Fizycznej https://orcid.org/0000-0001-5068-1631

DOI:

https://doi.org/10.18778/1427-9711.24.08

Słowa kluczowe:

geoarcheologia, geomorfologia, georóżnorodność, region łódzki, fortyfikacje obronne, okres wczesnośredniowieczny

Abstrakt

Przedmiotem niniejszej pracy jest szczegółowa analiza środowiskowych uwarunkowań lokalizacji grodu wczesnośredniowiecznego w Rękoraju, ze szczególnym uwzględnieniem czynników geologicznych, geomorfologicznych oraz hydrologicznych. Badania terenowe przeprowadzono na obszarze o powierzchni około 80 km², obejmującym promień 5 km wokół grodziska, co odpowiada strefie penetrowanej przez człowieka w okresie wczesnego średniowiecza. Lokalizacja warowni była ściśle związana z naturalnymi walorami terenu, czyli umiarkowanym nachyleniem stoków (2–2,5^o), terasami zbudowanymi z piasków drobno- i średnioziarnistych oraz gęstą siecią małych dolin rzecznych i dolin denudacyjnych, które ułatwiały penetrację wysoczyzn. Pomimo ograniczonego potencjału rolniczego na badanym obszarze, w bezpośredniej strefie grodu istniały korzystne warunki do prowadzenia tzw. agrotechniki lekkiej. Ponadto fortyfikacje zostały ulokowane na cyplu wysoczyzny, odgrodzonym od strony wschodniej i północnej dolinami rzecznymi, a od południowej suchą doliną. Taki rozkład tworzył wysokie walory obronne.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Andrzejewski A., Sikora J. (red.). 2017. Grodziska wczesnośredniowieczne Polski Centralnej. Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Łodzi, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Balwierz Z. 2010. Analiza pyłkowa osadów torfowiska Żabieniec, [w:] Twardy J., Żurek S., Forysiak J. (red.), Torfowisko Żabieniec. Warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 179–188.
Google Scholar

Baranowski B. 1979. Ziemia piotrkowska do końca XVIII w., [w:] Baranowski B. (red.), Województwo piotrkowskie. Monografia regionalna. Zarys dziejów, obraz współczesny perspektywy rozwoju. Uniwersytet Łódzki, Łódź: 86–90.
Google Scholar

Bartkowski T. 1978. Środowisko przyrodnicze grodu wczesnośredniowiecznego w Lądzie nad Wartą Środkową, [w:] Błaszczyk W. (red.), Gród wczesnośredniowieczny w Lądzie nad środkową Wartą. Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, Poznań: 13–31.
Google Scholar

Błaszczyk Z. 2000. Archeologiczne Zdjęcie Polski w województwie piotrkowskim. Katalog stanowisk. Piotrków Trybunalski: 1–459.
Google Scholar

Buko A. (red.). 2007. Stradów. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy. Tom I. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków.
Google Scholar

Chmielowska A. 1969. Badania na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Rękoraju, pow. Piotrków Trybunalski. Sprawozdania Archeologiczne 21: 209–213.
Google Scholar

Chmielowska A. 1975. Osadnictwo w Polsce Środkowej w okresie od połowy X do połowy XIII w. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 22: 331–371.
Google Scholar

Chmielowska A., Marosik P. 1989. Wczesnośredniowieczne budownictwo obronne między Prosną i Pilicą. Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Szlakami Nauki 17, PWN Warszawa–Łódź: 1–161.
Google Scholar

Chudziak W., Weinkauf M. 2023. Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce. Powiat Inowrocławski, województwo kujawsko-pomorskie. Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń.
Google Scholar

Costello E. 2021. The Colonisation of Uplands in Medieval Britain and Ireland: Climate, Agriculture and Environmental Adaptation. Medieval Archaeology 65(1): 151–179.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/00766097.2020.1826123

Cywa K. 2015. Technologiczne i środowiskowe aspekty surowca drzewnego w polskich grodach średniowiecznych, wstępne wyniki badań drewna użytecznego, [w:] Dzieduszyńska D., Roman M. (red.), Dynamika zmian roślinności Niżu Polskiego w dobie późnoglacjanych zmian klimatu i narastania antropopresji w holocenie. VII Konferencja Paleobotaniki Czwartorzędu, Łódź, 10–12.06.2015: 14–15.
Google Scholar

