Religious variety in the Wieluń district in the years 1918–1939 against the background of the religious mosaic of the Second Polish Republic

Authors

Michał Michalski Polish Historical Society Lodz Branch https://orcid.org/0000-0002-5267-8150

DOI:

https://doi.org/10.18778/2080-8313.24.04

Keywords:

Wieluń district, religious, denominations, Judaism, Evangelicals, Orthodox Christians, Greek Catholicism, Bible Students, Mariavitism, Baptists

Abstract

The agricultural district of Wieluń in the interwar period was an area with less religious diversity than Poland and the Łódź Province. The Roman Catholic denomination definitely dominated – both in terms of the number of believers, the number of clergy, organizational structures and material base. Judaism occupied the second place, with the majority of the faithful concentrated around eight communes. The podium was closed by Augsburg Evangelicals scattered throughout the district with the parish in Wieluń. The remaining denominations were sparse, and among them only the Orthodox had their own parish, which were liquidated.

Author Biography

Michał Michalski, Polish Historical Society Lodz Branch

Dr Michał Michalski – historyk; ukończył studia magisterskie w Instytucie Historii Uniwersytetu Łódzkiego w 2011 r.; doktorat: Powiat wieluński w okresie międzywojennym (1918–1939) pod kierunkiem prof. dra hab. Kazimierza Badziaka (2017); członek Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego i Wieluńskiego Towarzystwa Naukowego, autor ponad 40 publikacji historycznych.

Zainteresowania naukowe: historia polityczna II RP, gospodarka II RP, rolnictwo II RP, dzieje regionu łódzkiego w nowożytności i współczesności, powiat wieluński, historia Kościoła rzymskokatolickiego, papiestwo, kolej w Polsce, demografia historyczna, spisy powszechne ludności.

References

Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, sygn. 376, 1221.
Google Scholar

Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Związek Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie, sygn. 499.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta miasta Łodzi, sygn. 23 670.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Urząd Wojewódzki Łódzki, sygn. 75, 282, 2507l, 2512, 2532, 2645.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi Oddział w Sieradzu, Notariusz Ludwik Kleindinst w Wieluniu, sygn. 41.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi Oddział w Sieradzu, Powiatowa Komenda Policji Państwowej w Wieluniu, sygn. 607.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi Oddział w Sieradzu, Powiatowy Komitet Pomocy Dzieciom i Młodzieży w Wieluniu, sygn. 2.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi Oddział w Sieradzu, Starostwo Powiatowe Wieluńskie, sygn. 123, 167, 171, 223, 231, 256, 284, 335, 336, 337, 338, 496, 712, 841, 848, 861, 1843, 1844, 1856, 1860, 1862, 1864, 1870, 1875, 2747.
Google Scholar

„Dziennik Praw” 1849.
Google Scholar

„Dziennik Praw Królestwa Polskiego” 1862.
Google Scholar

„Dziennik Praw Państwa Polskiego” 1918, 1919.
Google Scholar

„Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” 1921, 1925, 1927, 1936.
Google Scholar

Drugi powszechny spis ludności z dn. 9. XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Polska, Warszawa 1938.
Google Scholar

Drugi powszechny spis ludności z dn. 9. XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Miasto Łódź, Warszawa 1937.
Google Scholar

Drugi powszechny spis ludności z dn. 9. XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo łódzkie bez miasta Łodzi, Warszawa 1938.
Google Scholar

Kościół Katolicki w Polsce 1918–1990. Rocznik statystyczny, Warszawa 1991.
Google Scholar

Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo łódzkie, Warszawa 1928.
Google Scholar

Rocznik Statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1913, Warszawa 1914.
Google Scholar

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 2: województwo łódzkie, Warszawa 1925.
Google Scholar

Mapa gmin Rzeczypospolitej Polskiej. Podział administracyjny według stanu z dnia 1. IV 1938 roku.
Google Scholar

Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej. Podział na gminy według stanu z dnia 1. IV 1933 roku.
Google Scholar

