Projekt kaplicy elektorskiej we Wrocławiu Pompeo Ferrari a barokowy eklektyzm przełomu XVII i XVIII wieku

Tadeusz Bernatowicz

doi:10.18778/2084-851X.13.07

Autor

Tadeusz Bernatowicz Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0002-8674-5307

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.13.07

Słowa kluczowe:

Pompeo Ferrari, XVIII wiek, architektura barokowa, kaplica elektorska (Wrocław), Gianlorenzo Bernini, Carlo Fontana, Akademia św. Łukasza (Rzym), projekty architektoniczne

Abstrakt

Najwcześniejszym dziełem Pompea Ferrariego w Polsce był projekt kaplicy elektorskiej przy katedrze we Wrocławiu, wykonany w 1704 roku. Znamy dwa rysunki ukazujące przekrój podłużny, umożliwiające rekonstrukcję oraz identyfikację genezy form architektonicznych i rzeźbiarskich. Architekt, dwukrotny laureat konkursów Akademii św. Łukasza, zaprojektował dzieło odzwierciedlające aktualnie panujące w Rzymie koncepcje barokowego eklektyzmu. Polegały one na łączeniu w jednym dziele aklasycznych form stworzonych przez architektów dojrzałego baroku (P. da Cortonę, G.L. Berniniego. F. Borrominiego, A. Pozza i C. Rainaldiego) z formami klasycznymi zdefiniowanymi przez artystów renesansu, wczesnego baroku oraz tradycję antyczną. Procesy te silnie ujawniały się w nauczaniu w Akademii św. Łukasza – przykładami są: konkurs z 1694 roku i nagroda dla A. Speronego (Speroniego), czy konkurs z 1696 roku i projekty A. Rossiniego, L. Rusconiego-Sassiego i B. Spinellego. Równolegle, w 4 ćwierci XVII wieku, powstawały w Rzymie kaplice i kościoły o cechach eklektycznego baroku. Próby łączenia elementów języka tych dwóch tradycji widoczne są na projekcie wrocławskim. Występuje w nim klasyczna, renesansowa struktura porządków architektonicznych, łączona z cebulową kopułą, dynamiczną kolumnadą z wybrzuszonymi elementami belkowania. W projekcie ołtarza odnajdujemy motywy z dzieł Berniniego, Borrominiego i Carla Fontany – najważniejszego moderatora eklektycznego podejścia przy projektowaniu architektury. Projekt Ferrariego, choć nie został zrealizowany, należał do najwcześniejszych przykładów transmisji najnowszych tendencji artystycznych w Rzymie, z których wyewoluował późny barok w Europie Środkowo-Wschodniej.

Bibliografia

ASL, nr 29 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Seconda Classe dell’Architettura – Alessandro Sperone Romano – Primo Premio 1679 (sic!)], rzut, nr 29.
Google Scholar

ASL, nr 30 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Seconda Classe dell’Architettura – Alessandro Speroni Romano – Primo Premio], przekrój poprzeczny, nr 30.
Google Scholar

ASL, nr 31 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Seconda Classe dell’Architettura – Alessandro Speroni Romano – Primo Premio], przekrój podłużny, nr 31.
Google Scholar

ASL, nr 32 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [1679 (sic!) Di Alessandro Rosini Romano nella seconda Classe dell’Architettura – Primo Premio], elewacja frontowa, nr 32.
Google Scholar

ASL, nr 33 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Alessandro Rosini Romano nella Seconda Classe dell’Architettura – Primo Premio], przekrój poprzeczny, nr 33.
Google Scholar

ASL, nr 34 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Alessandro Rosini Romano nella Seconda Classe dell’Architettura – Primo Premio 1679 [sic!], rzut, nr 34.
Google Scholar

ASL, nr 35 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Ludouico Rusconi Sassi – nella Seconda Classe dell’Architettura – Secondo Premio 1679], rzut, nr 35.
Google Scholar

ASL, nr 36 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Ludouico Rusconi Sassi – nella Seconda Classe dell’Architettura – Secondo Premio 1679], elewacja, nr 36.
Google Scholar

ASL, nr 37 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Ludouico Rusconi Sassi Romano – nella Seconda Classe dell’Architettura – Secondo Premio 1679], przekrój poprzeczny, nr 37.
Google Scholar

ASL, nr 38 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Basilio Spinelli Romano – nella Seconda Classe dell’Architettura – Terzo Premio], rzut, nr 38.
Google Scholar