Czerwiński S., Marcisz K., Wacnik A., Lamentowicz M. 2022. Synthesis of palaeoecological data from the Polish Lowlands suggests heterogeneous patterns of old-growth forest loss after the Migration Period. Scientific Reports 12: 8559. https://doi.org/10.1038/s41598-022-12241-1
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1038/s41598-022-12241-1

Dubaniewicz H. 1979. Klimat, [w:] Dalikowa A., Olaczek R. (red.), Województwo Piotrkowskie. Monografia regionalna. Zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju. Uniwersytet Łódzki, Łódź: 28–34.
Google Scholar

Dylik J. 1971. Województwo ze stolicą bez antenatów. Geografia historyczna województwa łódzkiego. Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 15: 1–187.
Google Scholar

Forysiak J. 2012. Zapis zmian środowiska przyrodniczego późnego vistulianu i holocenu w osadach torfowisk regionu łódzkiego. Acta Geographica Lodziensia 99: 1–164.
Google Scholar

Forysiak J., Borówka R.K., Kittel P., Kloss M., Lamentowicz M., Pawłowski D., Płóciennik M., Twardy J., Żurek S. 2010. Holoceński rozwój torfowiska Żabieniec i jego znaczenie dla paleoekologii i paleogeografii, [w:] Borówka K., Pawłowski D. (red.), Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wydawnictwo Naukowe: 203–214.
Google Scholar

Ginter A., Piech W. 2022. Analizy sedymentologiczne i geochemiczne nawarstwień Starego Rynku w Kutnie, [w:] Ginter A., Ginter J. (red.), Kutno. Powstanie i rozwój małego ośrodka miejskiego w ujęciu interdyscyplinarnym. Muzeum Regionalne w Kutnie, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Zakład Poligraficzny: 395–424.
Google Scholar

Ginter A., Piech W., Krąpiec M., Moska P., Sikorski J., Hrynowiecka A., Stachowicz-Rybka R., Cywa K., Piotrowska N., Mroczkowska A., Tołoczko W., Okupny D., Mazurkevich A., Kittel P. 2023. Intense and quick land relief transformation in the Little Ice Age: The age of accumulative fan deposits in Serteyka River Valley (Western East European Plain). Quaternary International 644–645: 160–177. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2022.02.015
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.quaint.2022.02.015

Goździk J. 1982. Środowisko przyrodnicze osadnictwa średniowiecznego okolic Rozprzy. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 29: 129–148.
Google Scholar

Jokiel P. 2004. Zasoby wodne środkowej Polski na progu XXI wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 1–114.
Google Scholar

Kalicki T. 2006. Zapis zmian klimatu oraz działalności człowieka i ich rola w holoceńskiej ewolucji dolin środkowoeuropejskich. Prace Geograficzne 204: 1–349.
Google Scholar

Kalicki T., Biesaga P. 2024. Ewolucja doliny Nidy w późnym glacjale i holocenie. Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej. Kielce–Białystok: 1–147.
Google Scholar

Kittel P. 2012. Wpływ georóżnorodności zlewni Neru (Polska środkowa) na lokalizację osadnictwa pradziejowego. Landform Analysis 19: 49–66.
Google Scholar

Kittel P. 2013. Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji osadnictwa na przykładzie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej. Acta Geographica Lodziensia 101: 49–79.
Google Scholar

Kittel P., Jaskulski M., Nalej M. 2017. Uwarunkowania geologiczne i geomorfologiczne funkcjonowania średniowiecznych grodowych zespołów osadniczych w Polsce Środkowej, [w:] Andrzejewski A., Sikora J. (red.), Grodziska wczesnośredniowieczne Polski Centralnej. Archeologiczne badania nieinwazyjne z lat 2013–2016, Łódź: 17–44.
Google Scholar