Kalendarz Skarbowy na rok 1928.
Google Scholar

„Echo Sieradzkie i Zduńskowolskie” 1933, 1934.
Google Scholar

„Nowy Kurjer” 1932.
Google Scholar

„Przegląd Ewangelicki” 1937.
Google Scholar

„Przegląd Oświatowy” 1935.
Google Scholar

„Rocznik Ewangelicki” 1925.
Google Scholar

„Tygodnik Wieluński” 1921.
Google Scholar

Pawelec A., Wspomnienia z lat młodości i II wojny światowej (1934–1945), Lututów–Gdynia–Pruszcz Gdański–Wieluń 2006.
Google Scholar

Adamczyk M., Pastuszka S., Konstytucje polskie w rozwoju dziejowym 1791–1982, Warszawa 1985.
Google Scholar

Alabrudzińska E., Protestantyzm w Polsce w latach 1918–1939, Toruń 2004.
Google Scholar

Badziak K., Chylak K., Łapa M., Łódzkie chrześcijańskie wspólnoty wyznaniowe (bez Kościoła rzymskokatolickiego) w latach 1914–1939, [w:] Rola wspólnot wyznaniowych w historii miasta Łodzi, red. M. Kulesza, M. Łapa, J. Walicki, Łódź 2010.
Google Scholar

Banaszak M., Historia Kościoła Katolickiego: t. 3: czasy nowożytne 1517–1758, Warszawa 1989.
Google Scholar

Bandurka M., Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź 1995.
Google Scholar

Bednarczyk K., Historia Zborów Baptystów w Polsce do 1939 roku, Warszawa 1997.
Google Scholar

Bem K., Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych. Pastorzy i diakonisy Jednoty Małopolskiej i Jednoty Warszawskiej 1815–1939, Warszawa 2015.
Google Scholar

Bendowska M., Mykwa, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje – kultura – religia – ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
Google Scholar

Bijak B., Cmentarze ewangelickie w krajobrazie kulturowym wsi województwa łódzkiego, „Zeszyty Wiejskie” 2008, t. 13.
Google Scholar

Bronsztejn S., Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963.
Google Scholar

Chlebowski B., Praszka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 9, red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1888.
Google Scholar

Chlebowski B., Wieruszów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 13, red. B. Chlebowski, Warszawa 1893.
Google Scholar

Chyliński H., O wyznaniach i kierunkach w chrześcijaństwie, Warszawa 1961.
Google Scholar

Döpp H.-M., Szchita, [w:] Nowy leksykon judaistyczny, red. J.H. Schoeps, Warszawa 2007.
Google Scholar

Gastpary W., Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych. Część I: 1914–1939, Warszawa 1978.
Google Scholar

Glass J., Stan prawny Kościołów Ewangelickich w b. Królestwie Polskiem i na kresach wschodnich, „Rocznik Ewangelicki” 1925.
Google Scholar

Grabarczyk T., Nowak T., Ludność miasta, [w:] Wieluń. Dzieje miasta do 1792 roku, t. 1, red. A. Szymczak, Łódź–Wieluń 2011.
Google Scholar

Grelewski S., Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937.
Google Scholar

Handelsman M., Odkąd Polska jest państwem niepodległym, „Niepodległość” listopad 1931–kwiecień 1932, t. 5, z. 2 (10).
Google Scholar

Jagielski J., Cmentarz żydowski. Słownik judaistyczny: dzieje – kultura – religia – ludzie, t. 1, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
Google Scholar

Keller J., Chrześcijaństwo, [w:] Zarys religioznawstwa, red. J. Keller, Warszawa 1988.
Google Scholar

Keller J., Prawosławie, Warszawa 1982.
Google Scholar

Kęsik K., Gmina żydowska w Praszce w II Rzeczypospolitej. Przyczynek do dziejów, „Rocznik Wieluński” 2020, t. 20.
Google Scholar

Kłoczkowski J., Średniowiecze i Rzeczpospolita, [w:] J. Kłoczkowski, L. Müllerowa, J. Skarbek, Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986.
Google Scholar

Kneifel E., Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden der Kalischer Diözese, Posen 1937.
Google Scholar

