Orzeł Biały z 1 VIII 1919 roku – idealny wzór polskiego orła państwowego czy „heraldyczne nieszczęście”? Uwagi na marginesie inicjatywy obywatelskiej w sprawie przywrócenia „tradycyjnego” herbu Rzeczypospolitej

Autor

  • Marek Adamczewski Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Katedra Historii Historiografii i Nauk Pomocniczych Historii

DOI:

https://doi.org/10.18778/2080-8313.20.01

Słowa kluczowe:

Orzeł Biały, heraldyka, herb Rzeczypospolitej / herb Polski

Abstrakt

1 sierpnia 1919 r. Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę o polskich godłach państwowych. Posłowie w trakcie obrad parlamentarnych zgłosili szereg wątpliwości w sprawie formy Orła Białego przedłożonego do poselskiej akceptacji. Pomimo zastrzeżeń i wątpliwości Sejm przyjął zgłoszoną regulację. Ustawa z 1919 r. nie zakończyła dyskusji na temat polskich znaków państwowych, a jedynie wprowadziła znak tymczasowy i zapowiedziała jego uszczegółowienie. Godło przyjęte 1 sierpnia 1919 r. było jednym z trzech znaków w grupie ważnych orłów rywalizujących u progu II Niepodległości o miano godła państwowego. Dwa pozostałe godła – orzeł Kazimierza Kierskiego z początku 1917 r. lub nawet z końca 1916 r. i orzeł Bronisława Gembarzewskiego z początku 1917 r. – w różnym czasie pełniły funkcje polskich znaków przedpaństwowych, a nawet funkcje polskich znaków państwowych po 11 listopada 1918 r. Orzeł z sierpnia 1919 r. sylwetą odwoływał się do tradycji polskich znaków państwowych z końca XVIII i XIX w. Wyrażał ciągłość państwa i akcentował przywiązanie twórców godła do tradycji powstania listopadowego i – werbalnie – do herbu ustanowionego przez Sejm i Rząd Narodowy na początku 1831 r. Słuszne założenie o zachowaniu ciągłości z decyzjami władz powstańczych z 1831 r. jednakowoż nie zostało w 1919 r. dobrze zrealizowane. Orzeł z sierpnia 1919 r. był inny od orła z 1831 r., a także został gorzej od niego narysowany. Z tego powodu podjęte zostały prace, które finalnie przynieść miały lepszy wzór godła. Od sierpnia 1919 r. w Ministerstwie Sztuki i Kultury, a następnie w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego przygotowywano nowe wersje godła Rzeczypospolitej. Prace nadzorowane przez aparat państwowourzędniczy II Rzeczypospolitej zmierzały do stworzenia znaku, który stylizacją nawiązywałby do godła z sierpnia 1919 r. Równolegle do prac ministerialnych czołowi graficy ówczesnej Polski opracowywali własne Orły Białe, często wzorując się na orłach jagiellońskich. Na uwagę zasługują prace prof. Zygmunta Kamińskiego i Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej. Zaprojektowane przez nich w 1924 i 1925 r. orły zainteresowały rządzących Polską po zamachu majowym z 1926 r. i rządzący ci zlecili w 1927 r., aby prof. Kamiński przygotował wzór nowego herbu Rzeczypospolitej. Orzeł Biały prof. Z. Kamińskiego z 1927 r. formą odbiegał od wzoru z sierpnia 1919 r., a jakością wykonania wyraźnie przewyższał dotychczasowe godło. Kontrowersje wzbudziła zmiana korony na głowie orła. W miejsce korony zamkniętej prof. Kamiński wprowadził koronę otwartą. Dla polityków i dla zwolenników ugrupowań prawicowo-narodowych taka korekta – szczególnie, że nastąpiła po zbrojnym zamachu stanu w maju 1926 r. i bez udziału parlamentu – była nie do zaakceptowania. Dyskusja wywołana zmianą formy korony, czy szerzej – zmianą formy polskiego orła państwowego w 1927 r. trwa do dziś. Heraldycy i politycy spierają się, czy w herbie Rzeczypospolitej powinna być korona otwarta, czy też korona zamknięta, a politycy prawicowo-narodowi podpowiadają, że Rzeczypospolitej należy przywrócić jej tradycyjne godło, a tym tradycyjnym godłem – według polityków prawicowo-narodowych – jest orzeł z sierpnia 1919 r. Odpowiedź na pytanie o właściwą formę polskiego orła państwowego, a także o rodzaj jego korony nie jest łatwa. Źródła (w tym przypadku analizowane były królewskie pieczęcie) sugerują odpowiedź. W długim trwaniu, w okresie przedrozbiorowym polski orzeł ukoronowany był koroną otwartą. Ponadto w 1831 r. Sejm powstańczej Polski i jej rząd zgodnie przyjęli herb z orłem „jagiellońskim” ukoronowanym także koroną otwartą. Korona zamknięta na głowie orła na pieczęciach pojawiła się w okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Była popularna w przedstawieniach polskiego orła w XIX w. i ta dziewiętnastowieczna tradycja korony zamkniętej wpłynęła na treść dwudziestowiecznej dyskusji o godle Rzeczypospolitej.