ASL, nr 39 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Basilio Spinelli Romano – nella Seconda Classe dell’Architettura – Terzo Premio], elewacja, nr 39.
Google Scholar

ASL, nr 40 – Archivio storico dell’Accademia di San Luca w Rzymie, Zbiór projektów nagrodzonych w Konkursach Akademickich i Klementyńskich [Di Basilio Spinelli Romano – nella Seconda Classe dell’Architettura – Terzo Premio 1679 (sic!)], przekrój poprzeczny, nr 40.
Google Scholar

POZZO 1700 – Andrea Pozzo, Prospettiva de pittori et architetti d’Andrea Pozzo della Compagna di Giesu. Parte seconda, Roma 1700.
Google Scholar

ROSSI 1713 – Giovanni Giacomo de Rossi, Disegni di vari altari e cappelle nelle chiese diRoma: con le loro facciate fianchi piante e misure de piu celebri architetti, Roma 1713.
Google Scholar

AMENDOLAGINE/GRANSINIGH/MOUSSALI 2017 – Francesco Amendolagine, Federico Bulfone Gransinigh, Abdul Kader Moussali, Architettura e arte plastica di Carlo Fontana e Leonardo Reti nell’altare maggiore do Santa Maria in Traspontina: un connubio perfetto, [w:] Carlo Fontana 1638–1714. Celebrato Architetto, red. Giuseppe Bonaccorso, Francesco Moschini, Roma 2017, s. 381–385.
Google Scholar

Antonio Gherardi artista reatino 2003 – Antonio Gherardi artista reatino (1638–1702). Un genio bizzaro nella Roma del Seicento, red. Lydia Saraca Colonnelli, Roma 2003, s. 69–78.
Google Scholar

Architectural Fantasy and Reality 1981 – Architectural Fantasy and Reality. Drawings from the Accademia Nazionale di San Luca in Rome.Concorsi Clementini 1700–1750, red. Hellmut Hager, Angela Ciprani, Paolo Marconi, Susan S. Munshower, Pennsylvania 1981.
Google Scholar

BANIA 2018 – Zbigniew Bania, Owalne tempietta w małej architekturze sakralnej w Polsce, „Techne. Seria Nowa” 2018, t. 1, s. 133–145.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2084-851X.05.07

BARANOWSKI 2020 – Andrzej J. Baranowski, Architektura sakralna w Wielkopolsce i jej zleceniodawcy na tle regionalizacji baroku, Warszawa 2020.
Google Scholar

BARCZYK/SITO 2020 – Alina Barczyk, Jakub Sito, Warszawa i Łowicz. Dwie kaplice Chrystusa Ukrzyżowanego w XVIII stuleciu, „Techne. Seria Nowa” 2020, t. 5, s. 61–93.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2084-851X.09.04

BERNATOWICZ 2020 – Tadeusz Bernatowicz, Jan Reisner w Akademii św. Łukasza. Artysta a polityka króla Jana III i papieża Innocentego XI, „Roczniki Humanistyczne” 2020, t. 68, z. 4, s. 159–191.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18290/rh20684-10s

Borromini Architekt 2000 – Borromini Architekt im barocken Rom, red. Richard Bösel, Christoph L. Frommel, Mailand 2000.
Google Scholar

CARLONI 1999 – La Capella Cornaro in Santa Maria della Vittoria: nuove evidenze e acquisizioni sulla „mencattiva opera” del Bernini, [w:] Gian Lorenzo Bernini regista del Barocco. I restauri, red. Maria Grazia Bernardini, Claudio Strinati, Roma–Milano 1999, s. 37–46.
Google Scholar

COLONNESE 2017 – Fabio Colonnese, „La Maestrina di eccellenti artefici”. Note a margine di un rilievo della Capella Cybo di Carlo Fontana, [w:] Carlo Fontana 1638–1714. Celebrato Architetto, red. Giuseppe Bonaccorso, Francesco Moschini, Roma 2017, s. 99–108.
Google Scholar

DALBOR 1937 – Witold Dalbor, Pompeo Ferrari ok. 1660–1736. Działalność architektoniczna w Polsce, Warszawa 1937.
Google Scholar

DARI 2015 – Andrea Dari, L›altare maggiore del Duomo di Faenza e il cardinale Carlo Rossetti: un›opera trascurata di Carlo Fontana in Romagna, „Bollettino d›Arte” 2015, nr 25, s. 111–128.
Google Scholar

DZIUBECKI 2014 – Tomasz Dziubecki, Przestrzeń w architekturze baroku rzymskiego, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2014, nr 1, s. 5–20.
Google Scholar

