Wybrane problemy Kościoła katolickiego w PRL w zakresie realizacji własnej misji

Jan Krajczyński

doi:10.18778/0208-6069.80.05

Authors

Jan Krajczyński Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Wydział Prawa Kanonicznego, Katedra Prawa o Posłudze Nauczania

DOI:

https://doi.org/10.18778/0208-6069.80.05

Keywords:

People’s Republic of Poland, the Catholic Church in Poland (1945–1989), State-Church relations, the freedom of conscience and religion, the freedom of expression of religious beliefs, the power of governance, the sanctifying function, the teaching function of the Church

Abstract

The author of this paper focuses his interest on the State-Church relations during the period of the People’s Republic of Poland. Considering the threefold tasks of the Church in the world i.e. the ministry of governance, teaching and sanctifying, the author has made an attempt to specify the fundamental problems of a political, social, legal and administrative character encountered by the Catholic Church in the process of implementation of the above mentioned mission in Poland in the years 1945–1989.

Downloads

Download data is not yet available.

References

Archiwum Akt Nowych, Biuro Polityczne KC PZPR, sygn. V/259, k. 223.
Google Scholar

Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, Dz. U. 1946, Nr 13, poz. 87.
Google Scholar

Dekret z dnia 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, Dz. U. 1946, Nr 34, poz. 210 ze zm.
Google Scholar

Dekret z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska, Dz. U. 1946, Nr 49, poz. 279.
Google Scholar

Dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach, Dz. U. 1949, Nr 45, poz. 335.
Google Scholar

Dekret z dnia 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji, Dz. U. 1952, Nr 25, poz. 172 ze zm.
Google Scholar

Dekret z dnia 9 lutego 1953 r. o obsadzaniu stanowisk kościelnych, Dz. U. 1953, Nr 10, poz. 42.
Google Scholar

Dekret z dnia 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych, Dz. U. 1957, Nr 1, poz. 6.
Google Scholar

Komunikat Komisji Wspólnej przedstawicieli Rządu i Episkopatu z dnia 2 grudnia 1956 r. W Marian Fąka. 1978. Państwowe prawo wyznaniowe Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wybór tekstów źródłowych. 32–33. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Google Scholar

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., Dz. U. 1952, Nr 33, poz. 232.
Google Scholar

List Episkopatu do Sejmu z dnia 21 czerwca 1961 r. w sprawie ograniczania posiadania gruntów w miastach. W Peter Raina. 1995. Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989. T. 2: Lata 1960–1974. 116–121. Poznań: Wydawnictwo „W drodze”.
Google Scholar

Okólnik Ministerstwa Oświaty z dnia 13 września 1945 r. w sprawie nauki szkolnej religii, Dz. Urz. Min. Ośw. 1945, Nr 4, poz. 189.
Google Scholar

Okólnik Ministra Oświaty z dnia 4 sierpnia 1958 r. w sprawie przestrzegania świeckości szkoły, Dz. Urz. Min. Ośw. 1958, Nr 9, poz. 123.
Google Scholar

Okólnik nr 3 Urzędu ds. Wyznań z 27 marca 1957 r. w sprawie budownictwa obiektów sakralnych i kościelnych oraz zaopatrywania tych obiektów w materiały budowlane. Wiadomości Diecezjalne Lubelskie 4 (1957): 115–116.
Google Scholar

Okólnik Urzędu ds. Wyznań z 3 czerwca 1957 r. do Wydziałów ds. Wyznań Wojewódzkich Rad Narodowych w sprawie stanu majątków kościelnych na Ziemiach Zachodnich. W Peter Raina. 1994. Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989. T. 1: Lata 1945–1959. 593–594. Poznań: Wydawnictwo „W drodze”.
Google Scholar

Oświadczenie działaczy katolickich z 1 marca 1953 r. w sprawie pisma Episkopatu Polski. W Peter Raina. 1994. Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989. T. 1: Lata 1945–1959. 402–404. Poznań: Wydawnictwo „W drodze”.
Google Scholar