Bibliografia

Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Tymczasowa Rada Stanu w Warszawie, sygn. 95 Protokóły Wydziału Wykonawczego od I do XL. Protokół posiedzenia z 9 II 1917.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu, sygn. 1664.
Google Scholar

Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Dział rękopisów. Papiery Władysława Semkowicza, sygn. 9570.
Google Scholar

Barzykowski S., Historia powstania listopadowego spisana przez Stanisława Barzykowskiego, posła ostrołęckiego, członka Rządu Narodowego, kawalera Krzyża Virtuti Militari, t. 2, Poznań 1883.
Google Scholar

Czem powodowałem się przy projektowaniu obecnego godła państwowego. Wywiad z prof. Zygmuntem Kamińskim, „Sztuka Złotnicza, Zegarmistrzowska, Jubilerska i Rytownicza” 1928, nr 4.
Google Scholar

Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 XI 1956 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 XII 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach przez dodanie Krzyża w Koronie, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” (Londyn) 1956, nr 3, poz. 1, Londyn 1956.
Google Scholar

Husarski W., Orzeł Polski, „Tygodnik Ilustrowany” 1927, nr 42.
Google Scholar

Pieczęć sądów polskich, „Tygodnik Ilustrowany” 1917, nr 4 z dnia 27 I 1917 r.
Google Scholar

Q., Polskie złote z orłem rosyjskim. Korespondencja własna “Ilustrowanego Kuryera Codziennego”, „Ilustrowany Kuryer Codzienny” 1924, nr 140 z dnia 24 V 1924 r.
Google Scholar

Sprawozdanie stenograficzne z 21. posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 II 1990 r., Warszawa 1990.
Google Scholar

Sprawozdanie stenograficzne z 83. posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dnia 1 VIII 1919 r., Warszawa 1919.
Google Scholar

http://www.trojmiasto.onet.pl/zmiana-polskiego-godla-chca-zebrac-100-tys-podpisow-pod-inicjatywa-ustawodawcza.
Google Scholar

Adamczewski M., Orzeł Biały, ale jaki? Poszukiwania formy polskiego orła państwowego w okresie międzywojennym, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 2017, t. 17(28).
Google Scholar

Bender R., „Tylko pod tym znakiem…”, „Ład” 1990, z dnia 11 III 1990.
Google Scholar

Gieysztor A., „Non habemus caesarem nisi regem”. Korona zamknięta królów polskich w końcu XV wieku i w wieku XVI, [w:] Muzeum i twórca. Studia z dziejów historii sztuki i kultury ku czci prof. dr Stanisława Lorentza, Warszawa 1969.
Google Scholar

Gumowski M., Pieczęcie królów polskich, Kraków 1920.
Google Scholar

Gumowski M., Haisig M. Mikucki S., Sfragistyka, Warszawa 1960.
Google Scholar

Guzek K.J., „Na herb Orła Białego. O poprawny opis herbu Orła Białego w przyszłej konstytucji Rzeczypospolitej. Kalendarium wydarzeń 1989–1997”, Zduny 2003 (maszynopis).
Google Scholar

Jaworska A., Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 2003.
Google Scholar

Kuczyński S.K., Orzeł Biały i barwy biało-czerwone w polskich powstaniach narodowych XIX wieku, „Niepodległość i Pamięć” 1998, nr 10.
Google Scholar

Kuczyński S.K., Orzeł Biały w powstaniach narodowych i ruchach wyzwoleńczych XIX wieku, [w:] Orzeł Biały. Herb Państwa Polskiego. Materiały sesji naukowej w dniach 27–28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, red. S.K. Kuczyński, Warszawa 1996.
Google Scholar

Kuczyński S.K., Pudłowski L., Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego, „Archeion” 1987, t. 82.
Google Scholar

Michta J., Średniowieczny i współczesny Orzeł Biały – godło Państwa Polskiego w państwowej i terytorialnej heraldyce, Kielce 2017.
Google Scholar

Opieński H., Ignacy Jan Paderewski, Warszawa 1928.
Google Scholar

Orzeł Biały – 700 lat herbu Państwa Polskiego, Warszawa 1995.
Google Scholar

Palkij H., Stosowanie pieczęci w kancelariach koronnych w czasach saskich. Zarys problematyki, [w:] Dawne pieczęcie. Typologia, metody badań, interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015.
Google Scholar

Parchimowicz J., Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Szczecin 2010.
Google Scholar

Piech Z., Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów. Warszawa 2003.
Google Scholar

Pudłowski L., Orzeł Biały odzyskał koronę, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 1990, nr 3.
Google Scholar

Pudłowski L., Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej w dniach 27–28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, red. S.K. Kuczyński, Warszawa 1996.
Google Scholar

Sigilla regnum et reginarum Poloniae. Pieczęcie królów i królowych Polski ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa 2015.
Google Scholar

Stronnictwo Narodowe przeciw symbolowi Orła z 1927 r., „Życie Warszawa” 1990, nr 12 z dnia 15 I 1990 r.
Google Scholar

Szukalski S., Zew do młodzieży rodosławiańskiej, „Krak” 1938–1939, nr 3.
Google Scholar

Urban A., Z polskiego Londynu. Krzyż na koronie, „Ład” 1990, z dnia 1 VII 1990 r.
Google Scholar

Pobrania

Opublikowane

2019-06-18

Jak cytować

Adamczewski, M. (2019). Orzeł Biały z 1 VIII 1919 roku – idealny wzór polskiego orła państwowego czy „heraldyczne nieszczęście”? Uwagi na marginesie inicjatywy obywatelskiej w sprawie przywrócenia „tradycyjnego” herbu Rzeczypospolitej. Studia Z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX I XX Wieku, 20, 7–42. https://doi.org/10.18778/2080-8313.20.01

Numer

Dział

Artykuł