Zamek na Wawelu Modernizacja w latach 1598–1605: Giovanni Trevano – Vincenzo Scamozzi?

Tadeusz Bernatowicz

doi:10.18778/2084-851X.16.04

Autor

Tadeusz Bernatowicz Uniwersytet Łódzki, Instytut Sztuki

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.16.04

Słowa kluczowe:

Scamozzi Vincenzo, Trevano Giovanni, Kraków – Zamek Królewski na Wawelu, architektura rezydencjonalna, Wenecja, XVII wiek, schody – architektura, relacje polsko-włoskie

Abstrakt

Podczas pożaru na Wawelu w 1595 roku uległy zniszczeniu wnętrza, stropy sal drugiego piętra: sala audiencjonalna (tronowa), sień królewska, sala kancelaryjna, sień Senatorska. W nieznacznym stopniu uszkodzeń doznały Kurza Stopka i taras wieży Duńskiej. Pożar rozszerzył się na część skrzydła wschodniego. W latach od 1598 do 1605 wzniesiono schody Senatorskie, odbudowano i nakryto stropami sale paradne drugiego piętra skrzydła północnego, dobudowano wieżę przy północno- -wschodnim narożniku zamku, zabudowano wolną przestrzeń z przeznaczeniem na niewielkie pokoje kameralne; wyremontowano pokoje drugiego piętra skrzydła południowego. Około 1620 roku wzniesiono drugą wieżę, tzw. Sobieskiego i uporządkowano elewację północną.

Pracami budowlanymi i dekoracyjnymi kierował Lugańczyk Jan (Giovanni, Dziani) Trevano, towarzyszył mu zespół muratorów i kamieniarzy, m.in. Giovanni Battista Petrini, Gasparo Arconi, Stefan Brzeski, Jędrzej Gawronek, Wojciech Głazik i Matys Świątek, Ambroży Meazzi. Dekoracje sztukatorskie wykonał sztukator Jan (Giovanni?) Włoch. Nowe stropy wyrzeźbił snycerz Jan Klug (Kluge), wypełniły je obrazy weneckiego malarza Tommasa Dolabelli oraz Kaspra Kurcza.

Koncepcja artystyczna i ideowa nowych wnętrz na Wawelu była w Polsce zupełną nowością. Po raz pierwszy pojawiły się paradne schody, uszakowe portale oraz stiuki na sklepieniach klasztornych. Wzorów dostarczyły habsburskie i biskupie rezydencje z terenów Austrii (Salzburg, Graz) i Włoch (Mediolan, Como) zrealizowane przez lombardzko-weneckich artystów. Naturalnym ośrodkiem pośredniczącym w wędrówce artystów i wzorów artystycznych najpierw z Lombardii, potem z Rzymu była Wenecja. W okresie odbudowy Wawelu najwybitniejszym architektem w Wenecji po śmierci Palladia był Scamozzi. Architekt utrzymywał kontakty z Polakami. Wykonał projekt pałacu dla księcia Krzysztofa Zbaraskiego (1579–1627), opublikowany w 1616 roku w L’idea dell’architettura universale… Określa go jako palazzo mezzofortificato, a elewacja powtarza kompozycję Palazzo Verlato w Villaverla (1574), natomiast plan nawiązuje do weneckiego Palazzo Corner. Wenecki twórca był w Polsce trzykrotnie. Najpierw w 1588 roku w delegacji Najjaśniejszej Serenissimy, by złożyć gratulacje nowemu monarsze z okazji koronacji, następnie w 1592 z okazji ślubu Zygmunta III z Anną Austriaczką oraz w 1598 po raz trzeci prawdopodobnie na pogrzebie królowej.

Prawdopodobny jest też pobyt architekta w Polsce z ojcem, Domenico Scamozzim (faktycznie Giovanni Domenico, Giandomenico), w związku z planowaną rozbudową warszawskiego zamku około 1572 roku. W kontekście tych faktów postawić należy tezę, że Scamozzi był autorem idea architectonica nowej formy na Wawelu, zrealizowanej pod kierunkiem Trevana i jego zespołu artystów.

