Pałac Przebendowskich w Warszawie i geneza jego architektury

Jakub Sito

doi:10.18778/2084-851X.13.06

Autor

Jakub Sito Instytut Sztuki, Polska Akademia Nauk https://orcid.org/0000-0002-2670-1513

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.13.06

Słowa kluczowe:

Przebendowscy – ród, Warszawa, Wiedeń, architektura rezydencjonalna, podskarbi koronny, czasy saskie

Abstrakt

Warszawski, poźnobarokowy pałac podskarbiego wielkiego koronnego Jana Jerzego Przebendowskiego, zbudowany – jak wskazują nieznane dotąd źródła – w latach 1720–1727, od dawna zwracał uwagę historyków architektury swoją szczególną formą. Reprezentuje on typ wolnostojącej rezydencji, z corps-de-logis zasadniczo piętrowym, opatrzonym prostokątnymi, jednoosiowymi alkierzami w narożach. Tym, co wyróżnia go spośród licznych stołecznych pałaców epoki Augusta II, są dwie sprzężone ze sobą, dwupiętrowe bryły wbudowane w korpus na osi głównej pałacu: od ogrodu czworobok mieszczący na kolejnych kondygnacjach westybul i salę, od frontu zaś stojący owal wysunięty ku dziedzińcowi honorowemu, mieszczący klatkę schodową prowadzącą na piano nobile. Zastosowanie w bryle rzadkiego w Polsce owalu o zaskakującej funkcji komunikacyjnej jest najbardziej charakterystycznym motywem budowli. Organizacja przestrzenna obiektu kieruje naszą uwagę na krąg architektury pałacowej Wiednia przełomu XVII i XVIII wieku. Szczególne analogie łączą warszawską budowlę z projektami takich architektów, jak Johann B. Fischer von Erlach, Giovanni Battista Alliprandi, czy Johann Lucas von Hildebrandt. Teza o posłużeniu się w Warszawie projektem jednego z wiedeńskich architektów epoki Reichstilu nabiera wiarygodności w świetle informacji o przeznaczeniu pałacu na siedzibę nie własną podskarbiego, ale jego przyrodniego brata stryjecznego – Jana Przebendowskiego, pełniącego w 1714–1715 roku funkcję posła Rzeczypospolitej w Wiedniu. Wywyższenie rodu przez budowę okazałej siedziby było typowym przejawem barokowej magnificentii, postawy bliskiej szczególnie awansującym dopiero rodom, do jakich należeli Przebendowscy.

Bibliografia

Baroque Style 2009 – Baroque Style in the Age of Magnificence 1620–1800, red. Michael Snodin, Nigel Llewellyn, London 2009.
Google Scholar

DYGDAŁA 1984/1985 – Jerzy Dygdała, Przebendowski Jan (po 1676–1729), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 28, z. 4, Wrocław 1984/1985, s. 658–659.
Google Scholar

DYGDAŁA 2010 – Jerzy Dygdała, Nowe pałace dwóch podskarbich w koronnych z doby saskiej Jana Jerzego Przebendowskiego i J. A. Czapskiego jako symbol awansu społecznego, [w:] Dom, majątek, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII–XIX w.), red. Marcin Rafał Pauk, Monika Saczyńska, Warszawa 2010, s. 179–200.
Google Scholar

DYGDAŁA 2016 – Jerzy Dygdała, Pałac podskarbiego wielkiego koronnego Jana Jerzego Przebendowskiego w Leźnie koło Gdańska w pierwszej połowie XVIII wieku, „Zapiski Historyczne” 2016, t. 81, z. 1, s. 37–62.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15762/ZH.2016.59

ERNDTEL 1730 – Christian Heinrich Erndtel, Warsavia physice illustrata, Dresdae 1730.
Google Scholar

GRIMSCHITZ 1959 – Bruno Grimschitz, Johann Lucas von Hildebrandt, Wien 1959.
Google Scholar

HENTSCHEL 1967 – Walther Hentschel, Die Sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, Berlin 1967.
Google Scholar

HOWARD 2012 – Peter Howard, Creating Magnificence in Reneissance Florence, Toronto 2012.
Google Scholar