Protokół z rozmów, 13 marca 1975 r., Archiwum Akt Nowych, Urząd ds. Wyznań, sygn. 125/5, k. 23–24.
Google Scholar

Sobór Watykański II. 1963. Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli Inter mirifica.
Google Scholar

Tajne dokumenty. Państwo – Kościół 1980–1989. 1993. 360–362. Londyn–Warszawa: Aneks.
Google Scholar

Uchwała Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z dnia 12 września 1945 r. w sprawie Konkordatu. W Marian Fąka. 1978. Państwowe prawo wyznaniowe Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wybór tekstów źródłowych. 26–27. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Google Scholar

Uchwała nr 231 Rady Ministrów z dnia 8 października 1973 r. w sprawie przekazania osobom prawnym Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych, M.P. 1973, Nr 45, poz. 262.
Google Scholar

Uchwała nr 303 Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1973 r. w sprawie przekazania osobom prawnym Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych, M.P. 1973, Nr 57, poz. 325.
Google Scholar

Ustawa z dnia 28 października 1948 r. o zakładach społecznej służby zdrowia i planowej gospodarce w służbie zdrowia, Dz. U. 1948, Nr 55, poz. 434.
Google Scholar

Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, Dz. U. 1950, Nr 9, poz. 87 ze zm.
Google Scholar

Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania, Dz. U. 1961, Nr 32, poz. 160 ze zm.
Google Scholar

Ustawa z dnia 23 czerwca 1971 r. o przejściu na osoby prawne Kościoła Rzymskokatolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Dz. U. 1971, Nr 16, poz. 156.
Google Scholar

Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 12 czerwca 1945 r. w sprawie tymczasowego regulaminu egzaminu dojrzałości w liceum pedagogicznym, Dz. Urz. Min. Ośw. 1945, Nr 2, poz. 57.
Google Scholar

Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 5 czerwca 1946 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1946/47 w zakresie kształcenia dorosłych w szkołach i na kursach dla dorosłych, Dz. Urz. Min. Ośw. 1945, Nr 7, poz. 218.
Google Scholar

Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 7 grudnia 1956 r. w sprawie udziału nauczycieli przedmiotów nadobowiązkowych w posiedzeniach rad pedagogicznych, Dz. Urz. Min. Ośw. 1956, Nr 16, poz. 155.
Google Scholar

Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 8 grudnia 1956 r. w sprawie nauczania religii w szkołach, Dz. Urz. Min. Ośw. 1956, Nr 9, poz. 112.
Google Scholar

Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 4 sierpnia 1958 r. w sprawie nauczycieli religii, Dz. Urz. Min. Ośw. 1958, Nr 9, poz. 121.
Google Scholar

Zarządzenie Rady Ministrów z 5 maja 1953 r. w sprawie wykonania dekretu o obsadzaniu stanowisk kościelnych, M.P. 1953, Nr 43, poz. 522.
Google Scholar

Bar, Wiesław. 2000. „Prawo wyznań religijnych do mass mediów”. W Prawo wyznaniowe. Red. Henryk Misztal. Lublin: Wydawnictwo Diecezjalne.
Google Scholar

Bączkowicz, Franciszek. 1957. Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa. T. 1. Opole: Wydawnictwo Diecezjalne Św. Krzyża.
Google Scholar

Casaroli, Agostino. 2001. Pamiętniki. Męczeństwo cierpliwości. Stolica Święta i kraje komunistyczne (1963–1989). Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.
Google Scholar

Dominiczak, Henryk. 2000. Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944– 1990 w świetle dokumentów MSW. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona.
Google Scholar

Dudek, Antoni. 1994. „O działaniach antykościelnych władz PRL w latach 1958–1966”. Chrześcijanin w Świecie 196 (4): 191–204.
Google Scholar

Dudek, Antoni. 1995. Państwo i Kościół 1945–1970. Kraków: PiT.
Google Scholar

Dudek, Antoni, Ryszard Gryz. 2003. Komuniści i Kościół w Polsce 1945–1989. Kraków: Znak.
Google Scholar

Fąka, Marian. 1978. Państwowe prawo wyznaniowe Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wybór tekstów źródłowych. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Google Scholar

