Wie stirbt eine Sprache aus? Überlegungen zu sozialpolitischen, wirtschaftlichen und kulturellen Faktoren des Sprachtodes am Beispiel der deutsch-schlesischen Varietät aus dem ehemaligen Kreis Waldenburg (powiat wałbrzyski)

Katarzyna Dulat-Lewicz

doi:10.18778/2196-8403.2018.08

Autor

Katarzyna Dulat-Lewicz

DOI:

https://doi.org/10.18778/2196-8403.2018.08

Słowa kluczowe:

śmierć języka, śląski-niemiecki, wariant, powiat wałbrzyski

Abstrakt

W artykule przedstawione zostały zmiany polityczno-społeczne, gospodarcze i kulturowe, które zaszły w powiecie wałbrzyskim (dawniej Kreis Waldenburg) w związku z ustanowieniem nowej zachodniej granicy Polski po 1945 roku oraz związaną z tym akcją tzw. „odniemczania” tychże terenów, która doprowadziła do wyparcia języka niemieckiego z przestrzeni publicznej oraz do gwałtownego zanikania lokalnej śląskiej odmiany języka niemieckiego. Pomimo iż wałbrzyscy Niemcy w porównaniu z innymi ośrodkami mniejszości niemieckiej na Dolnym Śląsku mogli cieszyć się o wiele większymi swobodami obywatelskimi, to odmiana ta dziś krytycznie zagrożona jest wyginięciem, a w niedalekiej przyszłości prawdopodobnie przestanie istnieć.

Biogram autora

Katarzyna Dulat-Lewicz

Katarzyna Dulat-Lewicz (geb. 1990) – seit 2014 Doktorandin an der Adam-Mickiewicz Univeristät (Germanistik M.A). Masterarbeit zur deutsch-polnischen kontrastiven Phonetik. Forschung zur deutsch-schlesischen Varietät, die vor 1945 im ehemaligen Landkreis Waldenburg (heute powiat wałbrzyski) gesprochen wurde. Wissenschaftliches Interesse: Prozesse, denen das Schlesische vor und nach 1945 unterlag, Sprachkontakt im Grenzgebiet. Weitere Forschungsschwerpunkte: Geschichte der deutschen Minderheit in Polen, deutsche Dialektologie, Soziolinguistik und Geschichte der deutschen Sprache.

Bibliografia

Archiwum Historii Mówionej. https://audiohistoria.pl/nagranie/3062-ahm_1450 (30.01.2018).
Google Scholar

AUSTIN, PETER K. / SALLABANK, JULIA (2001): Introduction. In: The Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press,1-24.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9780511975981.001

BÄR, JOCHEN A. (2000): Deutsch im Jahr 2000. Eine sprachhistorische Standortbestimmung. In: EICHHOFF CYRUS, KARIN M. / HOBERG, R. (eds.): Die deutsche Sprache zur Jahrtausendwende. Sprachkultur oder Sprachverfall? Dudenverlag (Duden, 1):9-34.
Google Scholar

BISKUP, RAFAŁ (2008): „Wu dr Herrgott noch übrohl sei Platzla hoot“. Einiges zum Motiv der Berge im Schaffen schlesischer Mundartdichter. In: BIAŁEK, E. / PACHOLSKI, J. (ed.): „Über allen Gipfeln...“. Bergmotive in der deutschsprachigen Literatur des 18. bis 21. Jahrhunderts. Dresden / Wrocław:431-440.
Google Scholar

BISKUP, RAFAŁ (2010): Philo vom Walde (Johannes Reinelt). Dialektdichter, Lebens-reformer, Nietzscheanist. In: Silesia Nova. Vierteljahresschrift für Kultur und Geschichte. 3-4/2010:157-185.
Google Scholar

BROWAREK, TOMASZ (2009): Działalność kulturalna ludności niemieckiej w Polsce w latach 1945-1989. In: TEKA Komisji Politologii i Stosunków Międzynarodowych 4:133-149.
Google Scholar