Kneifel E., Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555–1939. Eine Parochialgeschichte in Einzeldarstellungen, b. m. w. [1971].
Google Scholar

Krasowski K., Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historycznoprawne, Warszawa–Poznań 1988.
Google Scholar

Książek J., 50-lecie odrodzonego Muzeum Ziemi Wieluńskiej, „Rocznik Wieluński” 2014, t. 14.
Google Scholar

Książek J., Powiat wieluński w latach 1918–1939, „Rocznik Wieluński” 2001, t. 1.
Google Scholar

Książek J., W Polsce Odrodzonej (1918–1939), [w:] Monografia gminy Osjaków, red. J. Książek, Wieluń 2012.
Google Scholar

Książek J., W Polsce Odrodzonej (1918–1939), [w:] Monografia gminy Ostrówek, red. T. Olejnik, Wieluń 2006.
Google Scholar

Książek J., Życie społeczno-polityczne i gospodarcze Lututowa w latach 1914–1939, [w:] Sześć wieków Lututowa. Studia i materiały, red. T. Olejnik, Wieluń 2007.
Google Scholar

Kwiatkowska W., Kancelaria Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Prusach Zachodnich w latach 1817–1920 i pozostałe po niej akta, Toruń 2006.
Google Scholar

Leszczyński P.A., Centralna administracja wyznaniowa II RP: Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Warszawa 2006.
Google Scholar

Łossowski P., Stabilizacja pozycji międzynarodowej Polski (czerwiec 1921 – marzec 1923), [w:] Historia dyplomacji polskiej, t. 4, 1918–1939, red. P. Łossowski, Warszawa 1995.
Google Scholar

Mańko S., Polski ruch ludowy wobec Żydów (1895–1939), Warszawa 2010.
Google Scholar

Markiewicz S., Protestantyzm, Warszawa 1982.
Google Scholar

Matelski D., Niemcy w II Rzeczypospolitej (1918–1939), t. 1, Toruń 2018.
Google Scholar

Michalski M., Emigracja sezonowa do Niemiec z powiatu wieluńskiego w okresie międzywojennym (1918–1939), „Przegląd Archiwalno-Historyczny” 2020, t. 7. https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.20.003.14637
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.20.003.14637

Michalski M., Kiedy Polska odzyskała niepodległość?, „Ziemia Łódzka” 2018, nr 12 (201).
Google Scholar

Michalski M., Powiat wieluński w II Rzeczypospolitej (1918–1939) – podziały administracyjne, obszar i granice, „Rocznik Wieluński” 2021, t. 21.
Google Scholar

Mikołajczyk M., Z dziejów parafii ewangelicko-augsburskiej w Sobiesękach do 1939 r., „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 2018, nr 15.
Google Scholar

Mironowicz A., Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok 2005.
Google Scholar

Moskal K., Kozłowska Feliksa, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 9: Kinszasa – Krzymuska, Lubin 2002.
Google Scholar

Olejnik T., Cerkiew, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
Google Scholar

Olejnik T., Cmentarze wieluńskie, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
Google Scholar

Olejnik T., Cukrownia „Wieluń”, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
Google Scholar

Olejnik T., Ewangelicy w Wieluniu, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
Google Scholar

Olejnik T., Muzeum Ziemi Wieluńskiej w Wieluniu. Dzieje, zbiory, działalność (1964–1984), Warszawa–Łódź 1987.
Google Scholar

Olejnik T., Parafia Ewangelicko-Augsburska, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
Google Scholar

Olejnik T., Wieluń. Dzieje miasta 1793–1945, Łódź–Wieluń 2008.
Google Scholar

Olejnik T., Żydowska Gmina Wyznaniowa, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
Google Scholar

Olejnik T., Żydzi w Wieluniu, [w:] Leksykon miasta Wielunia, Wieluń 2007.
Google Scholar

Opioła M., Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza, Małopolski i Śląska w latach 1918–1942, Toruń 2007.
Google Scholar

Osuchowski J., Prawo wyznaniowe Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939. (Węzłowe zagadnienia), Warszawa 1967.
Google Scholar