Kittel P., Mazurkevich A., Dolbunova E., Kazakov E., Mroczkowska A., Pavlovskaia E., Piech W., Płóciennik M., Sikora J., Teltevskaya Y., Więckowska-Luth M. 2018a. The geological and geomorphological situation of the Neolithic piledwelling Serteta II site, Western Russia. Acta Geographica Lodziensia 107: 191–213.
Google Scholar

Jeśli chcesz, mogę od razu przygotować kolejną partię.
Google Scholar

Kittel P., Sikora J., Antczak O., Brooks S.J., Elias S., Krąpiec M., Luoto T.P., Borówka R.K., Okupny D., Pawłowski D., Płóciennik M., Rzodkiewicz M., Stachowicz-Rybka R., Wacnik A. 2018b. The palaeoecological development of the Late Medieval moat – Multiproxy research at Rozprza, Central Poland. Quaternary International 482: 131–156. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2018.03.026
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.quaint.2018.03.026

Kittel P., Sikora J., Wroniecki P. 2018c. A Late Medieval motte-and-bailey settlement in a lowland river valley landscape of Central Poland. Geoarchaeology 33(5): 558–578.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1002/gea.21676

Klatka T. 1979. Gleby, [w:] Baranowski B. (red.), Województwo piotrkowskie. Monografia regionalna. Zarys dziejów, obraz współczesny perspektywy rozwoju. Uniwersytet Łódzki, Łódź: 42–45.
Google Scholar

Kondracki J. 2002. Geografia Regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 1–440.
Google Scholar

Korczyńska-Cappenberg M., Nowak M., Mueller-Bieniek A., Wilczyński J., Pospuła S., Wertz K., Kalicki T., Biesaga P., Szwarczewski P., Kapcia M., Cappenberg K., Wacnik A., Moskal-del Hoyo M. 2023. Middle Neolithic agricultural and land-use models in southern Poland: A case-study of the long-term settlement in Mozgawa. The Holocene 33(6): 619–635.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/09596836231157065

Kurnatowski S. 1968. Osadnictwo i jego rola w kształtowaniu krajobrazu. Folia Quaternaria 29: 183–197.
Google Scholar

Kurnatowski S. 1971. Rozwój zaludnienia Wielkopolski zachodniej we wczesnym średniowieczu i jego aspekty gospodarcze. Archeologia Polski 16(1/2): 465–482.
Google Scholar

Kurowski J. 1979. Zbiorowiska roślinne, [w:] Baranowski B. (red.), Województwo piotrkowskie. Monografia regionalna. Zarys dziejów, obraz współczesny perspektywy rozwoju. Uniwersytet Łódzki, Łódź: 51–60.
Google Scholar

Lamb H.H. 1995. Climate, History, and the Modern World (2d ed.). Routledge, London.
Google Scholar

Laskowski S. 1993. Pokrywa glebowa, [w:] Pączka S. (red.), Środowisko geograficzne Polski Środkowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 135–159.
Google Scholar

Litwoch R., Szmoniewski B.S. 2024. On the northern boundaries of the Vistulans, [w:] Paraschiv-Talmatchi C. (red.), Fortresses, towns and settlements. Everyday life on the edge of empires (7th–13th centuries). Pontica LVII Supplementum XI, Cluj-Napoca: 43–69.
Google Scholar

Ljungqvist F.C., Krusic P.J., Brattström G., Sundqvist H.S. 2012. Northern Hemisphere temperature patterns in the last 12 centuries. Climate of the Past 8: 227–249. https://doi.org/10.5194/cp-8-227-2012
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5194/cp-8-227-2012

Lorenc H. 2005. Atlas klimatu Polski. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa: 1–114.
Google Scholar

Maksymiuk Z. 1979. Wody, [w:] Baranowski B. (red.), Województwo piotrkowskie. Monografia regionalna. Zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju. Uniwersytet Łódzki, Łódź: 34–42.
Google Scholar

Mann M.E., Hang Z., Rutherford S., Bradley R.S., Hughes M.K., Shindell D., Ammann C., Faluvegi G., Ni F. 2009. Global Signatures and Dynamical Origins of the Little Ice Age and Medieval Climate Anomaly. Science 326: 1256–1260.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1126/science.1177303

