Fabryka Towarzystwa John, Krebs i S-ka w Łodzi – unikatowa konstrukcja żelbetowa i historia jej destrukcji

Krzysztof Stefański

doi:10.18778/2084-851X.17.04

Autor

Krzysztof Stefański Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii Sztuki https://orcid.org/0000-0002-9686-7463

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.17.04

Słowa kluczowe:

architektura polska, architektura Łodzi, modernizm, konstrukcje żelbetowe, fabryka John, Krebs i S-ka, fabryka Fakora

Abstrakt

Wraz z tzw. transformacją ustrojową, jaka miała miejsce w Polsce po 1989 roku, pojawiły się liczne nowe zagrożenia dla obiektów zabytkowych. Dotyczyło to zwłaszcza budownictwa przemysłowego. Upadek wielu gałęzi przemysłu skutkował bankructwem licznych zakładów. Problem ten dotknął także Łódź – najważniejsze niegdyś centrum przemysłu włókienniczego w Polsce. Szczególnie drastycznym przykładem jest w tym wypadku hala odlewni (maszynowa) zakładów John, Krebs i S-ka, późniejszych zakładów Fakra, o unikatowej konstrukcji żelbetowej, powstała w latach 1913–1914. Prywatny inwestor nabył teren zakładów i podjął decyzję o wyburzeniu znajdujących się tam obiektów pod budowę centrum handlowo-rozrywkowego. Mimo że hala odlewni wpisana została przez Łódzkiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Wojciecha Szygendowskiego do rejestru zabytków i mimo protestów miejscowego środowiska historyków sztuki, architektów i miłośników zabytków, inwestor – powołując się na decyzję Generalnego Konserwatora Zabytków Piotra Żuchowskiego, wykreślającą halę z rejestru zabytków – wyburzył ją, pozostawiając jedynie „świadka” w postaci trzech przęseł żelbetowej konstrukcji. Architektura polska poniosła niepowetowaną stratę, tracąc jeden z najciekawszych zabytków architektury wczesnego modernizmu.

Bibliografia

BRZÓZKA 2015 – Piotr Brzózka, Nowe mieszkania w Łodzi. Deweloper kupił część działki po zburzonej fabryce Norbelany, Wyborcza.pl, 6 maja 2012, https://dzienniklodzki.pl/nowe-mieszkania-w-lodzi-deweloper-kupil-czesc-dzialki-po-zburzonej-fabryce-norbelany/ar/c3-3849277 [dostęp: 15.09.2023].
Google Scholar

BUJALSKI 2016 – Szymon Bujalski, Była Norbelana, będą mieszkania. Budynek rośnie w oczach, Wyborcza.pl, 18 lutego 2016, https://lodz.wyborcza.pl/lodz/7,35136,19642161,byla-norbelana-beda-mieszkania-budynek-rosnie-w-oczach-zdjecia.html [dostęp: 15.09.2023].
Google Scholar

CIARKOWSKI 2010 – Błażej Ciarkowski, Ginące dziedzictwo – krótka historia łódzkich zabytków utraconych w ostatnim dziesięcioleciu „TECHNE/TEXNH” 2010 (dodatek specjalny do „Piotrkowska 104”), s. 23–25.
Google Scholar

FRANK 2013 – Georg Frank (Generalny Konserwator Meklemburgii), Die ehemalige Hutfabrik Friedrich, Steinberg & Co. in Luckenwalde, [w:] Sztuka i przemysł. Paradygmat innowacji – dziedzictwo kulturowe na obszarach przemysłowych Niemiec i Polski / Kunst und Industrie. Das Paradigma der Innovation – das Kulturerbe in den Industriegebieten Deutschlands un Polens, red. Irma Kozina, Katowice 2013, s. 185–193.
Google Scholar

GAŁUSZKA 2011 – Jakub Gałuszka, Idea i cele przebudowy centrum Łodzi w kontekście społeczno-przestrzennej specyfiki miasta, [w:] Wokół nowego centrum Łodzi, red. Jakub Gałuszka, Łódź 2011, s. 13–41.
Google Scholar

JAWOROWSKI/KOZICKI 2006 – Henryk Jaworowski, Jan Kozicki, Rewitalizacja budynków poprzemysłowych. Problemy i możliwości, [w:] Rewitalizacja miast poprzemysłowych – rola dziedzictwa kulturowego, Międzynarodowa konferencja „Pro-Revita”, Łódź 23–25 września 2004, Łódź 2006, s. 133–144.
Google Scholar

KUSIŃSKI et al. 2016 – Jacek Kusiński, Ryszard Bonisławski, Maciej Janik, Bartosz Walczak, Księga fabryk, Łódź 2016 (wyd. drugie, poszerzone).
Google Scholar