Bibliografia

SCAMOZZI 1583 – Vincenzo Scamozzi, Discorsi sopra l’antichita di Roma, Venezia 1583.
Google Scholar

SCAMOZZI 1615 – Vincenzo Scamozzi, L’idea dell’architettura universal, Venezia 1615.
Google Scholar

TEMANZA 1778 – Tommaso Temanza, Vita dei più celebri architetti e scultori veneziani del secolo decimosesto, Venezia 1778.
Google Scholar

ANUSIK 2016 – Zbigniew Anusik, Książęta Jerzy i Krzysztof Zbarascy wobec problemów południowo-wschodniego pogranicza Rzeczypospolitej w drugim i trzecim dziesięcioleciu XVII wieku, „Przegląd Nauk Historycznych” 2016, t. 15, nr 2, s. 127–189.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1644-857X.15.02.05

BANACH 1977 – Jerzy Banach, Ikonografia Wawelu, t. 2, Kraków 1977.
Google Scholar

BARBIERI 1951 – Franco Barbieri, Vincenzo Scamozzi, Vicenza 1952.
Google Scholar

BARBIERI/BELTRAMINI 2003 – Franco Barbieri, Guido Beltramini, Vincenzo Scamozzi 1548–1616. Exhibition catalogue (Vicenza, September 2003–January 2004), Venice 2003.
Google Scholar

BOCHNAK 1948 – Adam Bochnak, Kościół śś. Piotra i Pawła w Krakowie i jego rzymski pierwowzór oraz architekt królewski Jan Trevano, „Prace Komisji Historii Sztuki” 1948, t. 9, s. 89–135.
Google Scholar

CHMIEL 1913 – Adam Chmiel, Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej. T. 5, Wawel. Tom II. Materiały archiwalne do budowy zamku, Kraków 1913.
Google Scholar

CHROŚCICKI 1983 – Juliusz A. Chrościcki, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1587–1668, Warszawa 1983.
Google Scholar

CIAMPI 1831 – Sebastiano Ciampi, Viaggio in Polonia, Firenze 1831.
Google Scholar

CICOGNA 1842 – Emmanuele Antonio Cicogna, Delle Inscrizioni Veneziane. Vol. V, Venezia 1842.
Google Scholar

CZOŁOWSKI/JANUSZ 1926 – Aleksander Czołowski, Bohdan Janusz, Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego, Tarnopol 1926.
Google Scholar

DETTLOFF/FABIAŃSKI/FISCHIGER 2005 – Paweł Dettloff, Marcin Fabiański, Andrzej Fischiger, Zamek Królewski na Wawelu. Sto lat odnowy (1905–2005), Kraków 2005.
Google Scholar

Der Dom 1959 – Der Dom zu Salzburg. Symbol und Wirklichkeit, Salzburg 1959.
Google Scholar

DONIN 1948 – Richard Donin, Vincenzo Scamozzi und der Einfluss Venedigs auf die Salzburger Architektur, Innsbruck 1948.
Google Scholar

FABIAŃSKI 2017 – Marcin Fabiański, Zamek Zygmunta I na Wawelu. Architektura – dekoracja architektoniczna – funkcje, Kraków 2017.
Google Scholar

FABIAŃSKI/FISCHIGER 2009 – Marcin Fabiański, Andrzej Fischiger, Dzieje budowy renesansowego Zamku na Wawelu, Kraków 2009.
Google Scholar

FIRLET/PIANOWSKI 1987 – Janusz Firlet, Zbigniew Pianowski, Badania weryfikacyjne przed północną elewacją pałacu królewskiego na Wawelu 1985 r. Problem wczesnośredniowiecznej rezydencji książęcej, „Sprawozdania Archeologiczne” 1987, t. 39, s. 251–259.
Google Scholar

FIRLET/PIANOWSKI 2000 – Janusz Firlet, Zbigniew Pianowski, Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry na Wawelu w świetle nowych badań, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2000, t. 44, z. 4, s. 207–237.
Google Scholar