Pajewski J., Pierwsza wojna światowa 1914–1918, Warszawa 2014.
Google Scholar

Papierzyńska-Turek M., Między tradycją a rzeczywistością. Państwo i Kościół prawosławny w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1986.
Google Scholar

Papierzyńska-Turek M., Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918–1939, Warszawa 1989.
Google Scholar

Papierzyńska-Turek M., Prawosławie, [w:] Leksykon religioznawczy, Warszawa 1988.
Google Scholar

Papuga S., Gramsz A., Zelów: wspólnota nacji, wyznań, kultur, Łódź 2003.
Google Scholar

Piekarski A., Wolność sumienia i wyznania w Polsce, Warszawa 1979.
Google Scholar

Przepierski M., Nieznośny ciężar braterstwa. Konflikty polsko-czeskie w XX wieku, Kraków 2016.
Google Scholar

Redakcja, Cmentarz, [w:] Nowy leksykon judaistyczny, red. J.H. Schoeps, Warszawa 2007.
Google Scholar

Redakcja, Mykwa, [w:] Nowy leksykon judaistyczny, red. J.H. Schoeps, Warszawa 2007.
Google Scholar

Renz R., Z życia religijnego Żydów w miasteczkach międzywojennej Polski, [w:] Religia a społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej, red. T. Stegner, Warszawa 2013.
Google Scholar

Rykała A., Mniejszości religijne w Polsce: geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne, Łódź 2011. https://doi.org/10.18778/7525-577-5
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-577-5

Sokoł K., Sosna A., Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915, Białystok 2011.
Google Scholar

Sosna G., Troc-Sosna A., Hierarchia, kler i pracownicy Kościoła Prawosławnego w XIX–XXI wieku w granicach II Rzeczypospolitej i Polski powojennej, Warszawa–Bielsk Podlaski 2017.
Google Scholar

Staszewski M.T., Mniejszości wyznaniowe w PRL, [w:] Polityka wyznaniowa: tło – warunki – realizacja, red. W. Mysłek, M.T. Staszewski, Warszawa 1975.
Google Scholar

Stebelski A., Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, „Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego” 1928, t. 1.
Google Scholar

Szczerbik Z., „Praszkowskie Judaica”, Praszka 2001.
Google Scholar

Tokarczyk A., Ewangelicy Polscy, Warszawa 1988.
Google Scholar

Tokarczyk A., Protestantyzm, Warszawa 1980.
Google Scholar

Tokarczyk A., Religie współczesnego świata, Warszawa 1978.
Google Scholar

Tokarczyk A., Trzydzieści wyznań, Warszawa 1987.
Google Scholar

Tomaszewski H.R., Baptyści w Polsce w latach 1918–1958, Warszawa 2008.
Google Scholar

Tomaszewski J., Rolnictwo żydowskie w Polsce 1918–1939, [w:] J. Tomaszewski, Żydzi w Drugiej Rzeczypospolitej, wybór i oprac. A. Markowski, Sz. Rudnicki, Warszawa 2016.
Google Scholar

Umiński J., Historia Kościoła, t. 2, Opole 1960.
Google Scholar

Ustyniak A., „Cukrownia Wieluń” 1912–2002, „Rocznik Wieluński” 2004, t. 4.
Google Scholar

Wachowska B., Od 11 listopada do 11 listopada czyli spory o symboliczne święto Niepodległości Polski, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1995, z. 54.
Google Scholar

Widera M., Dzieje Kościoła katolickiego w powiecie wieluńskim (1918–1939), Opole 2021.
Google Scholar

Wiernicka V., Pamięć która łączy, „Ziemia Łódzka” 2016, nr 12 (179).
Google Scholar

Wiernicka V., Prawosławna diecezja łódzko-poznańska, Łódź 2022.
Google Scholar

Wiernicka V., Prawosławni w Łodzi, Łódź 2015.
Google Scholar

Wilczyński W., Informator wieluński, Wieluń 1935.
Google Scholar

Winkler W., Działoszyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 2, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1881.
Google Scholar

