Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie i pomniki rodziny Schlösserów

Krzysztof Stefański

doi:10.18778/2084-851X.08.04

Autor

Krzysztof Stefański Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii Sztuki, Katedra Historii Architektury https://orcid.org/0000-0002-9686-7463

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.08.04

Słowa kluczowe:

Ozorków, cmentarz ewangelicko-augsburski, sztuka sepulkralna, Schlösserowie

Abstrakt

Ozorków to jedno z kilku przemysłowych miast otaczających Łódź, które powstało w ciągu XIX wieku. Główną rolę w rozwoju miasta odegrała działalność rodziny Schlösserów. Pozostałością znaczenia rodziny jest ich pole grobowe na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Ozorkowie, zajmujące znaczną przestrzeń i wypełnione kilkunastoma nagrobkami członków rodziny oraz blisko z nimi spokrewnionych Wernerów. Powstawały one w ciągu stu lat i prezentują różne formy artystyczne oraz różne techniki, dobrze ilustrujące przemiany w sztuce sepulkralnej przełomu XIX i XX wieku. Do najciekawszych należy wykonany z żeliwa grobowiec Fryderyka (Friedricha) Schlössera oraz granitowy sarkofag Henrietty Wilhelminy Schlösser z Wernerów. Na uwagę zasługuje także marmurowy grobowiec Karola Jana Wernera oraz jego żony Emilii z domu Schlösser, sygnowany jako jedyny z omawianego zespołu – autorstwa łódzkiego rzeźbiarza Ludomira Wąsowskiego. Najważniejszym elementem pola grobowego jest kaplica-mauzoleum Henryka (Heinricha) i Karola (Carla) Schlösserów. Kamienna budowla nie jest ściśle datowana i nie jest znany jej autor. Prezentuje formy klasyczno-renesansowe, a jej oryginalnym elementem jest portal wejściowy z motywami egipskimi.

Omawiany zespół sepulkralny w Ozorkowie nie był do tej pory tematem bardziej dogłębnych badań, a zasługuje na wyeksponowanie ze względu na swoje znaczenie historyczne, związane z dziejami przemysłowymi regionu, oraz artystyczne, prezentując ciekawe formy i wysoki poziom wykonawstwa.

Bibliografia

ADLER 1857 – Friedrich Adler, Original-Beiträge. Herren Haus zu Ozorków im Königreich Polen, „Zeitschrift für Bauwesen” Jg. VII: 1857, szp. 121–122; Blatt 14–15.
Google Scholar

AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, KRSW, sygn. 1421, k. 29.
Google Scholar

BARANOWSKI 1980 – Bohdan Baranowski, Łódź i okolice na przełomie XVIII i XIX w. (1793–1820/1923), [w:] Łódź. Dzieje miasta, red. Ryszard Rosin. Tom I: Do 1918 r., red. Bohdan Baranowski, Jan Fijałek, Warszawa–Łódź 1980, s. 141–146.
Google Scholar

BARTCZAK 1999 – Mirosław Bartczak, Scheiblerowie. Historia rodu, red. i uzupełnienia historyczne Jacek Jordan, Łódź 1999.
Google Scholar

BARTCZAKOWA 1954 – Aldona Bartczakowa, Franciszek Maria Lanci 1799–1875, Warszawa 1954.
Google Scholar

CURL 1982 – James Stevens Curl, The Egyptian revival: an introductory study of a recurring theme in the history of taste, London–Boston–Sydney 1982.
Google Scholar

DEMBSKA 1995 – Albertyna Dembska, Kultura starożytnego Egiptu. Słownik, Warszawa 1995.
Google Scholar

DOMINIKOWSKI 2004 – Jan Dominikowski, Nekropolia Łodzi wielkoprzemysłowej. Cmentarz Stary przy ul. Ogrodowej. Dzieje i sztuka 1854–1945, Łódź 2004.
Google Scholar

DROZDOWSKI/ZAHORSKI 2004 – Marian Marek Drozdowski, Andrzej Zahorski, Historia Warszawy, Warszawa 2004.
Google Scholar

FISCHER/ZINKOW 2004 – Iwona Fischer, Leszek Zinkow, „Dom Egipski” w Krakowie. Przykład egiptomanii w architekturze polskiej, „Modus. Prace z historii sztuki” 2004, t. V, s. 33–57.
Google Scholar

FLATT 1853 – Oskar Flatt, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1853.
Google Scholar

GIEDION 1968 – Siegfried Giedion, Przestrzeń, czas, architektura. Narodziny nowej tradycji, tłum. Jerzy Olkowski, Warszawa 1968.
Google Scholar

GÓRNY 2010 – Paweł Andrzej Górny, Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie, Ozorków 2010.
Google Scholar

GÓRNY 2014 – Paweł Andrzej Górny, Przemysł starszy od miasta, Ozorków 2014.
Google Scholar

GÓRNY/ŁUCZAK 2009 – Paweł Andrzej Górny, Robert Sebastian Łuczak, Dzieje Ozorkowa na podstawie historii społeczności ewangelicko-augsburskiej, Łódź 2009.
Google Scholar