FIRLET/PIANOWSKI 2005 – Janusz Firlet, Zbigniew Pianowski, Turris antiqua fracta. Problem tzw. wieży Łokietkowej na Wawelu, „Archaeologia Historica Polona” 2005, t. 15, nr 1, s. 139–147.
Google Scholar

FRANZ 1999 – Rainald Franz, Vincenzo Scamozzi (1548–1616). Der Nachfolger und Vollender Palladios, Petersberg 1999.
Google Scholar

FRYCZ 1975 – Jerzy Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795–1818, Warszawa 1975.
Google Scholar

Glossarium 1985 – Glossarium artis. Wörterbuch zur Kunst. Dictionnaire de termes d’art. Dictionary of the terms. Treppen. Escaliers. Staircases, München 1985.
Google Scholar

GRABOWSKI 1854 – Ambroży Grabowski, Skarbniczka naszej archeologii, Lipsk 1854.
Google Scholar

HIBBARD 1962 – Howard Hibbard, The Palazzo Borghese, Rome 1962.
Google Scholar

Italia 1967 – Italia, Venezia e Polonia tra Umanesimo e Rinascimento, red. Mieczysław Brahmer, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967.
Google Scholar

JANICKI 2022 – Kamil Janicki, Wawel. Biografia, Kraków 2022.
Google Scholar

JUFFINGER 2009 – Roswitha Juffinger, Die Salzburger Residenz 1587–1727. Vision und Realität, „Österreichische Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege” 2009, z. 1/2, s. 8–14.
Google Scholar

KARLSEN 2016 – Anna Karlsen, Das mitteleuropäische Treppenhaus des 17. Und 18. Jahrhunderts als Schaubühne repräsentativer Inszenierung. Architektur, künstlerische Ausstattung und Rezeption, Petersberg 2016.
Google Scholar

Katalog 1965 – Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 4. Miasto Kraków. Cz. 1. Wawel, Warszawa 1965.
Google Scholar

KĄSINOWSKI 1974 – Antoni Kąsinowski, Prace budowlane na Zamku Królewskim w Warszawie w świetle rachunków z lat 1569–1572, [w:] Studia Warszawskie, t. 20: Warszawa XVI–XVII wieku, red. Alina Wawrzyńczyk, Warszawa 1974, z. 1, s. 65–107.
Google Scholar

KĄSINOWSKI 2001 – Antoni Kąsinowski, Zamek Warszawski a badania architektoniczne. Restytucja Zamku Królewskiego w Warszawie, [w:] Restytucja Zamku Królewskiego w Warszawie, red. Tadeusz Polak, Warszawa 2001, s. 56–75.
Google Scholar

KOWALCZYK 1974 – Jerzy Kowalczyk, Kontakty Polaków z artystami i sztuką Wenecji na przełomie XVI i XVII w., [w:] Sztuka około roku 1600, red. Teresa Hrankowska, Warszawa 1974, s. 113–128.
Google Scholar

KOWALCZYK 1998 – Jerzy Kowalczyk, Vincenzo Scamozziego związki z Polską, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1998, t. 43, z. 1, s. 145–157.
Google Scholar

KÖNIG 1959 – Anton König, Geschichte und Geschicke der Salzburger Dome, [w:] Der Dom zu Salzburg. Symbol und Wirklichkeit, Salzburg 1959, s. 73–85.
Google Scholar

KRONTHALER 2018 – Helmut Kronthaler, Scamozzi Vincenzo, „De Gruyter. Allgemeines Künstler-Lexikon” 2018, t. 101, s. 297–301.
Google Scholar

KRÓL 1926 – Aleksander Król, Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 1926.
Google Scholar

KUCZMAN 1994 – Kazimierz Kuczman, Przełom wawelski, [w:] Sztuka XVII wieku w Polsce, red. Teresa Hrankowska, Warszawa 1994, s. 163–176.
Google Scholar

KUCZMAN 2011 – Kazimierz Kuczman, O wawelskich stropach ramowych, [w:] Architektura znaczeń. Studia ofiarowane prof. Zbigniewowi Bani w 65. rocznicę urodzin i 40-lecie pracy dydaktycznej, red. Anna S. Czyż, Janusz Nowiński, Marta Wiraszka, Warszawa 2011, s. 56–63.
Google Scholar