CRYSTAL, DAVID (2000): Language death. Cambridge University Press.
Google Scholar

GRENOBLE, LENORE A. (2011): Language ecology and endangerment. In: The Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press, 28-44.
Google Scholar

GRUND, BERNHARD (2015): Die erste Grundschule mit deutscher Unterrichtssprache. In: STEMPOWSKA, REICHERT (ed.): Gestern, heute, morgen. Die zweite Ausgabe der Festschrift zum 50-jährigen Bestehen der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaft in Waldenburg Niederschlesien. Wałbrzych, 49-56.
Google Scholar

GRUSZKA, WALDEMAR (2016a): Prasa jako wyraz tęsknoty za utraconą ojczyzną Rozważania wokół czasopisma „Waldenburger Heimatbote”. In: Nowa Biblioteka. Usługi, Technologie Informacyjne i Media 22(3):53-60.
Google Scholar

GRUSZKA, WALDEMAR (2016b): Czasopismo „Waldenburger Heimatbote“ i jego znaczenie dla tożsamości mieszkańców Wałbrzycha. http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/20723 (28.02.2019).
Google Scholar

HORNSBY, MICHAEL: Language endangerment. http://languagesindanger.eu/book-of-knowledge/language-endangerment/ (26.02.2019).
Google Scholar

JANKOWSKA-NAGÓRKA, ANNA (2017): „Deteutonizacja” Dolnego Śląska w latach 1945-1949 jako przykład polityki władz Polski Ludowej wymierzonej przeciwko niemczyźnie. http://rep.up.krakow.pl/xmlui/bitstream/handle/11716/3009/Jankowska-Nag%C3%B3rka_Anna-praca_doktorska.pdf?sequence=1&isAllowed=y (28.02.2019).
Google Scholar

KELLNER, WOLFGANG (2015): Selbsthilfe der deutschen Eltern für ihre schulpflichtige Kinder. In: STEMPOWSKA, REICHERT (ed.): Gestern, heute, morgen. Die zweite Ausgabe der Festschrift zum 50-jährigen Bestehen der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaft in Waldenburg Niederschlesien. Wałbrzych, 47-48.
Google Scholar

KRAUSS, MICHAEL (1992): The world's languages in crisis. In: Language, 68(1):4-10.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1353/lan.1992.0075

KURASZ, IRENA (2015): Mniejszość niemiecka na Dolnym Śląsku. Studium socjologiczne. Kraków: NOMOS.
Google Scholar

KURASZ, IRENA (2017a): Niemcy wczoraj i dziś. Przyczynek do analizy przemian społeczno-kulturowych ludności niemieckiej Dolnego Śląska od 1945 roku do współczesności. In: Opuscula sociologica. 2/201 (20):5-21.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18276/os.2017.2-01

KURASZ, IRENA (2017b): Politische und gesellschaftliche Gegebenheiten der Anwesenheit von Deutschen in Niederschlesien zwischen 1945 und 1989. In: DZIUROK, A. / MADAJCZYK, P. / ROSENBAUM, S. (ed.): Die deutsche Minderheit in Polen und die kommunistischen Behörden 1945-1989. Ferdinand Schöningh Verlag, 166-187.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.30965/9783657787173_015

KURASZ, IRENA (2017c): Sytuacja Niemców na Dolnym Śląsku po 1989 r. na przykładzie działalności Niemieckiego Towarzystwa Kulturalno-Społecznego we Wrocławiu. In: Rocznik Ziem Zachodnich. 01/2017:306-322.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.26774/rzz.173

LÖFFLER, HEINRICH (2004): XIV. Entwicklungstendenzen der deutschen Sprache seit der Mitte des 20. Jahrhunderts. In: BESCH, WERNER ET ALII (ed.): Sprachgeschichte. 4. Teilband: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung (=Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft (HSK). De Gruyter Mouton, 2037-2047.
Google Scholar