KARPOWICZ 1998 – Mariusz Karpowicz, Stiukatorzy wilanowscy XVIII wieku: Francesco Fumo i Pietro Innocente Comparetti, „Barok. Historia – Literatura – Sztuka” 1998, nr 9, s. 149–174.
Google Scholar

KARPOWICZ 1999 – Mariusz Karpowicz, Artisti Ticinesi in Polonia nella proma metà del ‘700, Cantone del Ticino 1999.
Google Scholar

KRUMMHOLZ 2015 – Martin Krummholz, Vídeňsky orientovaná architektura kolem roku 1700 a Giovanni Battista Alliprandi, [w:] Barokní architektura v Čechách, red. Jakub Bachtík, Richard Biegel, Petr Macek, Praha 2015, s. 227–247.
Google Scholar

KWIATKOWSKI 1989 – Marek Kwiatkowski, Architektura mieszkaniowa Warszawy.
Google Scholar

Od potopu szwedzkiego do powstania listopadowego, Warszawa 1989.
Google Scholar

LORENZ 1991 – Hellmut Lorenz, Domenico Martinelli und die österreichische Barockarchitektur.
Google Scholar

Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1991.
Google Scholar

LORENZ 1992 – Hellmut Lorenz, Johann Bernhard Fischer von Erlach, Zürich–München–London 1992.
Google Scholar

MARKIEWICZ/SOWA 1984/1985 – Mariusz Markiewicz, Andrzej L. Sowa, Przebendowski Jan Jerzy (1639–1729), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 28, z. 4, Wrocław 1984/1985, s. 649–658.
Google Scholar

NAŇKOVÁ 1986 – Vera Naňková, Giovanni Battista Alliprandi, [w:] Allgemeines Künstlerlexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, t. 2, Seemann, Leipzig 1986, s. 539–541.
Google Scholar

Palais Schönburg – Palais Schönburg in Vienna. The Residence for Your Events, Wien [b.r.].
Google Scholar

PERŁAKOWSKI 2004a – Adam Perłakowski, Jan Jerzy Przebendowski jako podskarbi koronny (1703–1729), Kraków 2004.
Google Scholar

PERŁAKOWSKI 2004b – Adam Perłakowski, W kręgu skłóconej rodziny. Uwagi o małżeństwie Doroty Henrietty z Przebendowskich Radziwiłłowej z Janem Mikołajem Radziwiłłem, [w:] Staropolski ogląd świata. Materiały z konferencji, red. Bogdan Rok, Filip Wolański, Wrocław 2004, s. 195–205.
Google Scholar

PERŁAKOWSKI 2017 – Adam Perłakowski, Dorota Henrietta z Przebendowskich a słaba czy silna płeć w rodzinie Radziwiłłów?, [w:] Słynne kobiety w Rzeczypospolitej XVIII wieku, red. Agata Roćko, Magdalena Górska, Warszawa 2017, s. 77–92.
Google Scholar

PRANGE 2004 – Peter Prange, Entwurf und Phantasie. Zeichnungen des Johann Bernhard Fischer von Erlach (1656–1723), Salzburg 2004.
Google Scholar

SARATOWICZ 1990 – Anna Saratowicz, Pałac Przebendowskich, Warszawa 1990.
Google Scholar

SEDLMAYR 1976 – Hans Sedlmayr, Johann Bernhard Fischer von Erlach, Wien 1976.
Google Scholar

SITO 2013 – Jakub Sito, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej, Warszawa 2013, s. 163.
Google Scholar

SITO 2017/2018 – Jakub Sito, Z dziejów budowy pałacu Przebendowskich w Warszawie, „Sztuka i Kultura” 2017/2018, nr 5, s. 109–127.
Google Scholar

SULERZYSKA/SAWICKA/TRENKLERÓWNA 1967 – Teresa Sulerzyska, Stanisława Sawicka, Janina Trenklerówna, Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, cz. 1: Varsaviana. Rysunki architektoniczne, dekoracyjne, plany i widoki z XVIII i XIX wieku, Warszawa 1967.
Google Scholar