Witkowski W., Organizacja kościoła ewangelicko-reformowanego w b. zaborze rosyjskim, „Gazeta Administracji”, 15 X 1936, nr 20.
Google Scholar

Włodarczyk Z., 40. Rocznica śmierci ks. Henryka Wendta, „Rocznik Wieluński” 2009, t. 9.
Google Scholar

Włodarczyk Z., Haefke Robert Ludwik, [w:] Wieluński słownik biograficzny, t. 1–2, red. Z. Szczerbik, Z. Włodarczyk, Wieluń 2014.
Google Scholar

Włodarczyk Z., Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wieluniu – dwa wieki w służbie Panu. Między wiarą a tożsamością, [w:] Protestanci na ziemiach Polski centralnej, red. J. Stulczewski, Zduńska Wola 2020.
Google Scholar

Włodarczyk Z., Powstanie parafii ewangelicko-augsburskiej w Wieluniu 1818–1824, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2008, t. 9.
Google Scholar

Włodarczyk Z., Wendt Henryk, [w:] Wieluński słownik biograficzny, t. 1–2, red. Z. Szczerbik, Z. Włodarczyk, Wieluń 2014.
Google Scholar

Włodarczyk Z., Wieluńskie w dobie Prus Południowych 1793–1806, Wieluń 2005.
Google Scholar

Woźniak K.P., Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku. Proces i jego interpretacje, Łódź 2013. https://doi.org/10.18778/7525-960-5
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-960-5

Wróbel E., Podzielony Kościół XVI wiek, [w:] Dzieje Kościoła w Polsce, red. A. Więcek, Warszawa 2008.
Google Scholar

Wysoczański W., System zwierzchnictwa państwowego nad związkami wyznaniowymi w Polsce lat 1918–1939, „Rocznik Teologiczny” 1969, R. XI, nr 2.
Google Scholar

Zubowski P., Cerkiew Przenajświętszej Bogarodzicy Maryi w Wieluniu. Losy świątyni na tle losów innych cerkwi prawosławnych w okolicach Wielunia w okresie międzywojennym (1918–1939), „Rocznik Wieluński” 2014, t. 14.
Google Scholar

Żebrowski R., Rabinat, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje – kultura – religia – ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
Google Scholar

Żebrowski R., Synagoga, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje – kultura – religia – ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
Google Scholar

Żebrowski R., Szojchet, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje – kultura – religia – ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
Google Scholar

Żebrowski R., Ubój rytualny, [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje – kultura – religia – ludzie, t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
Google Scholar

Michalski M., Powiat wieluński w okresie międzywojennym (1918–1939) [rozprawa doktorska napisana w Katedrze Historii Polski Najnowszej Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. Dra hab. Kazimierza Badziaka, zbiory Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego].
Google Scholar

Pakuła P., Społeczeństwo powiatu łódzkiego w Polsce odrodzonej, k. 125, 127 [rozprawa doktorska napisana w Katedrze Historii Polski Najnowszej Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. nadzw. dr hab. Marii Nartonowicz-Kot, zbiory Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego].
Google Scholar

https://osadnicy.info/miejsca/cmentarze/cmentarz-ewangelicko-augsburski-w-jozefowie/ (dostęp: 25.09.2022).
Google Scholar

https://osadnicy.info/miejsca/cmentarze/cmentarz-ewangelicko-augsburski-w-krzeczowie/ (dostęp: 25.09.2022).
Google Scholar

https://osadnicy.info/miejsca/cmentarze/cmentarz-ewangelicko-augsburski-w-ostrowku/ (dostęp: 25.09.2022).
Google Scholar

https://osadnicy.info/miejsca/cmentarze/cmentarz-ewangelicko-augsburski-w-swobodzie/ (dostęp: 25.09.2022).
Google Scholar

Jelinek M., Duchowni – księża pastorzy parafii ewangelicko-augsburskiej w Zelowie , http://www.zelandia.pl/media/duchowni.pdf (dostęp: 25.09.2022).
Google Scholar