GWARDA 2020 – Dominika Gwarda, Cmentarz ewangelicko-augsburski w Pabianicach – dzieje i analiza wartości artystycznych, tekst zamieszczony w niniejszym tomie: s. 93–116.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2084-851X.08.05

HEIKE 1967 – Otto Heike, Ozorkow: erste Textilstadt in Polen. Das Aufbauwerk eingewanderter Deutscher Tuchmacher und Weber, Mönchengladbach 1967.
Google Scholar

HEIKE 1979 – Otto Heike, 150 Jahre Schwabensiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen 1979.
Google Scholar

HOCHGELADEN 1937 – Eugen Hochgeladen, Neusulzfeld. Die Wiege der Brüder in Polen. Zum 100-jährigen Jubiläum, Łódź 1937.
Google Scholar

JAROSZEWSKI 1990 – Tadeusz S. Jaroszewski, Egipt jest krainą bajek… Kilka słów o polskich poglądach na architekturę starożytnego Egiptu w pierwszej połowie XIX wieku, [w:] Fermentum massae mundi. Jackowi Woźniakowskiemu w siedemdziesiątą rocznice urodzin, red. Nawojka Cieślińska, Piotr Rudziński, Warszawa 1990, s. 423–431.
Google Scholar

JARZEWICZ 2005 – Jarosław Jarzewicz, Świątynia pamięci. O kościele – mauzoleum Raczyńskich w Rogalinie, Poznań 2005.
Google Scholar

Karl Friedrich Schinkel 2012/2013 – Karl Friedrich Schinkel, Geschichte und Poesie, Hrsg. Hein-Th. Schulze Altcappenberg, Rolf H. Johannsen, Christiane Lange, München 2012/2013.
Google Scholar

KASPRZAK-MILER 2011 – Agnieszka Kasprzak-Miler, Sygnowane ogrodzenia, kraty i furty metalowe na zabytkowych cmentarzach – świadectwem działalności warszawskich firm rzemieślniczych od połowy XIX wieku do lat czterdziestych XX wieku, [w:] Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Dawne i nowsze odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. K. Kluczwajd, Toruń 2011, s. 49–58.
Google Scholar

KNEIFEL 1972 – Eduard Kneifel, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555–1939, Vierkirchen über München 1972.
Google Scholar

KOSSMANN 1942 – Oskar Kossmann, Die Anfänge des Deutschtums in Litzmannstädter Raum. Hauländer- und Schwabensiedlung im östlichen Wartheland, Leipzig 1942.
Google Scholar

KWIATKOWSKA 1995 – Maria Irena Kwiatkowska, Rzeźbiarze warszawscy XIX wieku, Warszawa 1995.
Google Scholar

KWIECIEŃ 2017 – Anna Kwiecień, Żeliwo. Odlewnictwo artystyczne w dawnych Gliwicach (1796–1945). Wystawa ze zbiorów Muzeum w Gliwicach / Cast iron. Art casting in the old Gliwice (1796–1945). An exhibition from the Gliwice Museum collection, Gliwice 2017.
Google Scholar

MAŁEK/STEFAŃSKI 2003 – Włodzimierz Małek, Krzysztof Stefański, Ginące piękno. Stary Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Łodzi / Die verlorengehende Schönheit. Der Alte Ewangelisch-Augsburger Friedhof in Łódź, Łódź 2003.
Google Scholar

MIŁOBĘDZKI 1978 – Adam Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1978 (wyd. 3), s. 283–285.
Google Scholar

MRÓZ 1998 – Janusz Mróz, Żeliwo jako tworzywo artystyczne XIX w. w Polsce, „Ochrona i konserwacja zabytków” 1998, nr 9, s. 53–56.
Google Scholar

NICIEJA 1989 – Stanisław S. Nicieja, Cmentarz Łyczakowski we Lwowie w latach 1786–1986, Wrocław 1989 (wyd. 2 poprawione).
Google Scholar

OLBROMSKA 2011 – Urszula Olbromska, Odlewane krzyże katolickie na cmentarzach w rejonie pogranicza polsko-ukraińskiego. Próba klasyfikacji, [w:] Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Dawne i nowsze odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń 2011, s. 97–110.
Google Scholar

OSTROWSKA-KĘBŁOWSKA 1982 – Zofia Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, t. XIII, Warszawa–Poznań 1982.
Google Scholar

OSTROWSKI 1949 – Wacław Ostrowski, Świetna karta z dziejów planowania w Polsce 1815–1830, Warszawa 1949.
Google Scholar

OZORKOW 1913 – Ozorkow, Jubliläumsschrift der “Lodzer Zeitung” 1863–1913, Lodz 1913, s. 100–101.
Google Scholar

PIĄTEK/ĆWIEK 1992 – Beata Piątek, Andrzej Ćwiek, Egiptyzujące grobowce na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, „Meander” 47, 1992, nr 9–10, s. 529–531.
Google Scholar