LEWICKI 2005 – Jakub Lewicki, Między tradycją a nowoczesnością. Architektura Lwowa lat 1893–1918, Warszawa 2005.
Google Scholar

MICHALSKI 2012 – Mieczysław Michalski, Historyczna transformacja Zakładów Przemysłu Bawełnianego „Poltex” (d. Zakładów Wyrobów Bawełnianych Izraela Kalmanowicza Poznańskiego), [w:] Imperium rodziny Poznańskich. Przywrócone dziedzictwo czasu i miejsca, red. Maja Jakóbczyk, Katarzyna Kuropatwa-Pik, Cezary Pawlak, Muzeum Miasta Łodzi, Łódź 2012, s. 109–139.
Google Scholar

Nowe centrum 2011 – Nowe Centrum Łodzi. Rewitalizacja EC-1, materiały promocyjne Instytucji Kultury „EC1 Łódź – Miasto Kultury”, Łódź 2011.
Google Scholar

OLSZEWSKI 1967 – Andrzej K. Olszewski, Nowa forma w architekturze polskiej. Teoria i praktyka 1900–1952, Wrocław 1967.
Google Scholar

PIERZCHAŁA 2008 – Wiesław Pierzchała, Była fabryka Norbelana, będzie osiedle mieszkaniowe, „Polska Dziennik Łódzki”, 23 kwietnia 2008, za: https://warszawa.naszemiasto.pl/byla-fabryka-norbelana-bedzie-osiedle-mieszkaniowe/ar/c3-6884421 [dostęp: 15.09.2023].
Google Scholar

PINTERA 2010 – Agnieszka Pintera, „Drugie życie” łódzkich fabryk – wybrane projekty adaptacji i rewitalizacji łódzkich obiektów pofabrycznych, praca magisterska napisana w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. dra hab. Krzysztofa Stefańskiego, Łódź 2010 (mps).
Google Scholar

RYMOWSKI 1911 – Jan Rymowski, Pamiątka odlewu i chrztu dzwonu dla kościoła św. Stanisława Kostki w Łodzi, Łódź 1911.
Google Scholar

SALM 2007 – Jan Salm, Problematyka konserwatorska Księżego Młyna, czyli o szczycie góry lodowej, [w:] Muzealizacja, rewitalizacja czy destrukcja? Wobec dziedzictwa XIX-wiecznej architektury, Łódź 2007, s. 69–81.
Google Scholar

SCHATT-BABIŃSKA 2023 – Katarzyna Schatt-Babińska, Zabytki nieruchome w rękach prywatnych. Historia, ochrona i konserwacja na przykładach obiektów wpisanych do rejestru zabytków Łodzi, Warszawa–Gdańsk 2023.
Google Scholar

STEFAŃSKI 1994 – Krzysztof Stefański, Antoni Wiwulski jako architekt, „Biuletyn Historii Sztuki” 1994, nr 1–2, s. 57–70.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2009 – Krzysztof Stefański, Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta (do 1939 roku), Łódź 2009.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2018 – Krzysztof Stefański, Modernizm łódzki do 1914 roku, [w:] Krzysztof Stefański, Błażej Ciarkowski, Modernizm w architekturze Łodzi XX wieku, Łódź 2018, s. 13–40.
Google Scholar

STEFAŃSKI/WRÓBLEWSKA-MARKIEWICZ 2010 – Krzysztof Stefański, Małgorzata Wróblewska-Markiewicz, List otwarty w sprawie „ekspertów” i „ekspertyz”, „Biuletyn Historii Sztuki” 2010, nr 3, s. 393–396.
Google Scholar

SZOT 2006 – ks. Adam Szot, Historia budowy kościoła Najświętszego Serca Jezusa w Wilnie, „Biuletyn Historii Pogranicza” 2006, nr 7, s. 41–56.
Google Scholar

SZYMAŃSKI 2003 – Przemysław Szymański, XIX-wieczne zespoły poprzemysłowe w przestrzeni publicznej, [w:] Sztuka w Łodzi 2. Materiały sesji naukowej zorganizowanej przez Łódzki Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w dniach 8–9 października 2001 roku, red. Małgorzata Wróblewska-Markiewicz, Łódź 2003, s. 15–17.
Google Scholar

WALCZAK 2006 – Bartosz Walczak, Manufaktura, „Zabytki/Heritage” 2006, nr 2, s. 24–26.
Google Scholar

https://piotrkowska-nr.pl/ulica-piotrkowska-219 [dostęp: 2.10.2023].
Google Scholar