Jak Krzysztof Radziwiłł (1585–1640) dwory i zbory budował. Uwagi do organizacji prac budowlanych w dobrach magnackich na Litwie w 1. połowie XVII wieku. Część I

Jarosław Zawadzki

doi:10.18778/2084-851X.13.04

Authors

Jarosław Zawadzki Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.13.04

Keywords:

Krzysztof Radziwill, Voivode of Vilnius, Great Hetman of Lithuania, Grand Duchy of Lithuania, magnate estate, residences, construction, financing of construction works

Abstract

The text is the first of two parts of the study on the construction works on the property of one of the most important Lithuanian magnates of the first half of the 17^th century, Krzysztof Radziwiłł (1585–1640), the Vilnius voivode and the Grand Hetman of Lithuania. It discusses the figure of the investor, attempts to assess the scope of construction works on his private estates and, to a lesser extent, also on royal estates managed by him. Three different periods of Radziwiłł’s construction activity were distinguished. Changes in the intensity of work were caused to a greater extent by the intentional decisions of the investor than by financial or other factors. The author also tried to present the changing financial possibilities of the magnate, which peaked in the last years of his life. The process of investment planning is also presented, which often changes over time. Attention was drawn to the very important role played in this respect by the investor who decided about each stage of the investment. Although he consulted his decisions with his trusted entourage, primarily with property managers, he left the final decision for himself. This had consequences in the form of far-reaching incapacitation of state officials and often unnecessary prolongation of investments. The latter was caused by a significant dispersion of land estates and communication difficulties.

References

AGAD, AR, dz. IV – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. IV, nr 298, 299, 302, 308, 311, 315, 316, 317, 318, 319, 324, 326, 863.
Google Scholar

AGAD, AR, dz. V – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. V, nr 637, 1319, 1450, 1526, 2840, 3170, 3237, 3573a, 3748, 4266, 4412, 4755, 5027, 5150, 6956, 8017a, 8080, 9875, 9878, 9879, 9098, 9304, 9448, 9448a, 9875, 9878, 9883, 10065, 10940, 11187, 11251, 11557, 12382, 12483, 12597, 12853, 13128, 13195, 13323, 13489, 13969, 14505, 14507, 14524, 14530, 14979, 15061, 15062, 15064, 15069, 15250, 15296, 15435, 15511, 15517, 16663, 17393, 17399, 17534, 17773, 17870, 17909, 18148, 18564, 18569, 18868.
Google Scholar

AGAD, AR, dz. X – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. X, nr 442.
Google Scholar

AGAD, AR, dz. XI – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. XI, nr 37.
Google Scholar

AGAD, AR, dz. XXIII – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. XXIII, teki 83 i 84.
Google Scholar

AGAD, AR, dz. XXV – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. XXV, nr 431–435, 2504.
Google Scholar

AGAD, AR, akta niesygnowane – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, AR, akta niesygnowane.
Google Scholar

LVIA – Lietuvos Valstybës Istorijos Archyvas, F. 1280/2 nr 702.
Google Scholar

НГАБ (NHAB) – Nacyjanałny histaryčny archiŭ Biełarusi, F. 694 op. 4, nr 692, 2009; F. 694 op. 7, nr 398 (Нацыяналъны гістарычны архіў Беларусі, Ф. 694 oп. 4, нр 692, 2009; Ф. 694 oп. 7, нр 398).
Google Scholar

Абрысы розныя 2020 (Abrysy roznyja 2020) – Abrysy roznyja. Malunki i čarciažy hietmana Januša Radziviła, Układałnik M.A. Vołkaŭ, aŭtary tekstu M.A. Vołkaŭ, K.I. Karluk, Minsk 2020, s. 158 (Абрысы розныя. Малюнкi i чарцяжы гетмана Януша Радзівіла, Укладалънік М.А. Волкаў, аўтары тэксту М.А. Волкаў, К.І. Карлюк, Мінск 2020, c. 158).
Google Scholar

Instrukcijos feodalinių 1985 – Instrukcijos feodalinių valdų administracijai Lietuvoje XVII – XIX a., parengė Zigmuntas Kiaupa, Jurate Kiaupienė, Vilnius 1985.
Google Scholar

Lietuvos inventariai (XVII a.) 1962 – Lietuvos inventariai (XVII a.), parengė K. Jablonskis, M. Jučas, Dokumentų rinkinys, Vilnius 1962.
Google Scholar

AUGUSTYNIAK 2001a – Urszula Augustyniak, Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Mechanizmy patronatu, Warszawa 2001.
Google Scholar

AUGUSTYNIAK 2001b – Urszula Augustyniak, Drewniane dwory Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku – rezydencje czy siedziby, [w:] Rezydencje w średniowieczu i w czasach nowożytnych, Warszawa 2001, s. 105–106.
Google Scholar

AUGUSTYNIAK 2006 – Urszula Augustyniak, Siedziby sejmowe litewskiego magnata w Warszawie w 1. połowie XVII wieku, „Rocznik Warszawski”, t. 34, Warszawa 2006, s. 35–56.
Google Scholar

AUGUSTYNIAK 2014 – Urszula Augustyniak, Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII w., Warszawa 2014.
Google Scholar