KURZEJ 2012 – Michał Kurzej, Siedemnastowieczne sztukaterie w Małopolsce, Kraków 2012.
Google Scholar

LAUTERBACH 1916 – Alfred Lauterbach, Siedziby królewskie w Warszawie, Warszawa 1916.
Google Scholar

LAUTERBACH 1925 – Alfred Lauterbach, Warszawa, Warszawa 1925.
Google Scholar

Le relazioni 1862 – Le relazioni degli ambasciatori veneti al Senato durante il secolo Dodicesimo sesto raccolte et illustrate, Serie I, vol. VI, oprac. Eugenio Albèri, Firenze 1862.
Google Scholar

LEITSCH 1976 – Walter Leitsch, Trzy teksty źródłowe z lat 1592, 1593 i 1635 do dziejów Zamku Królewskiego w Warszawie, „Rocznik Warszawski” 1976, t. 14, s. 279–290.
Google Scholar

LEITSCH 1978 – Walter Leitsch, Der Brand im Wawel am 29. Jänner 1595, „Studia do Dziejów Wawelu” 1978, t. 4, s. 245–253; [Walther Leitsch, Pożar na Wawelu 29 stycznia 1595 roku, „Studia do Dziejów Wawelu” 1978, t. 4, s. 254–260].
Google Scholar

LEITSCH 1999 – Walter Leitsch, Finanse i działalność budowlana dworu królewskiego w latach 1626–1629 / Finanzen und Bautätigkeit des Warschauer Königshofes in den Jahren 1626–1629, Warszawa 1999.
Google Scholar

LEWICKI 1995 – Jakub Lewicki, Stropy ramowe w Polsce. Część 1, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1995, t. 40, s. 95–110.
Google Scholar

LILEYKO 1984 – Jerzy Lileyko, Zamek Warszawski. Rezydencja królewska i siedziba władz Rzeczypospolitej 1569–1763, Wrocław–Warszawa–Kraków 1984.
Google Scholar

ŁOZA 1954 – Stanisław Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
Google Scholar

MAJEWSKI 1993 – Alfred Majewski, The Wawel. Its History and Conservations, Warszawa 1993.
Google Scholar

MAŃKOWSKI 1952 – Tadeusz Mańkowski, Dzieje wnętrz wawelskich, Warszawa 1952.
Google Scholar

MIKOCKA-RACHUBOWA 2003 – Katarzyna Mikocka-Rachubowa, Petrini Giovanni Battista, „Słownik artystów polskich” 2003, t. 7, s. 53–54.
Google Scholar

MIŁOBĘDZKI 1956 – Adam Miłobędzki, Tajemnica zamku w Zbarażu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1956, t. l, z. 4, s. 370–379.
Google Scholar

MIŁOBĘDZKI 1960 – Adam Miłobędzki, Projekty zamków Zygmunta III w archiwum Tylmana van Gameren, „Biuletyn Historii Sztuki” 1960, t. 22, nr 4, s. 365–370.
Google Scholar

MIŁOBĘDZKI 1980 – Adam Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.
Google Scholar

MOSSAKOWSKI 2013 – Stanisław Mossakowski, Rezydencja królewska na Wawelu w czasach Zygmunta Starego. Program użytkowy i ceremonialny, Warszawa 2013.
Google Scholar

MOSSAKOWSKI 2015 – Stanisław Mossakowski, Pałac królewski Zygmunta I na Wawelu jako dzieło renesansowe, Warszawa 2015.
Google Scholar

MOSSAKOWSKI 2021 – Stanisław Mossakowski, Pałac królewski na Wawelu w czasach Zygmunta Starego. Cztery studia, Warszawa 2021.
Google Scholar

MUCANTE 2014 – Giovanni Paolo Mucante, Opis podróży w postaci dziennika zawierającego wszystkie wydarzenia, które przydarzyły się, zwłaszcza w materii uroczystości, tak w czasie drogi, jak i w Krakowie i Warszawie jego Eminencji Henrykowi kardynałowi Caetano legatowi papieskiemu na dworze Najjaśniejszego Króla w Królestwie Polskim, [w:] Autorzy Złotego Wieku o kulturze i sztuce na Wawelu. Antologia tekstów 1518–1617, oprac. Marcin Fabiański, Michał Kurzej, Kraków 2014, s. 206–217.
Google Scholar

