Znaczenie czynników prawno-politycznych w procesie kształtowania wiejskiej sieci osadniczej dawnego województwa łęczyckiego i sieradzkiego w okresie przedrozbiorowym

Tomasz Figlus

doi:10.18778/1508-1117.17.09

Autor

Tomasz Figlus Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki

DOI:

https://doi.org/10.18778/1508-1117.17.09

Słowa kluczowe:

osadnictwo wiejskie, sieć osadnicza, czynniki prawno-polityczne, województwo łęczyckie i sieradzkie

Abstrakt

Artykuł prezentuje wyniki badań związane z uwarunkowaniami prawno-politycznymi rozwoju osadnictwa wiejskiego o metryce średniowiecznej i nowożytnej na obszarze przedrozbiorowego województwa łęczyckiego i sieradzkiego. W świetle analizy źródeł historycznych w konfrontacji z dotychczasową historiografią ukazane zostały generalne prawidłowości w zakresie kształtowania wiejskiej sieci osadniczej w kontekście omawianej kategorii czynników. W artykule dokonano analizy wpływu na rozwój osadnictwa wiejskiego systemów grodowych, wielkiej własności ziemskiej oraz recepcji prawa niemieckiego w okresie średniowiecza, jak również procesów refedualizacji stosunków społecznych i ufolwarcznienia, podziałów majątkowych oraz nowych form oczynszowania związanych z kolonizacją olęderską i fryderycjańską w epoce nowożytnej.

Bibliografia

Arnold S., 1968, Władztwo biskupie na grodzie wolborskim w wieku XIII, [w:] Arnold S., Z dziejów średniowiecza. Wybór pism, Warszawa.
Google Scholar

Baranowski B., 1955, Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w województwie łęczyckim i wschodniej części województwa sieradzkiego do połowy XVII wieku, „Zeszyty Naukowe UŁ”, 1(1).
Google Scholar

Baranowski B., 1957, Wielkość folwarków szlacheckich w Łęczyckiem w XVIII w., „Zeszyty Naukowe UŁ”, 1(5).
Google Scholar

Baranowski B., 1964, Wieś łęczycka w XVII i XVIII w., [w:] Ziemia łęczycka. Szkice o teraźniejszości i przeszłości, Łódź.
Google Scholar

Baranowski B., 1970, Struktura gospodarcza regionu łęczycko-sieradzko-wieluńskiego w XVI–XVIII w., „Zeszyty Naukowe UŁ. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, 1(72).
Google Scholar

Bardach J., 1960, Polskie państwo wczesnopiastowskie, „Kwartalnik Historyczny”, 67(4).
Google Scholar

Baruch M., 1930, Rzgów i wsie okoliczne: studia i szkice historyczne z dziejów dawnej włości kapitulnej krakowskiej w Sieradzkim i Łęczyckim, Pabianice.
Google Scholar

Borawska D., 1964, Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI w., Warszawa.
Google Scholar

Breyer A., 1938, Deutsche Siedlungen in Mittelpolen, [w:] Kauder V. (red.), Das Deutschtum in Mittelpolen, Leipzig.
Google Scholar

Buczek K., 1958, Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław–Kraków.
Google Scholar

Buczek K., 1970, Organizacja opolna w Polsce średniowiecznej, „Studia Historyczne”, 13(2).
Google Scholar

Buczek K., 1972, Powozowe-poradlne-podymne, „Przegląd Historyczny”, 63(3).
Google Scholar

Burszta J., 1958, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowaniu wsi, Wrocław.
Google Scholar

Chmielowska A., 1962, Osadnictwo otwarte i podgrodowe z XI–XIII w. w Sieradzu, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, 7.
Google Scholar

Chmielowska A., 1966, Z badań nad wczesnośredniowiecznym kompleksem osadniczym w Rozprzy, pow. Piotrków Trybunalski, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, 13.
Google Scholar

Chmielowska A., 1975, Osadnictwo w Polsce środkowej w okresie od połowy X do połowy XIII w., „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, 22.
Google Scholar

