Jak Krzysztof Radziwiłł (1585–1640) dwory i zbory budował. Uwagi do organizacji prac budowlanych w dobrach magnackich na Litwie w pierwszej połowie XVII wieku. Część II

Jarosław Zawadzki

doi:10.18778/2084-851X.14.02

Autor

Jarosław Zawadzki Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie https://orcid.org/0000-0003-0428-1295

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.14.02

Słowa kluczowe:

Krzysztof Radziwiłł, wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Wielkie Księstwo Litewskie, majątek magnacki, rezydencje, budownictwo, organizacja prac budowlanych, czas trwania inwestycji budowlanych

Abstrakt

Tekst stanowi drugą część opracowania dotyczącego prowadzenia prac budowlanych w majątku jednego z najważniejszych litewskich magnatów pierwszej połowy XVII w., Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640), wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego. Przedstawiono w nim pracowników zatrudnionych przy wznoszeniu budowli, od najmniej wykwalifikowanych po architektów i rzeźbiarzy. Uwagę poświęcono także produkcji lub nabywaniu materiałów budowlanych, ich transportowi i gromadzeniu. Następnie przedstawiono sam proces budowania lub remontowania budynków, jego przebieg i czas trwania. W podsumowaniu autor starał się uzasadnić, że na przebieg procesu inwestycyjnego w dobrach Krzysztofa Radziwiłła wpływały jego cechy osobowe i systemu pracy jaki przyjął (ścisła kontrola, monopol podejmowania decyzji, nawet w drobnych sprawach przez księcia, oszczędność). Decydujące jednak znaczenie, według autora, miał system społeczny i gospodarczy panujący w tym czasie w Wielkim Księstwie Litewskim. Duży udział gospodarki naturalnej oraz wąski rynek usług i handlu towarami budowlanymi, powodował nieustanne problemy z utrzymaniem ciągłości i efektywności prac. Skutkowało to nieustannie ponawianymi próbami organizowania prac możliwie w największym stopniu rękami własnych poddanych pańszczyźnianych i za pomocą wytwarzanych we własnych majątkach produktów. Efektem tych zabiegów była zarówno niska jakość produktów, jak i wykonywanej pracy. Mniejsze, lecz ważne, znaczenie miały negatywne zjawiska naturalne, przede wszystkim liczne w latach 20. XVII wieku epidemie, lecz także pożary, wichury i powodzie. Negatywne znaczenie miały też procesy ogólnoeuropejskie, skutkujące, w wyniku zmiany struktury cen, spadkiem dochodowości majątków magnackich. W przypadku Krzysztofa Radziwiłła zjawisko to zostało znacznie osłabione w wyniku przypadających na ostatnie lata jego życia nadań bogatych królewszczyzn, przede wszystkim ekonomii mohylewskiej, w efekcie w latach 30. XVII wieku osiągał on najwyższe dochody.

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), AR, dz. IV – Archiwum Warszawskie Radziwiłłów dz. IV, nr 308, 315, 317, 318, 319, 863
Google Scholar

AGAD, AR, dz. V – Archiwum Warszawskie Radziwiłłów dz. V, nr 525, 637, 1526, 1584, 2840, 3170, 3573a, 4266, 4412, 4755, 5027, 6237, 6761, 6875, 6956/I, 8017a, 8080, 9098, 9304, 9448, 9448a, 9875, 9878, 10065, 10940, 11251, 11557/I, 12345, 12382/I, 12483, 12597, 12665, 13195, 13391, 13489, 13969, 14057, 14093, 14254, 14507, 14530, 14648/1, 14648/4, 14979, 15062, 15250, 15296, 15435, 15511, 15517, 16328, 17289, 17350, 17399, 17493, 17534, 17733, 17909, 18564
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), AR, dz. V – Akta niesygnowane
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), AR, dz. XI – Archiwum Warszawskie Radziwiłłów dz. XI, nr 37, 149, 150, 151
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), AR, dz. XXV – Archiwum Warszawskie Radziwiłłów dz. XXV, nr 177, 2903, 2904
Google Scholar

Нацыяналъны гістарычны архіў Беларусі (НГАБ) – Ф. 694, oп. 1, нр 146
Google Scholar

Нацыяналъны гістарычны архіў Беларусі (НГАБ) – Ф. 694, oп. 2, нр 2641, 10731
Google Scholar

Instrukcijos 1985 – Instrukcijos feodalinių valdų administracijai Lietuvoje XVII–XIX a., parenge (wyd.): Zigmuntas Kiaupa, Jurate Kiaupienė, Vilnius 1985.
Google Scholar

Prawa i przywileje 1994 – Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV–XVIII w., oprac. Józef Moroszek, Białystok 1994.
Google Scholar

ALEXANDROWICZ 2011a – Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII w., [w:] Studia z dziejów miasteczek Wielkiego Księstwa Litewskiego, Toruń 2011, s. 19–92.
Google Scholar