MUNARI 1996 – Nadia Munari, Vincenzo Scamozzi, [w:] The Dictionary of Art, t. 28, red. Jane Turner, New York 1996, s. 30–33.
Google Scholar

NIEMCEWICZ 1822 – Julian Ursyn Niemcewicz, Zbiór pamiętników historycznych o dawney Polszcze, Warszawa 1822.
Google Scholar

OSIECKA-SAMSONOWICZ 2016 – Hanna Osiecka-Samsonowicz, Rodonto (Radondo, Radundo, Rotondo) Giacomo (Jacobus, Jakub), [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 391–393.
Google Scholar

PALLUSCHINI 1935 – Rodolfo Palluschini, Scamozzi Vincenzo, [w:] Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler. Von der Antike bis zur Gegenwart, t. 29, red. Ulrich Thieme, Leipzig 1935, s. 525.
Google Scholar

PIANOWSKI 1991 – Zbigniew Pianowski, Wawel obronny. Zarys przemian fortyfikacji grodu i zamku krakowskiego w. IX–XIX, Kraków 1991.
Google Scholar

PIANOWSKI 1998 – Zbigniew Pianowski, Zygmunt czy Aleksander? O początkach gotycko-renesansowego pałacu na Wawelu, [w:] Festina lente. Prace ofiarowane Andrzejowi Fiszingerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Dariusz Nowacki, Magdalena Piwocka, Kraków 1998, s. 49–66.
Google Scholar

Podróż 1977 – Podróż królewicza Władysława Wazy do krajów Europy Zachodniej w latach 1625–1625 w świetle ówczesnych relacji, oprac. Adam Przyboś, Kraków 1977.
Google Scholar

ROLSKA 2009 – Irena Rolska, Firlejowie Leopardzi. Studia nad patronatem i fundacjami artystycznymi w XVI–XVII wieku, Lublin 2009.
Google Scholar

RUTKOWSKI 1992 – Henryk Rutkowski, Jakub Rodondo, budowniczy zamku Zygmunta III w Warszawie, [w:] Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. Maurice Aymard, Anna Kiżys, Warszawa 1992, s. 377–384.
Google Scholar

SCHLEGEL 1987 – Walter Schlegel, Beiträge zur Baugeschichte von Residenz, [w:] Fürstbischof Wolf Dietrich von Raitenau. Gründer des barocken Salzburg. Ausstellugskatalog 4. Salzburger Landesaustellung, red. Ulrike Engelsberger, Franz Wagner, Salzburg 1987, s. 207–213.
Google Scholar

SCHLEGEL 2009 – Walter Schlegel, Baumassnahmen des fürsterzbischofs Wolf Dietrich von Raitenau (1587–1612), „Österreichische Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege” 2009, t. 63, z. 1–2, s. 27–52.
Google Scholar

SCOLARI 1837 – Filippo Scolari, Della vita e delle opera dell’architetto Vincenzo Scamozzi commentario. Giuntevi le notize di Andrea Palladio, All’insigne Pontificia Accademia di San Luca in Roma. Di cui gli antichi e moderni fasti soli ne avanzano. La gloria immortale questi studj frutto di venerazione e di riconoscenza Filippo Scolari ossequiosamente tributa, Treviso 1837.
Google Scholar

SKOWRON 1990 – Ryszard Skowron, Kalendarium dziejów Wawelu do roku 1905, Kraków 1990.
Google Scholar

SKÓREWICZ 1924 – Kazimierz Skórewicz, Zamek Królewski w Warszawie, Kraków 1924.
Google Scholar

SOLARZ 1960 – Olga Solarz, Nieznane źródło do historii przebudowy Pałacu Wawelskiego za panowania Zygmunta III Wazy, „Studia do Dziejów Wawelu” 1960, t. 2, s. 445–461.
Google Scholar