Piękno ocalone 2009 – Piękno ocalone. Stary Cmentarz przy ul. Ogrodowej w Łodzi, oprac. Cezary Pawlak, Dominik Antoszczyk, Łódź 2009.
Google Scholar

ROSIAK 1963 – Stefan Rosiak, Powstanie przemysłu włókienniczego w Ozorkowie, „Rocznik Łódzki”, t. VIII, Łódź 1963.
Google Scholar

RUDKOWSKI 2006 – Tadeusz Maria Rudkowski, Cmentarz powązkowski w Warszawie. Panteon Polski, Seria: Nasze pamiątki i krajobrazy, red. Olgierd Czerner, Wrocław 2006.
Google Scholar

RYNKOWSKA 1951 – Anna Rynkowska, Działalność gospodarcza władz Królestwa Polskiego na terenie Łodzi przemysłowej w latach 1821–1831, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Wydział II, nr 5, Łódź 1951.
Google Scholar

SMOLEŃSKI 1976 – Władysław Smoleński, Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, Warszawa 1976.
Google Scholar

STEFAŃSKI 1992a – Krzysztof Stefański, Ewangelickoaugsburskie budownictwo kościelne w regionie łódzkim w I połowie XIX wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1992, t. XXXVIII, s. 243–270.
Google Scholar

STEFAŃSKI 1992b – Krzysztof Stefański, Stary Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Łodzi, Łódź 1992.
Google Scholar

STEFAŃSKI 1995 – Krzysztof Stefański, Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta 1821–1914, Łódź 1995.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2003 – Krzysztof Stefański, Kaplica grobowa Heinzlów w Łodzi a typ renesansowej kaplicy kopułowej w architekturze epoki historyzmu, [w:] Recepcja renesansu w XIX i XX wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Łódź, listopad 2002, Łódź 2003, s. 161–177.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2005 – Krzysztof Stefański, Anioły cmentarne – symbol chrześcijańskiej nadziei, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze. Tom II. red. Jolanta Ługowska, Wrocław 2005, s. 483–489.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2013 – Krzysztof Stefański, Twórczy dorobek zakładu Antoniego Urbanowskiego – działalność na polu sztuki sepulkralnej, sakralnej oraz budownictwa, [w:] Przedsiębiorstwo Antoniego i Józefa Urbanowskich. Rodzina, dzieło, twórcy, red. K. Kuropatwa-Pik, M.J. Szymański, C. Pawlak, Muzeum Miasta Łodzi, Łódź 2013, s. 95–134.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2016a – Krzysztof Stefański, Pałac Henryka Schlössera w Ozorkowie i Friedrich Adler, [w:] Historia – konserwacja – rewitalizacja. Funkcjonowanie rezydencji regionu łódzkiego w kontekście doświadczeń europejskich. Prace dedykowane pamięci Profesora Leszka Kajzera, red. T. Bernatowicz, P. Gryglewski, K. Stefański, Katedra Historii Sztuki UŁ, Łódź 2016, s. 173–189.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2016b – Krzysztof Stefański, Problemy ochrony dziedzictwa kulturowego na przykładzie ewangelicko-augsburskiej części Starego Cmentarza przy ul. Ogrodowej w Łodzi, [w:] Acta Artis. Studia ofiarowane Profesor Wandzie Nowakowskiej, red. Aneta Pawłowska, Eleonora Jedlińska, Krzysztof Stefański, Łódź 2016, s. 403–418.
Google Scholar

WERNER 2009 – Stanisław Werner, Korzenie. Sławni i bliscy z rodziny Wernerów oraz rodzin skoligaconych: Norblinów, Schuchów, Malczów, Fukierów, Meisnerów…, Warszawa 2009.
Google Scholar

WIRASZKA 2017 – Marta Wiraszka, Kaplice i mauzolea na cmentarzach Warszawy w XIX i pierwszej połowie XX wieku, t. 1: Dzieła i ich twórcy, Warszawa 2017, s. 204–205.
Google Scholar

WIRASZKA 2020 – Marta Wiraszka, Kaplica grobowa rodziny Trębickich w Zembrowie jako przykład francuskich wpływów w dziewiętnastowiecznym budownictwie sepulkralnym na ziemiach polskich, tekst zamieszczony w niniejszym tomie: s. 39–63.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2084-851X.08.03

WOŹNIAK 2013 – Krzysztof Paweł Woźniak, Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku. Proces i jego interpretacje, Łódź 2013.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-960-5

WUOZ ŁÓDŹ – Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi, teczka: Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie. Wykaz zabytków Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego w Ozorkowie – załącznik do decyzji Łódzkiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków mgra Mieczysława Pracuty z dnia 25.10.1973 r.
Google Scholar

ZAHEL 2011 – Dorota Zahel, Nagrobki i krzyże żeliwne na Cmentarzu Głównym w Przemyślu, [w:] Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Dawne i nowsze odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. K. Kluczwajd, Toruń 2011, s. 83–96.
Google Scholar

ZIMMERMANN 1915 – Kazimierz Zimmermann, Fryderyk Wielki i jego kolonizacja na ziemiach polskich, t. 1, Poznań 1915.
Google Scholar