Chmielowska A., 1979, Badania nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym i jego wiejskim zapleczem na obszarze Polski Środkowej, „Acta Universittis Lodziensis, Nauki Humanistyczno-Społeczne”, 1(36).
Google Scholar

Ćwiek Z., 1966, Z dziejów wsi koronnej XVII w., Warszawa.
Google Scholar

Dobosz J., 2002, Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, Poznań.
Google Scholar

Dobrowolska M., 1961, Przemiany środowiska geograficznego Polski do XV wieku, Warszawa.
Google Scholar

Dulinicz M., 2001, Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Warszawa.
Google Scholar

Dunin-Wąsowiczowa A., 1998, Rozmieszczenie własności ziemskiej w województwie sieradzkim i łęczyckim w końcu XVI wieku, [w:] Rutkowski H. (red.), Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, cz. I, Mapy i plany, Warszawa.
Google Scholar

Dylik J., 1948, Rozwój osadnictwa w okolicach Łodzi, „Acta Geographica Lodziensia”, 2.
Google Scholar

Dylik J., 1971, Województwo ze stolicą bez antenatów. Geografia historyczna województwa łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Figlus T., 2009, Z badań na rozwojem osadnictwa i morfogenezą wsi olęderskich w Polsce, [w:] Kasprzak L. (red.), Badania podstawowe i aplikacyjne w naukach geograficznych, Poznań.
Google Scholar

Figlus T., 2011, Rozwój osadnictwa wiejskiego w województwie łęczyckim w XV i XVI wieku, Praca magisterska napisana w Katedrze Historii Średniowiecznej UŁ, mps w Bibliotece Instytutu Historii UŁ, Łódź.
Google Scholar

Figlus T., 2013, Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej, Praca doktorska napisana w Katedrze Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych UŁ, mps w Bibliotece UŁ, Łódź.
Google Scholar

Figlus T., Kaczyńska D., 2012, Dawne miasta o genezie wiejskiej z nierozwiniętym układem urbanistycznym na przykładzie Polski Środkowej oraz Pomorza Zachodniego, [w:] Fortuniak K. i in. (red.), Przestrzeń w badaniach geograficznych, Łódź.
Google Scholar

Fijałek J., 1952, Pabianice i włość pabianicka w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Łódź.
Google Scholar

Gąsiorowski A., 1962, Szerzenie się tzw. prawa niemieckiego na wsi śląskiej – uwagi dyskusyjne, „Roczniki Historyczne”, 28.
Google Scholar

Gieysztor A., 1954, Geneza państwa polskiego w świetle nowszych badań, „Kwartalnik Historyczny”, 61(1).
Google Scholar

Gieysztorowa I., 1963, Badania nad historią zaludnienia Polski, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 11
Google Scholar

Goldberg J., 1957, Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Seria I, Nauki Humanistyczno-Społeczne, 5.
Google Scholar

Grodecki R., 1930, Początki immunitetu w Polsce, Lwów.
Google Scholar

Grodecki R., 1931, Wole, Lgoty. Studia z historii społecznej i gospodarczej poświęcone Franciszkowi Bujakowi, Lwów.
Google Scholar

Heike O., 1979, 150 Jahre Schwabensiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen.
Google Scholar

Ingot S., 1927, Stosunki społeczno-gospodarcze w dobrach biskupstwa włocławskiego w pierwszej połowie XVI wieku, Lwów.
Google Scholar

Kaczmarczyk Z., 1945, Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, Poznań.
Google Scholar

Kaczmarczyk Z., Szczaniecki M., 1951, Kolonizacja na prawie niemieckim w Polsce a rozwój renty feudalnej, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 3.
Google Scholar

Kamińska J., 1953, Grody wczesnośredniowieczne ziem Polski środkowej na tle osadnictwa, Łódź.
Google Scholar

Kamińska J., 1970, Rozwój osadnictwa w rejonie Burzenina nad Wartą od VI do XIV wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Google Scholar

Kamińska J., 1971, Grody Polski środkowej w organizacji wczesnopaństwowej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna”, 18.
Google Scholar

Korta W., 1961, Rozwój terytorialny wielkiej własności feudalnej w Polsce do połowy XII wieku, „Sobótka”, 16.
Google Scholar

