Literatura wizualna, wizualność literatury – przegląd współczesnych zjawisk i tendencji

Aneta Pawłowska

doi:10.18778/2084-851X.07.09

Autor

Aneta Pawłowska Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0003-2847-4403

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.07.09

Słowa kluczowe:

typografia, awangarda, literatura, sztuka polska XX w., literatura elektroniczna

Abstrakt

Celem artykułu jest prezentacja przeglądu najistotniejszych nurtów, jakim przez ostatnie stulecie podlegał tekst literacki o walorach wizualnych. Z punkt wyjścia przyjęto okres przełomu XIX i XX wieku, gdy pod wpływem działań artystów awangardowych (Guillaume Apollinaire, Stéphane Mallarmé) nastąpiły zmiany w postrzeganiu semantycznego znaczenia poezji, co doprowadziło do sytuacji, w której wizualna struktura tekstu stała się istotna (wspomniane zostały prace m.in.: F.T. Marinettiego, T. Czyżewskigo, L. Chwistka). Zainteresowanie nowoczesną typografią wykazywali w okresie tuż po I wojnie światowej i w międzywojennym okresie wielkiej awangardy artyści związani z dadaizmem i polską grupą „a.r”. Kolejny istotny moment we wzajemnych relacjach tekstu i plastyki to okres lat 60. XX wieku i „poezji konkretnej” (E. Gomringer, bracia de Campos czy S. Dróżdż, tworzący tak zwane „pojęciokształty”). W XXI wieku emanacja działań łączących ściśle poezję ze sztukami wizualnymi to literatura elektroniczna, czyli electronic literature, określana mianem cyfrowej lub HTML, oraz liberatura (K. Bazarnik, Z. Fajfer, R. Nowakowski).

Bibliografia

BENSE 1980 – Max Bense, Świat przez pryzmat znaku, tłum. Jan Garewicz, Warszawa 1980.
Google Scholar

BLOCK 2010 – Friedrich W. Block, How to Construct the Genre of Digital Poetry, 2010, http://www.netzliteratur.net/block/digitaI_poetry.pdf [dostęp: 20.09.2019].
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/9783839412589-017

BOYÉ 1926 – „Dom pod pijanemi gwiazdami” Futuryzm i F. T. Marinetti, „Wiadomości Literackie”, 10 października 1926.
Google Scholar

BROMBOSZCZ 2011 – Roman Brambosz, Poezja cybernetyczna, hipertekst, liberatura, poezja neolingwistyczna. Geneza i struktura nowych zjawisk w literaturze polskiej, [w:] Od liberatury do e-literatury, red. Ewa Wilk, Maria Górska-Olesińska, Opole 2011, s. 60.
Google Scholar

CARAMEL 1987 – Luciano Caramel, Movimento Arte Concreta 1948–1958, Modena 1987.
Google Scholar

CENDRARS 2006 – Blaise Cendrars, La Vie, le Verbe, l’Écriture, Paris 2006.
Google Scholar

CHWISTEK 1920 – Leon Chwistek, Wprowadzenie, [w:] Tytus Czyżewski, Zielone oko. Poezje formistyczne. Elektryczne wizje, Kraków 1920, s. 5.
Google Scholar

CHWISTEK 1921 – Leon Chwistek, O poezji, [w:] Nuż w brzuchu 2 jednodńuwka futurystuw wydańe nadzwyczajne, Krakuw–Warszawa 1921.
Google Scholar

COMPOS 1964 – Augusto De Campos, Olho por olho, 1964, https://www.theguardian.com/artanddesign/gallery/2017/apr/07/masterpieces-concrete-poetry-pictures-getty-center-ian-hamilton-finlay-augusto-campos [dostęp: 28.09.2019].
Google Scholar

DAWIDEK-GRYGLICKA 2013 – Małgorzata Dawidek-Gryglicka, Historia tekstu wizualnego. Polska po 1967 roku, Kraków 2013.
Google Scholar

DRÓŻDŻ 1968 – Stanisław Dróżdż, Pojęciokształty, „Odra” 1968, nr 12, s. 74.
Google Scholar

DRÓŻDŻ 2009 – Stanisław Dróżdż, Stanisław Dróżdż. Początekoniec. Pojęciokształty. Poezja konkretna. Prace z lat 1967–2007. Katalog wystawy, red. Ewa Łubowicz, Wrocław–Warszawa 2009.
Google Scholar

ELITERATURE 2018 – Eliterature, http://eliterature.org/people/ [dostęp: 20.12.2018].
Google Scholar

GŁOWIŃSKI 1998 – Michał Głowiński et al., Słownik terminów literackich, Wrocław 1998.
Google Scholar

GOMRINGER 1978 – Eugen Gomringer, From Line to Constellation, transl. Mike Weaver, [w:] Concrete Poetry: A World View, red. Mary Ellen Solt, Bloomington 1978.
Google Scholar

HAMMER 1991 – Victor Hammer et al., William Morris and His Heirs: A Kelmscott Centennial, Minneapolis 1991.
Google Scholar

HAVEL 1995 – Vaclav Havel, Antikody, Wrocław 1995.
Google Scholar

HAYLES 2011 – Katherine N. Hayles, Literatura elektroniczna: czym jest?, cz. 1, tłum. Sonia Fizek, Marcin Pisarski, „Techsty 7” 2011, nr 1, http://www.techsty.art.pl/magazyn/magazyn7/literatura_elektroniczna_czym_jest_1.html [dostęp: 9.12.2018].
Google Scholar