Fijałkowska, Barbara. 1999. Partia wobec religii i Kościoła w PRL 1944–1955. T. 1. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.
Google Scholar

Fitych, Tadeusz. 1994. „Służba wojskowa alumnów w PRL”. Chrześcijanin w Świecie 196 (4): 119–135.
Google Scholar

Grzelak, Edward. 1972. „Stosunek państwa socjalistycznego do religii, wierzeń religijnych obywateli oraz kościołów i związków wyznaniowych”. W Wybrane zagadnienia marksistowskiego religioznawstwa. Red. Józef Grudzień. 191–227. Warszawa: Książka i Wiedza.
Google Scholar

Hemmerling, Zygmunt. 1990. „Bitwa o dusze. Polityka Gomułki wobec Kościoła w okresie Millenium”. Konfrontacje 8: 16–17.
Google Scholar

Karolewicz, Grażyna. 2000. „Represje wobec społeczności Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w latach 1944–1956”. W Aparat ucisku na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956 wobec duchowieństwa katolickiego. Red. Zygmunt Zieliński. 47–56. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Google Scholar

Kąkol, Kazimierz. 1982. Kościół a socjalistyczna rzeczywistość. Warszawa: Książka i Wiedza.
Google Scholar

Konopka, Hanna. 1995. Religia w szkołach Polski Ludowej. Sprawa nauczania religii w polityce państwa (1944–1961). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Google Scholar

Kowalczyk, Krzysztof. 1999. „Rozważania o działalności »księży-patriotów« w województwie szczecińskim (1950–1955)”. W Ziemie zachodnie i północne Polski w okresie stalinowskim. Red. Czesław Osękowski. 145–146. Zielona Góra: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
Google Scholar

Kowalczyk, Krzysztof. 2003. W walce o „rząd dusz”. Polityka władz państwowych wobec Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1956, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Google Scholar

Leksykon duchowieństwa represjonowanego w Polsce w latach 1945–1989. 2002. T. 1. Red. Jerzy Myszor. Warszawa: Verbinum.
Google Scholar

Lesiński, Andrzej. 1995. Służba wojskowa kleryków w PRL (1959–1980), Olsztyn: Ośrodek Badań Nauk. im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
Google Scholar

Markiewicz, Stanisław. 1988. Podstawy marksistowskiego religioznawstwa i polityki wyznaniowej PRL. Warszawa: Książka i Wiedza.
Google Scholar

Mezglewski, Artur. 2000a. „Nauczanie religii”. W Prawo wyznaniowe. Red. Henryk Misztal. 371– 375. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski, s. 371–375.
Google Scholar

Mezglewski, Artur. 2000b. „Nauczanie religii w Polsce Ludowej”. Studia z Prawa Wyznaniowego 1: 26–35.
Google Scholar

Mezglewski, Artur. 2000c. „Szkolnictwo wyznaniowe”. W Prawo wyznaniowe. Red. Henryk Misztal. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski, s. 361–370.
Google Scholar

Mezglewski, Artur. 2004. Szkolnictwo wyznaniowe w Polsce w latach 1944–1980. Studium historyczno-prawne. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Google Scholar

Mezglewski, Artur. 2009. Polski model edukacji religijnej w szkołach publicznych. Aspekty prawne. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Google Scholar

Mikołajczyk, Marian. 2002. Millenium polskie. Walka o rząd dusz. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.
Google Scholar

Myszor, Jerzy. 1990. Historia diecezji katowickiej. Katowice: Wydawnictwo Kurii Archidiecezji Katowickiej.
Google Scholar

Pietrzak, Michał. 2003. Prawo wyznaniowe. Warszawa: LexisNexis.
Google Scholar

Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–1953. 2000. Red. Aleksander Kochański i in. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.
Google Scholar

Popek, Leon. 1992. „Diecezja łucka”. W Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939–1945. Metropolie wileńska i lwowska, zakony. Red. Zygmunt Zieliński. 497–502. Katowice: Wydawnictwo Unia.
Google Scholar