Kossmann O.E., 1942, Die Anfänge des Deutschtums im Litzmannstädter Raum Hauländer- und Schwabensiedlung, Leipzig.
Google Scholar

Koter M., Kulesza M., 2006, Forms of rural settlements in Poland and their transformation in the course of history, „DELA”, 25, Ljubljana.
Google Scholar

Kulesza M., 2001, Morfogeneza miast na obszarze Polski Środkowej w okresie przedrozbiorowym. Dawne województwa łęczyckie i sieradzkie, Łódź.
Google Scholar

Kuraś S., 1971, Przywileje prawa niemieckiego miast i wsi małopolskich XIV–XV wieku, Wrocław.
Google Scholar

Labuda G., 1946, Studia nad początkami państwa polskiego, Poznań.
Google Scholar

Lalik T., 1967, Organizacja grodowo-prowincjonalna w Polsce w XI i początku XII wieku, „Studia z Dziejów Osadnictwa”, 5.
Google Scholar

Łaszczewska T., 1975, Polska Środkowa w okresie wędrówek ludów i początkach wczesnego średniowiecza, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, 22.
Google Scholar

Łaszczyńska O., 1947, Najstarsze papieskie bulle protekcyjne dla biskupstw polskich, Poznań.
Google Scholar

Łowmiański H., 1960, Podstawy gospodarcze i społeczne powstawania państwa polskiego i jego rozwoju do początku XII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 68(4)
Google Scholar

Małowist M., 1953, Problematyka gospodarcza badań wczesnośredniowiecznych, „Studia Wczesnośredniowieczne”, 1.
Google Scholar

Mitkowski J., 1947, Początki klasztoru cystersów w Sulejowie (wiek XII i XIII), „Sprawozdania PTPN”, 14(1/2).
Google Scholar

Modzelewski K., 1961, Z badań na organizacją służebną w Polsce wczesnofeudalnej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 9(4), Warszawa.
Google Scholar

Modzelewski K., 1980, Między prawem gruntowym a książęcym władztwem gruntowym. Instytucja kasztelanii majątkowych Kościoła w Polsce XII–XIII w., „Przegląd Historyczny”, 71(3).
Google Scholar

Modzelewski K., 2000, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego (X–XII wiek), Poznań.
Google Scholar

Nadolski A., 1955, W sprawie datowania i rekonstrukcji umocnień grodowych w Łęczycy, „Studia Wczesnośredniowieczne”, 3.
Google Scholar

Nadolski A., 1965, Spicymierz nad Wartą – średniowieczny zespół osadniczy, „Archeologia Polska”, 10(2).
Google Scholar

Parczewski M., 1988, Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych, Kraków.
Google Scholar

Podwińska Z., 1971, Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wcześniejszym średniowieczu (źreb, wieś, opole), Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk.
Google Scholar

Poklewski T., 1955, Badania wykopaliskowe na kępie przy grodzisku łęczyckim, „Studia Wczesnośredniowieczne”, 3.
Google Scholar

Poklewski T., 1971, Próba archeologiczna rekonstrukcji włości średniowiecznej Spicymierz nad Wartą, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 19(3).
Google Scholar

Rosin R., 1959, Studia z dziejów miast dawnych województw łęczyckiego i sieradzkiego (XII–XVI w.), „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń ŁTN”, 14(1).
Google Scholar

Rosin R., 1975, Wolbórz i jego okolice w XI–XVI w. Kasztelania, osadnictwo, miasto, [w:] Rosin R. (red.), 400-lecie śmierci Andrzeja Frycza Modrzewskiego.700-lecie nadania praw miejskich Wolborzowi, Materiały sesji popularno-naukowej z 24 IX 1972 r., Łódź.
Google Scholar

Rusiński W., 1957, Uwagi o zniszczeniach po wojnach z II poł. XVII w., [w:] Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, t. 2, Warszawa.
Google Scholar

Rutkowski J., 1986, Co to były folwarki w dawnej Polsce, [w:] Rutkowski J. (red.), Wieś europejska późnego feudalizmu, Warszawa.
Google Scholar