HOSE/SCHENKER 2015 – Hose Martin, Schenker David, A Companion to Greek Literature, Chichester 2015.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1002/9781118886946

J.L. 1922 – J.L., „Lucifer” 1922, nr 2–4, s. 34.
Google Scholar

LEWANDOWSKA 1966 – Bożena Lewandowska, U źródeł grafiki funkcjonalnej w Polsce, [w:] Ze studiów nad genezy plastyki nowoczesnej w Polsce, red. Juliusz Starzyński, Wrocław–Warszawa– Kraków 1966, s. 192–283.
Google Scholar

MALLARMÉ 1890 – Stéphane Mallarmé, Kryzys wiersza, tłum. Ewa Dorota Żółkiewska, [w:] Stéphane Mallarmé, Wybór poezji, red. Adam Ważyk, Warszawa 1980, s. 89.
Google Scholar

MALLARMÉ 2005 – Stéphane Mallarmé, Rzut kośćmi nigdy nie zniesie przypadku, tłum. Tomasz Różycki, red. Katarzyna Bazarnik, Zenon Fajfer, Kraków 2005.
Google Scholar

MAŁKOWSKA 2010 – Monika Małkowska, Pojęciokształty Stanisława Dróżdża, czyli gra z tajemnicą losu, „Rzeczpospolita” 2010, nr 12, s. 48.
Google Scholar

MARINETTI 1913 – Filippo Tommaso Marinetti, Distruzione della sintassi – Immaginazione senza fili – Parole in liberta, Maggio 1913.
Google Scholar

MICZKA 1994 – Tadeusz Miczka, Czas przyszły niedokonany. O włoskiej sztuce futurystycznej, wydanie drugie uzupełnione, Katowice 1994.
Google Scholar

ORZEŁ 2012 – Paweł Orzeł, Hiperteksty literackie. Literatura i Nowe Media, dwutygodnik.com.strona kultury, nr 12 (2012), https://www.dwutygodnik.com/artykul/2936-hiperteksty-literackie-literatura-i-nowe-media.html [dostęp: 20.09.2019].
Google Scholar

PAWLICKA 2012a – Urszula Pawlicka, Ruch jako podstawa materializacji cyfrowej poezji konkretnej, „Zagadnienia Rodzajów Literackich” 2012, t. 55, z. 2, s. 282–306.
Google Scholar

PAWLICKA 2012b – Urszula Pawlicka, (Polska) poezja cybernetyczna. Konteksty i charakterystyka, Kraków 2012.
Google Scholar

PAWLICKA/PODGÓRNI 2012 – Urszula Pawlicka, Łukasz Podgórni, Cyfrowe Zielone Oko. Adaptacja poezji formistycznej Tytusa Czyżewskiego, „Ha!art” (2012), http://www.ha.art.pl/wydawnictwo/katalog-ksiazek/2526-cyfrowe-zielone-oko-adaptacja-poezji-formistycznej-tytusa-czyzewskiego.html [dostęp: 20.09.2019].
Google Scholar

PAWŁOWSKA/WENDORFF 2017 – Aneta Pawłowska, Anna Wendorff, From Sign to Word in Contemporary Polish “HTML Literature”. Post-Avant-Garde Heirs of Modernist Typography, „Art Inquiry” 2017, nr 19, s. 273–289.
Google Scholar

REICHARDT 1965 – Reichardt Jasia, Between Poetry and Painting, London 1965.
Google Scholar

RICHTER 1983 – Hans Richter, Dadaizm. Sztuka i antysztuka, tłum. Jacek S. Buras, Warszawa 1983.
Google Scholar

RYPSON 1989 – Piotr Rypson, Obraz słowa. Historia poezji wizualnej, Warszawa 1989.
Google Scholar

SOBIERAJ 2017 – Sławomir Sobieraj, Wokół formizmu poetyckiego Tytusa Czyżewskiego, „Teksty Drugie” 2017, nr 3, s. 172–184.
Google Scholar

ŚNIEDZIEWSKI 2010 – Piotr Śniedziewski, „Rzut kośćmi” Mallarmégo – od oralnej metafory milczenia do piśmiennej metafory bieli, „Teksty drugie” 2010, nr 1–2, s. 193–207.
Google Scholar

TUROWSKI 1973 – Andrzej Turowski, Listy Władysława Strzemińskiego do Juliana Przybosia z lat 1929–1933, „Rocznik Historii Sztuki” 1973, t. 9, s. 223–293.
Google Scholar

WAT 1990 – Aleksander Wat, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, rozmowy prowadził i przedmową opatrzył C. Miłosz, Warszawa 1990.
Google Scholar

WEIBEL 2005 – Peter Weibel, Beyond Art: A Third Culture: A Comparative Study in Cultures, Art and Science in 20th Century Austria and Hungary, Wien–New York 2005.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/3-211-37846-4

Wiercińska 1986 – Janina Wiercińska, Szuka i książka, Warszawa 1986.
Google Scholar

ZMIANA POLA WIDZENIA 2014 – Zmiana pola widzenia, red. Paulina Kurc-Maj, Łódź 2014.
Google Scholar