STĘPIEŃ 1987 – Piotr Stępień, Konserwacja kamiennego detalu architektonicznego Zamku na Wawelu: prace w latach 1984–1986, „Ochrona Zabytków” 1987, t. 40, nr 4 (159), s. 304–312.
Google Scholar

STĘPIEŃ 1989 – Piotr Stępień, Konserwacja kamiennego detalu architektonicznego Zamku na Wawelu: prace w latach 1986–1988, „Ochrona Zabytków” 1989, t. 42, nr 2 (165), s. 153–159.
Google Scholar

STĘPIEŃ 1998 – Piotr Stępień, Z kroniki konserwatorskiej Wawelu. Prace przy bramie tzw. Wazów, [w:] Festina lente. Prace ofiarowane Andrzejowi Fiszingerowi w siedemdziesiąta rocznicę urodzin, red. Dariusz Nowacki, Magdalena Piwocka, Kraków 1998, s. 113–120.
Google Scholar

STĘPIEŃ 2000/2001 – Piotr Stępień, Badania architektoniczne elewacji Zamku na Wawelu, „Studia Waweliana” 2000/2001, t. 9/10, s. 129–191.
Google Scholar

Strategien 2011 – Strategien der Macht. Hof und Residenz in Salzburg um 1600 – Architektur, Repräsentation und Verwaltung unter Fürsterzbischof Wolf Dietrich von Raitenau 1587 bis 1611/12, red. Gerhard Ammerer, Ingonda Hanneschläger, Salzburg 2011.
Google Scholar

TOMKIEWICZ 1959 – Władysław Tomkiewicz, Dolabella, Warszawa 1959.
Google Scholar

TOMKIEWICZ 1961 – Władysław Tomkiewicz, Budowa Zamku Królewskiego w Warszawie za panowania Zygmunta III, „Rocznik Warszawski” 1961, t. 2, s. 5–34.
Google Scholar

TOMKOWICZ 1908 – Stanisław Tomkowicz, Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej. T. 4. Wawel I. Zabudowania Wawelu i ich dzieje, Kraków 1908.
Google Scholar

TOMKOWICZ 1912 – Stanisław Tomkowicz, Przyczynki do historyi kultury Krakowa w pierwszej połowie XVII w., Lwów 1912.
Google Scholar

TORBUS 2014 – Tomasz Torbus, Das Königsschloss in Krakau und die Residenzarchitektur unter den Jagiellonen in Polen und Litauen (1499–1548). Baugeschichtem, Funktion, Rezeption, Ostfildern 2014.
Google Scholar

TYGIELSKI 2005 – Wojciech Tygielski, Włosi w Polsce XVI–XVII wieku. Utracona szansa na modernizację, Warszawa 2005.
Google Scholar

Venezia 1965 – Venezia e la Polonia nei secoli dal XVII al XIX. Atti del Convegno (Venezia, 28 maggio – 2 giugno 1963), red. Luigi Cini, Venezia 1965.
Google Scholar

WALDERDORFF 2010 – Imma Walderdorff, Die fürsterzbischöfliche Residenz in Salzburg unter Fürsterzbischof Hieronymus Graf Colloredo (1772–1803/1812), Kunst im Dienste der Aufklärung?, Wien 2010, mps, Universität Wien.
Google Scholar

WARDZYŃSKI 2015 – Michał Wardzyński, Marmur i alabaster w rzeźbie i małej architekturze Rzeczypospolitej. Studium historyczno-materiałoznawcze przemian tradycji artystycznych od XVI do początku XVIII wieku, Warszawa 2015.
Google Scholar

WITTKOWER 1953 – Rudolf Wittkower, Vincenzo Scamozzi, „Burlington Magazine” 1953, t. 95 (602), s. 171–175.
Google Scholar

WREDE 2013 – Marek Wrede, Rozbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie przez Zygmunta III, Warszawa 2013.
Google Scholar

ŻMUDZIŃSKI 2020 – Jerzy Żmudziński, Dolabella. Wenecki malarz Wazów. Katalog wystawy, Warszawa 2020.
Google Scholar