Marcinkowski M., Szczepaniak M. 2019. Geoarchaeology of the Early Medival stronghold surroundings in Grzybowo near Września, Greater Poland. Quaestiones Geographicae 38(3): 95–108.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2478/quageo-2019-0032

Marks L. 2016. Zmiany klimatu w holocenie. Przegląd Geologiczny 64(1): 59–65.
Google Scholar

Matuszkiewicz J.M. 2008. Potential natural vegetation of Poland (Potencjalna roślinność naturalna Polski). Mapa przeglądowa 1:300.000, Arkusz C3. IGiPZ PAN, Warszawa.
Google Scholar

Moberg A., Sonechkin D.M., Holmgren K., Datsenko N.M., Karlén W. 2005. Highly variable Northern Hemisphere temperatures reconstructed from low- and high-resolution proxy data. Nature 433: 613–618.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1038/nature03265

Moszczyńska J. 1986. Hydrologia dorzecza Wolbórki. Acta Geographica Lodzensia 46: 1–146.
Google Scholar

Papińska E. 2004. Środowisko geograficzne Łodzi jako tło osadnictwa pradziejowego. Acta Universitatis Lodzensis. Folia Geographica Physica 6: 135–174.
Google Scholar

Petera-Zganiacz J., Forysiak J. 2012. Historia rozwoju doliny Warty w basenie uniejowskim. Biuletyn Uniejowski 1: 23–41.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2299-8403.01.02

Piech W. 2017. Waloryzacja środowiska przyrodniczego wczesnośredniowiecznego grodu w Rękoraju na Wysoczyźnie Piotrkowskiej, Polska Środkowa. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Physica 16: 33–42.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1427-9711.16.04

Piech W. 2019. Próba określenia stref użytkowania terenu we wczesnym średniowieczu w otoczeniu grodziska w Rękoraju, Polska Środkowa, [w:] Nyćkowiak J., Pryliński W. (red.), Badania i Rozwój Młodych Naukowców w Polsce. Nauki humanistyczne i społeczne, część II – Historia i społeczeństwo. Młodzi Naukowcy, Poznań: 90–97.
Google Scholar

Piech W. 2021. Sedimentological features and depositional conditions of accumulative fans in the lower Serteyka River Valley, Western Russia. Acta Geographica Lodziensia 111: 159–188.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.26485/AGL/2021/111/11

Piech W., Kittel P., Mazurkevich A., Pavlovskaia E., Kazakov E., Teltevskaya Y., Błaszczyk K., Kotrys B. 2018. Cechy sedymentologiczne i warunki depozycji osadów stożka akumulacyjnego w dolinie rzeki Sertejki (Zachodnia Rosja). Acta Geographica Lodziensia 107: 215–238.
Google Scholar

Piech W., Hrynowiecka A., Stachowicz-Rybka R., Cywa K., Mroczkowska A., Słowiński M., Okupny D., Krąpiec M., Ginter A., Mazurkevich A., Kittel P. 2024. Natural and anthropogenic factors affecting intense slope processes in Eastern Europe Turing the Modern Period: Serteyka river Valley, Russia. The Holocene 34(7). https://doi.org/10.1177/09596836241236316
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/09596836241236316

Podgórski Z., Szatten D., Brzezińska M., Maerker M. 2021. Spatial analysis of hillfort locations in the Chełmno Land (Poland) using digital terrain analysis and stochastic data exploration. Journal of Archaeological Science: Reports 39: 103170.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2021.103170

Prygała J. 1971. Zastosowanie metod archeologicznych i przyrodniczych w studiach nad osadnictwem prahistorycznym na przykładzie badań na Mazowszu. Folia Quaternaria 39: 101–120.
Google Scholar

Przybylak R., Olinski P., Koprowski M., Szychowska-Krąpiec E., Krąpiec M., Pospieszynska A., Puchałka R. 2023. The climate in Poland (central Europe) in the first half of the last millennium, revisited. Climate of the Past 19: 2389–2408.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5194/cp-19-2389-2023