MADAJCZYK, PIOTR (2001): Niemcy polscy 1944-1989. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Google Scholar

MENZEL, WILHELM (1976): Mundart und Munadrtdichtung in Schlesien”, 2. Auflage, München: Delp’sche Verlagsbuchhandlung.
Google Scholar

NITSCHKE, BERNADETTA (2000): Wysiedlenie czy wypędzenie? Ludność niemiecka w Polsce w latach 1945-1949. Toruń: A. Marszałek.
Google Scholar

OCIEPKA, BEATA (1992): Niemcy na Dolnym Śląsku w latach 1945-1970. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Google Scholar

OCIEPKA, BEATA (2001): Deportacje, wysiedlenia, przesiedlenia – powojenne migracje z Polski i do Polski. Poznań: Instytut Zachodni.
Google Scholar

RETECKI, PIOTR (2009): Obcy w swojej własnej ojczyźnie – mniejszość niemiecka w powiecie wałbrzyskim. http://dtr-dtsk.pl/index.php/piotr-retecki-obcy-w-swojej-wlasnej-ojczyznie-mniejszosc-niemiecka-w-powiecie-walbrzyskim/ (28.02.2019).
Google Scholar

RETECKI, PIOTR (2013): Szkolnictwo z niemieckim językiem nauczania w powiecie i mieście Wałbrzych w latach 1950-1961. In: Nowa Kronika Wałbrzyska. Tom I pod red. Sylwii Bielawskiej. Wałbrzych, 135-149.
Google Scholar

RETECKI, PIOTR (2014): Powstanie i działalność Niemieckiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w regionie wałbrzyskim w latach 1957-1960. In: Nowa Kronika Wałbrzyska. Tom II pod red. Sylwii Bielawskiej. Wałbrzych, 181-196.
Google Scholar

RETECKI, PIOTR (2015): Akcja łączenia rodzin między Polską a RFN i NRD w latach 50.XX wieku. In: Nowa Kronika Wałbrzyska. Tom III pod red. Sylwii Bielawskiej. Wałbrzych, 85-98.
Google Scholar

SCHILKE, ROSEMARIE (2015): Meine Erinnerungen. Vortrag zum 50-jährigen Gründungsjubiläum. In: STEMPOWSKA, REICHERT (ed.): Gestern, heute, morgen. Die zweite Ausgabe der Festschrift zum 50-jährigen Bestehen der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaft in Waldenburg Niederschlesien. Wałbrzych, 57-62.
Google Scholar

STEMPOWSKA, DORIS / REICHERT, MARTIN (ed.) (2015): Gestern, heute, morgen. Die zweite Ausgabe der Festschrift zum 50-jährigen Bestehen der Deutschen Sozial-Kulturellen Gesellschaft in Waldenburg Niederschlesien. Wałbrzych.
Google Scholar

THOMAS, STEPHAN (2014): Zwischen Dialektabbau und Assimilation. Eine ‚oral language history‘ der regionalen Varietäten des Deutschen in Niederschlesien nach 1945 anhand von Sprachbiographien. http://digital.bibliothek.uni-halle.de/hs/content/titleinfo/1990219 (15.12.2016).
Google Scholar

UNESCO (2003): Language Vitality and Endangerment. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/Language_vitality_and_endangerment_EN.pdf (26.02.2019).
Google Scholar

WICHERKIEWICZ, TOMASZ / KRÓL, TYMOTEUSZ / OLKO, JUSTYNA (2017): Awakening the Language and Speakers’ Community of Wymysiöeryś. In: European Review. (26)/1:179-191.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/S1062798717000424

WIKTOROWICZ, JÓZEF (1997). Polnisch-Deutsch. In: GOEBL, H. ET ALII (ed.): Kontakt-linguistik. Contact linguistics. Linguistique de contact. Walter de Gruyter:1594-1600.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/9783110151541.2.15.1594