Samsonowicz H., 1972, Miasto i wieś na prawie niemieckim w późnym średniowieczu Polski, „Przegląd Historyczny”, 63(3).
Google Scholar

Schiewe M., 2000, Die südpreußischen Kolonien 1802–1806, „Altpreußische Geschlechterkunde”, 30.
Google Scholar

Sikora J., 2007, Polska Centralna we wczesnym średniowieczu w świetle badań archeologicznych i osadniczych, „Slavia Antiqua”, 48.
Google Scholar

Sikora J., 2009, Ziemie centralnej Polski we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczno osadnicze, Łódź.
Google Scholar

Sobczak T., 1955, Zmiany w stanie posiadania dóbr ziemskich w województwie łęczyckim od XVI do XVIII wieku, „Roczniki Dziejów Społeczno-Gospodarczych”, 17.
Google Scholar

Szałygin J., 2008, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na ziemi łęczyckiej, Warszawa.
Google Scholar

Szczaniecki M., 1938, Nadania ziemi na rzecz rycerzy w Polsce do końca XIII w., Poznań.
Google Scholar

Ślaski K., 1954, Zaludnienie puszcz Polski zachodniej w okresie do XIV w., „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 16.
Google Scholar

Topolski J., 1955, Rozwój latyfundium arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od XVI do XVIII w., Poznań
Google Scholar

Topolski J., 1977, Dynamika rozwoju Polski feudalnej oraz założenia modelu gospodarki polskiej XVI–XVIII w., [w:] Topolski J. (red.), Gospodarka polska a europejska XVI–XVIII w., Poznań.
Google Scholar

Trawkowski S., 1960, W sprawie roli kolonizacji niemieckiej w przemianach kultury materialnej na ziemiach polskich w XIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 8(2).
Google Scholar

Tymieniecki K., 1936, Niewolni, wolni i przypisańcy w Polsce przed kolonizacją na prawie niemieckim, „Sprawozdania Towarzystwa Nauk we Lwowie”, 16.
Google Scholar

Tymieniecki K., 1954, Przemiany w ustroju wsi polskiej wczesnofeudalnej i ich wpływ na rozwój sił wytwórczych, „Kwartalnik Historyczny”, 63(3).
Google Scholar

Tymieniecki K., 1958, W sprawie powstania tzw. „wtórnego poddaństwa” w Europie Środkowej, „Roczniki Historyczne”, 24.
Google Scholar

Wajs H., 1986, Powinności feudalne chłopów na Mazowszu od XIV do początku XVI wieku (w dobrach monarszych i kościelnych), Wrocław.
Google Scholar

Warężak J., 1929, Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu z uwzględnieniem stosunków gospodarczych w XIV i XV wieku, Lwów.
Google Scholar

Wąsicki J., 1953, Kolonizacja pruska w okresie Prus Południowych 1793–1806, „Przegląd Zachodni”, 9(9/10).
Google Scholar

Wąsicki J., 1957, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe (1793–1806), Wrocław.
Google Scholar

Wojtkowiak S., 1964, W sprawie stosunków plemiennych na obszarze dawnej ziemi rudzkiej, „Rocznik Łódzki”, 9.
Google Scholar

Woźniak K., 1995, Z problemów niemieckiego osadnictwa rolnego w okolicach Łodzi w początkach XlX wieku. Obrót ziemią, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historia”, 52.
Google Scholar

Woźniak K., 2013, Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku. Procesy i jego interpretacje, Łódź.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-960-5

Wyczański A., 1954, O folwarku szlacheckim w Polsce XVI stulecia, „Kwartalnik Historyczny”, 61(4).
Google Scholar

Wyczański A., 1959, Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce 1500–1580, Warszawa.
Google Scholar

Wyczański A., 1964, Geneza i rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, [w:] Baranowski B., Topolski J. (red.), Zarys historii gospodarstwa wiejskiego, t. 2, Warszawa.
Google Scholar

Wyczański A., 1973, Polska w Europie XVI stulecia, Warszawa.
Google Scholar

Zajączkowski S., 1957, O tzw. osadach służebnych na dawnych ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej, „Zeszyty Naukowe UŁ”, 1(5).
Google Scholar