BANIA 2005 – Zbigniew Bania, „Kazać porobić, byle były jak najmodniejsze.” Relacje między inwestorem a budowniczym w polskiej architekturze nowożytnej, „Studia nad sztuką renesansu i baroku”, Lublin 2005, t. 6, cz. 1, s. 21–28.
Google Scholar

BARANOWSKI 1990a – Jerzy Baranowski, Pałac w Starej Wsi w świetle inwentarza z 1619 r., [w:] Curia maior. Studia ofiarowane A. Ciechanowieckiemu, Zamek Królewski w Warszawie, 1990, s. 91–96.
Google Scholar

BARANOWSKI 1990b – Jerzy Baranowski, Kunstkamera w zamku Radziwiłłów w Lubczu, „Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie”, t. VI, Pszczyna 1990, s. 43–54.
Google Scholar

BERNATOWICZ 1998 – Tadeusz Bernatowicz, Miles Christianus et peregrinus, Warszawa 1998, s. 149.
Google Scholar

BOBERSKI 2000 – Wojciech Boberski, Projekt zboru kalwińskiego w Słucku. Z warsztatu XVII-wiecznego cieśli, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. Jerzy Lileyko, Lublin 2000, s. 253–273.
Google Scholar

CIECHANOWIECKI 1959 – Andrzej Ciechanowiecki, Z dziejów budowy zamku w Birżach, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1959, t. 4, z. 1–2, s. 43–66.
Google Scholar

DYBAŚ 1998 – Bogusław Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej: studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku, Toruń 1998, s. 381.
Google Scholar

KARVELIS 2008 – Karvelis D., Radvilų Biržų pili sir jos arsenalas XVI–XVII a., „Karo Archyvas” 2008, No 13, p. 39–73.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.47459/ka.2008.23.2

KOSSARZECKI 2010 – Krzysztof Kossarzecki, Fortece i zamki radziwiłłowskie w XVII–XVIII w. na podstawie zachowanych archiwaliów w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów, „Miscellanea Historico-Archivistica” 2010, t. 15–16, s. 53–68.
Google Scholar

KRASSOWSKI 1974 – Witold Krassowski, Przesłanki gospodarcze programów architektonicznych w Polsce ok. roku 1600, [w:] Sztuka około roku 1600, Warszawa 1974, s. 136.
Google Scholar

LULEWICZ 1994 – Henryk Lulewicz, Sapieha Lew, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 35, Warszawa–Kraków 1994, s. 84–104.
Google Scholar

RACHUBA 1994 – Andrzej Rachuba, Sapieha Kazimierz Lew, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 35, Warszawa–Kraków 1994, s. 31–37.
Google Scholar

SEREDYKA 1976 – Jerzy Seredyka, Dzieje zatargów i ugody o kościół kiejdański w wiekach XVI–XVII, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 21, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 83–110.
Google Scholar

SIERBA 2017 – Michał Sierba, Radziwiłłowskie dobra Orla (1585–1695), Białystok 2017.
Google Scholar

SZABLUK 1996 – Walery Szabluk, Dwory i folwarki na Zachodniej Białorusi, „Archeologia Historica Polona” 1996, t. 3, s. 289–299.
Google Scholar

VITKAUSKIENE 2006 – Birute Ruta Vitkauskiene, Ogrody barokowe Kiszków i Radziwiłłów w Wilnie na Puszkarni, „Barok. Historia – Literatura – Sztuka” 2006, nr 25, s. 133–154.
Google Scholar

WASILEWSKI 1987 – Tadeusz Wasilewski, Radziwiłł Janusz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXX, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987, s. 202–208.
Google Scholar

WASILEWSKI 1988 – Tadeusz Wasilewski, Budowa zamku w Birżach w latach 1586–1654, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, Warszawa 1988, s. 263–272.
Google Scholar

WISNER 1987 – Henryk Wisner, Krzysztof Radziwiłł, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXX, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987, s. 276–283.
Google Scholar

ВОЛКАȲ 2020 (VOŁKAŬ 2020) – Mikoła Vołkaŭ, Zamki i fartecy Radziviłaŭ na biełaruskich ziemlach u XVI – načatku XVIII st., Minsk 2020 (Мікола Волкаў, Замкі і фартэцы Радзівілаў на беларускіх землях у XVI – начатку XVIII ст., Мінск 2020).
Google Scholar

ZAWADZKI 2002 – Jarosław Zawadzki, Siedziby Kiszków i Radziwiłłów na Białorusi w XVI–XVIII w. Opisy z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Warszawa 2002.
Google Scholar

ZAWADZKI 2003a – Jarosław Zawadzki, Anna z Radziwiłłów Kiszczyna 2. v. Sadowska – burzliwe losy dziedziczki fortuny, [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, Białystok 2003, s. 387.
Google Scholar

ZAWADZKI 2003b – Jarosław Zawadzki, Stanisław Kiszka, wojewodzic witebski. Losy głuchoniemego magnata, [w:] Świat pogranicza, Warszawa 2003, s. 124–127.
Google Scholar

ZAWADZKI 2006 – Jarosław Zawadzki, Dwory, zamki i pałace w siedzibach Kiszków h. Dąbrowa do połowy XVII wieku, „Barok. Historia – Literatura – Sztuka” 2006, nr 1, s. 95–115.
Google Scholar