Raina, Peter. 1994. Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989. T. 1: Lata 1945–1959. Poznań: Wydawnictwo „W drodze”.
Google Scholar

Raina, Peter. 1995. Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989. T. 2: Lata 1960–1974. Poznań: Wydawnictwo „W drodze”.
Google Scholar

Raina, Peter. 1998. Rozmowy biskupa Dąbrowskiego z władzami PRL. Stolica Apostolska reguluje organizację kościelną na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski. Olsztyn: Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne.
Google Scholar

Raina, Peter. 2001a. Arcybiskup Dąbrowski. Rozmowy watykańskie. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.
Google Scholar

Raina, Peter. 2001b. Cele polityki władz PRL wobec Watykanu. Tajne dokumenty 1967–1989. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.
Google Scholar

Rybczyński, Henryk. 1981. „W sprawie konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z 10 lutego 1925 roku”. W Kościół w II Rzeczpospolitej. Red. Zygmunt Zieliński, Stanisław Wilk. 49–52. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Google Scholar

Skubiszewski, Krzysztof. 1981. „Konkordat z 10 lutego 1925 roku. Zagadnienia prawno-międzynarodowe”. W Kościół w II Rzeczpospolitej. Red. Zygmunt Zieliński, Stanisław Wilk. 35–47. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Google Scholar

Stanisławski, Tadeusz. 2000. „Opodatkowanie i dochody Kościoła oraz regulacje własności nieruchomości kościelnych”. W Prawo wyznaniowe. Red. Henryk Misztal. 453–459. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Google Scholar

Stanisz, Piotr. 2000. „Ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne osób duchownych”. W Prawo wyznaniowe. Red. Henryk Misztal. 465–474. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Google Scholar

Stefaniak, Janusz. 1998. Polityka władz państwowych PRL wobec prasy katolickiej w latach 1945–1953. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Google Scholar

Swastek, Józef. 1994. „Laicyzacja życia publicznego jako program oświaty i kultury w PRL”. Chrześcijanin w Świecie 196 (4): 26–33.
Google Scholar

Szlachcic, Franciszek. 1990. Gorzki smak władzy. Warszawa: Wydawnictwo Fakt.
Google Scholar

Szuba, Ludwik. 2002. Polityka oświatowa państwa polskiego w latach 1944–1955. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Google Scholar

Śledzianowski, Jan. 2008. Ksiądz Czesław Kaczmarek, biskup kielecki 1895–1963. Kielce: Wydawnictwo Jedność.
Google Scholar

Walewander, Edward (red.). 2002. Oblicze ideologiczne szkoły polskiej w latach 1944–1955. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.
Google Scholar

Wyszyński. Stefan. 1982. Zapiski więzienne. Paryż: Editions du dialogue.
Google Scholar

Wyszyński, Stefan. 2003. Pro memoria 1948–1953. Maszynopis (cyt. za: Jan Żaryn. Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989). Warszawa: Wydawnictwo Neriton).
Google Scholar

Zamiatała, Dominik. 2000. Caritas. Działalność i likwidacja organizacji 1945–1950. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Google Scholar

Zbudniewek, Janusz. 1994. „Prawodawstwo i praktyka władz centralnych i terenowych PRL w zakresie kultu religijnego”. Chrześcijanin w Świecie 196 (4): 101–118.
Google Scholar

Zieliński, Zygmunt. 2003. Kościół w Polsce 1944–2002. Radom: Wydawnictwo Polwen.
Google Scholar

Żaryn, Jan. 1997a. Kościół a władza w Polsce (1945–1950). Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Google Scholar

Żaryn, Jan. 1997b. „Nieznany list Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego do Stolicy Apostolskiej w sprawie tzw. Porozumienia z rządem z 14 kwietnia 1950 r.”. Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały 2: 291–308.
Google Scholar

Żaryn, Jan. 2003. Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989). Warszawa: Wydawnictwo Neriton.
Google Scholar

Żukowski, Marek. 2001. Krótki oddech wolności. Pomorze Zachodnie w latach 1945–1957. Koszalin: Towarzystwo Ziemi Darłowskiej.
Google Scholar