Zajączkowski S., 1958, Opactwo „na łęczyckim grodzie” i jego uposażenie. Przyczynek do dziejów osadnictwa dawnej ziemi łęczyckiej w XI w., „ Rocznik Łódzki”, 1.
Google Scholar

Zajączkowski S., 1961, Opole chropskie. Przyczynek do genezy dawnych dóbr pabianickich kapituły krakowskiej, „Rocznik Łódzki”, 5.
Google Scholar

Zajączkowski S., 1963a, Dawne ziemie łęczycka i sieradzka w połowie XII wieku, „Rocznik Historyczny”, 29.
Google Scholar

Zajączkowski S., 1963b, O materiałach do geografii historycznej dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, 22(1).
Google Scholar

Zajączkowski S., 1964a, O posiadłościach klasztoru trzemeszeńskiego w Łęczyckiem, „Roczniki Historyczne”, 30.
Google Scholar

Zajączkowski S., 1964b, Uwagi nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej (do przełomu XI i XII w.), „Rocznik Łódzki”, 9.
Google Scholar

Zajączkowski S., 1966, Studia nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w XII–XIV w. Uwagi i spostrzeżenia, „Studia z Dziejów Osadnictwa”, 4.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 1961, Uwagi nad najdawniejszymi dziejami Rozprzy, „Rocznik Łódzki”, 2.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 1964, Wielowioskowa własność szlachecka w dawnych ziemiach łę- czyckiej i sieradzkiej w drugiej połowie XIII i w XIV w., „Rocznik Łódzki”, 9
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 1966, Studia nad wielowioskową własnością szlachecką w Łęczyckiem i Sieradzkiem i jej rola w osadnictwie (od końca XIV do połowy XVI w.), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 14(2).
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 1969, Ziemie łęczycka i sieradzka od końca XIV do początków XVI wieku, Łódź.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 1970, Początki folwarku w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej (do początków XVI w.), „Roczniki Dziejów Społeczno-Gospodarczych”, 31.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 1972, Sieć osadnicza i struktura własnościowa osadnictwa dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w początkach XVI w., „Slavia Antiqua”, 19.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 1974, O lokacjach wsi na prawie niemieckim w Łęczyckiem i Sieradzkiem od końca XIV do początków XVI wieku, Łódź.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 1985, O przeszłości wsi starostwa łęczyckiego do trzeciej ćwierci XVI wieku, „Rocznik Łódzki”, 35.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 1986, Z dziejów wsi starostwa inowłodzkiego do trzeciej ćwierci XVI w., „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historia”, 23.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6050.23.08

Zajączkowski S.M., 1987, Zarys dziejów klucza piątkowskiego i tenuty zduńskiej arcybiskupa gnieźnieńskiego (do lat siedemdziesiątych XVI wieku), „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica”, 29.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6050.29

Zajączkowski S.M., 1989, Uwagi nad dziejami wsi kolegiaty łęczyckiej (do połowy lat siedemdziesiątych XVI w.), „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historia”, 36.
Google Scholar

Zajączkowski S.M., 2000, Uwagi nad dziejami dóbr łaznowskich i niesułkowskich biskupstwa włocławskiego do końca XVI wieku, Łódź.
Google Scholar

Zientara B., 1956, Z zagadnień spornych tzw. „wtórnego poddaństwa” w Europie Środkowej, „Przegląd Historyczny”, 47(1).
Google Scholar

Zimmermann K., 1915, Fryderyk Wielki i jego kolonizacja na ziemiach polskich, t. 1–2, Poznań.
Google Scholar

Żytkowicz L., 1962, Studia nad gospodarstwem wiejskim w dobrach kościelnych w XVI w., Warszawa.
Google Scholar

Żytkowicz L., 1970, Okres gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (XVI–XVIII w.), [w:] Ingot S. (red.), Historia chłopów polskich, Warszawa.
Google Scholar

Żytkowicz L., 1985, Próby regulacji pańszczyzny w Polsce w latach 1477–1520, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 45, Warszawa–Poznań.
Google Scholar