Sikora J. 2009. Ziemie Centralnej Polski we wczesnym średniowieczu. Studium Archeologiczno-Osadnicze, Łódź.
Google Scholar

Sikora J., Kittel P., Wroniecki P. 2013–2015. Nieinwazyjne badania grodzisk wczesnośredniowiecznych Polski Centralnej i ich zaplecza osadniczego: Chełmo, Rękoraj, Rozprza, Stare Skoszewy, Szydłów. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 46: 265–267.
Google Scholar

Sikora J., Kittel P., Piech W., Wroniecki P. 2017. Rękoraj, [w:] Andrzejewski A., Sikora J. (red.), Grodziska wczesnośredniowieczne Polski Centralnej. Archeologiczne badania nieinwazyjne z lat 2013–2016, Łódź: 143–157.
Google Scholar

Szmoniewski B.S., Włodarczak P. 2017. Badania wielkich grodów zachodniomałopolskich przeprowadzone przez małopolskich archeologów Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN: próba podsumowania oraz obecne perspektywy. Przegląd Archeologiczny 65: 169–186.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.23858/PA65.2017.013

Szukała M. 1990. Rękoraj, ST, 17, gm. Moszczenica. Maszynopis w archiwum UOZ w Łodzi, Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim.
Google Scholar

Tomaszewski E. 2007. Maksymalny czas trwania głębokich niżówek letnich w środkowej Polsce i jego uwarunkowania. Acta Universitatis Lodziensia. Folia Geographica Physica 8: 89–98.
Google Scholar

Tserendorj G., Marinova E., Lechterbeck J., Behling H., Wick L., Fischer E., Sillmann M., Märkle T., Rösch M. 2021. Intensification of agriculture in southwestern Germany between the Bronze Age and Medieval period, based on archaeobotanical data from Baden-Württemberg. Vegetation History and Archaeobotany 30: 35–46.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/s00334-020-00814-x

Turkowska K. 2006. Geomorfologia regionu łódzkiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 1–238.
Google Scholar

Turkowska K., Wieczorkowska J. 1992. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Tuszyn. Państwowy Instytut Geologiczny.
Google Scholar

Turkowska K., Wieczorkowska J. 1994. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Tuszyn (665). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa: 1–36.
Google Scholar

Twardy J. 2008. Transformacja rzeźby centralnej części Polski Środkowej w warunkach antropopresji. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Twardy J. 2013. Pradziejowa kolonizacja małych dolin rzecznych środkowej Polski i jej konsekwencje dla rozwoju rzeźby. Landform Analysis 24: 97–106.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12657/landfana.024.010

Twardy J., Forysiak J., Rodak S., Moździoch S. 2018. Środowiskowe czynniki lokalizacji wybranych grodzisk w środkowej części Polski Zachodniej. Acta Geographica Lodziensia 107: 93–117.
Google Scholar

Wachecka-Kotkowska L. 2004. Zmiany środowiska doliny dolnej Luciąży w holocenie. Acta Universitatis Lodziensia. Folia Geographica Physica 6: 47–68.
Google Scholar

Woś A. 1999. Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 1–293.
Google Scholar

Zamelska-Monczak K., Piotrowski A., Sydor P., Żuk T., Rzodkiewicz M., Noryśkiewicz A., Krzymińska J. 2021. Geoarchaeological studies on the Early medieval Santok stronghold (North-Western Poland). Geoarchaeology 36(6): 978–1008.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1002/gea.21883

Zawadzka-Pawlewska U. 2017. Fazy osadnicze na obszarze zlewni Węgierki w czasach prehistorycznych i wczesnohistorycznych oraz ich zapis w środowisku stokowym i rzecznym. Rozprawa doktorska, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski: 1–170.
Google Scholar

Ziomek J. 1982. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Piotrków Trybunalski. Państwowy Instytut Geologiczny.
Google Scholar

http://geoportal.lodzkie.pl/imap/ [20.05.2025].
Google Scholar

http://www.moszczenica.pl/ [18.06.2025].
Google Scholar

https://pl.climate-data.org/europa/polska/%C5%82odz-voivodeship/rekoraj-92608 [27.05.2025].
Google Scholar