ALEXANDROWICZ 2011b – Stanisław Alexandrowicz, Studia z dziejów miasteczek Wielkiego Księstwa Litewskiego, Toruń 2011, s. 440.
Google Scholar

AUGUSTYNIAK 2001a – Urszula Augustyniak, Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Mechanizmy patronatu, Warszawa 2001.
Google Scholar

AUGUSTYNIAK 2001b – Urszula Augustyniak, Drewniane dwory Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII
Google Scholar

Instrukcijos 1985 – Instrukcijos feodalinių valdų wieku – rezydencje czy siedziby, [w:] Rezydencje w średniowieczu i w czasach nowożytnych, Warszawa 2001, s. 102–124.
Google Scholar

BARANOWSKI 1984 – Andrzej Józef Baranowski, Nurty, fazy i centra barokowej architektury sakralnej w Wielkim Księstwie Litewskim, „Biuletyn Historii Sztuki” 1984, nr 4, s. 379–380.
Google Scholar

BARANOWSKI 1990 – Andrzej Józef Baranowski, Pałac w Starej Wsi w świetle inwentarza z 1619 r., [w:] Curia maior. Studia ofiarowane A. Ciechanowieckiemu, Warszawa 1990, s. 91–96.
Google Scholar

BARDACH 1980 – Juliusz Bardach, Miasta na prawie magdeburskim w Wielkim Księstwie Litewskim od schyłku XIV do połowy XVII stulecia, „Kwartalnik Historyczny” 1980, t. 87, nr 1, s. 21–52.
Google Scholar

BERNATOWICZ 1998 – Tadeusz Bernatowicz, Miles Christianus et peregrinus, Fundacje Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” w ordynacji nieświeskiej, Warszawa 1998.
Google Scholar

BERNATOWICZ 2000 – Tadeusz Bernatowicz, Rola Lublina w architekturze sakralnej Wielkiego księstwa Litewskiego w XVI–XVII wieku, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, red. Jerzy Lileyko, Lublin 2000, s. 15–26.
Google Scholar

BRAUDELL 1992 – Ferdynand Braudell, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XVI–XVIII wiek, t. 1–3, Warszawa 1992.
Google Scholar

DYBAŚ 2018 – Bogusław Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku, Toruń 2018.
Google Scholar

Historia 1978 – Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. III: Od XVI do połowy XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978.
Google Scholar

Historia 2015 – Historia sztuki polskiej, t. VI, Warszawa 2015.
Google Scholar

JANKAUSKAS et al. 2006 – Rimantas Jankauskas, Albinas Kuncevičius, Rimvydas Laužikas, Gintautas Striska, Badania archeologiczne na zamczysku w Dubinkach – dawnej rezydencji Radziwiłłów, „Barok” 2006, t. XIII, nr 1, s. 155–167.
Google Scholar

LINDE 1859 – Słownik języka polskiego przez M. Samuela Bogumila Lindego, t. V, Lwów 1859.
Google Scholar

PIRAMIDOWICZ 2012 – Dorota Piramidowicz, Feniks świata litewskiego. Fundacje i inicjatywy artystyczne Kazimierza Leona Sapiehy (1609–1656), Warszawa 2012.
Google Scholar

SKIBIŃSKI 2015 – Franciszek Skibiński, Warsztat Abrahama van den Blocke i publiczne przedsięwzięcia budowlane w Gdańsku w pierwszej ćwierci XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki” 2015, nr 2, s. 241–267.
Google Scholar

WARDZYŃSKI/KOWALSKI/JAMSKI 2013 – Michał Wardzyński, Hubert Kowalski, Piotr I. Jamski, Lapidarium warszawskie. Szlachetne materiały kamieniarskie w XVI i XVII wieku, Warszawa 2013.
Google Scholar

WASILEWSKI 1988 – Tadeusz Wasilewski, Budowa zamku w Birżach w latach 1586–1654, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, Warszawa 1988, s. 263–272.
Google Scholar

WYROBISZ 1983 – Andrzej Wyrobisz, Wzory osobowe i stereotypy rzemieślników w literaturze staropolskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1983, t. 31, nr 1, s. 53–64.
Google Scholar

ZAWADZKI 2002 – Jarosław Zawadzki, Siedziby Kiszków i Radziwiłłów na Białorusi w XVI–XVIII w. Opisy z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Warszawa 2002.
Google Scholar

ZAWADZKI 2006 – Jarosław Zawadzki, Majątek magnacki jako mikrokosmos szlachecki na przykładzie dóbr Iwie w powiecie oszmiańskim do połowy XVII wieku, [w:] Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. Ewa Dubas-Urwanowicz, Jerzy Urwanowicz, Warszawa 2006, s. 133–146.
Google Scholar

ZAWADZKI 2019 – Jarosław Zawadzki, Czy na litewskiej wsi nowożytnej (do połowy XVII wieku) istniało zjawisko względnego przeludnienia?, [w:] Chłopi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej do czasów uwłaszczenia, red. Dorota Michaluk, Ciechanowiec–Warszawa 2019, s. 43–61.
Google Scholar