EISLER 2009 – William Eisler, Carlo Fontana and the maestranze of the Mendrisiotto in Rome, [w:] Studi sui Fontana. Una dinastia di architetti ticinesi a Roma tra Manierismo e Barocco, red. Giuseppe Bonaccorso, Marcello Fagiolo, Roma 2009, s. 355–384.
Google Scholar

FAGIOLO 2013 – Marcello Fagiolo, L’illusione dell’infinito tra achitettura e pittura: Pietro da Cortona, Baciccio, Pozzo e Gherardi, [w:] Marcello Fagiolo, Roma Barocca i protagonisti, gli spazi urbani, i grandi temi, Roma 2013, s. 567–605.
Google Scholar

Filippo Juvarra 1995 – Filippo Juvarra. Architetto delle capitali da Torino a Madrid 1714–1736, red. Comoli Mandracci, Andreina Griseri, Beatriz Blasco Esquivias, Torino 1995.
Google Scholar

FUSCO/VILLANI 2002 – Annarosa Cerutti Fusco, Marcello Villani, Pietro da Cortona architetto, Roma 2002.
Google Scholar

GAJEWSKI 2006 – Jacek Gajewski, Bażanka i Bai – uczniowie Andrea Pozzo w Rzymie i ich wspólna (?) podróż do Polski (uwagi do biografii), „Arteria” 2006, nr 4, s. 77–88.
Google Scholar

GHERSI 2017 – Lorenzo F. Ghersi, Carlo Fontana e Palladio: il progetto per „un casino Venetia”, [w:] Carlo Fontana 1638–1714. Celebrato Architetto, red. Giuseppe Bonaccorso, Francesco Moschini, Roma 2017, s. 251–255.
Google Scholar

Gian Lorenzo Bernini regista dell Barocco 1999 – Gian Lorenzo Bernini regista dell Barocco. I restauri, red. Maria Grazia Bernardini, Milano 1999.
Google Scholar

GIUSTO 2003 – Rosa Maria Giusto, Architettura tra tardobaroco e neoclassicismo. Il ruolo dell’Accademia di San Luca nel Settecento, Roma 2003.
Google Scholar

GOLDEMBERG 2012 – Eric Goldemberg, Pulsation in Architecture, Plantation 2012.
Google Scholar

GRISERI et al. 1999 – Andreina Griseri, Sarah McPhaee, Henry A. Millon, Mercedes Viale Ferrero, Filippo Juvarra. Drawings from the Roman period 1704–1714, Part II, Roma 1999.
Google Scholar

HAGER 1974 – Hellmut Hager, La Capella del Cardinale Alderano Cybo in S. Maria del Popolo, „Commentari” 1974, nr 4, s. 47–61.
Google Scholar

HAGER 1975 – Hellmut Hager, On a Project Ascribed to Carlo Fontana for the Facade of S. Giovanni in Laterano, „The Burlington Magazine” 1975, t. 117, nr 863, s. 105–106, 109, 111.
Google Scholar

HAGER 1976 – Hellmut Hager, G.B. Contini o Carlo Fontana? Osservazioni sui disegni e l’altare berninesco della „Madonna delle Grazie” nel Palazzo Venezia a Roma, „Commentari” 1976, nr 1–2, s. 82–92.
Google Scholar

HOŁOWNIA 2016 – Ryszard Hołownia, Kaplica św. Elżbiety przy katedrze wrocławskiej w kontekście propagandy artystycznej, [w:] Katedra Wrocławska na przestrzeni tysiąclecia. Studia z historii architektury i sztuki, red. Romuald Kaczmarek, Dariusz Galewski, Wrocław 2016, s. 151–165.
Google Scholar

KERBER 1971 – Bernhard Kerber, Andrea Pozzo, Berlin 1971.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1515/9783112415603

KIEVEN 1993 – Elisabeth Kieven, Von Bernini bis Piranesi. Römische Architekturzeichnungen des Barock, Stuttgart 1993.
Google Scholar

KIEVEN 2003 – Elisabeth Kieven, L’opera architectonica di Antonio Gherardi, [w:] Antonio Gherardi artista reatino (1638–1702). Un genio bizzaro nella Roma del Seicento, red. Lydia Saraca Colonnelli, Roma 2003, s. 69–78.
Google Scholar

KIEVEN 2017 – Elisabeth Kieven, Sulla grafica di Carlo Fontana, [w:] Carlo Fontana 1638–1714. Celebrato Architetto, red. Giuseppe Bonaccorso, Francesco Moschini, Roma 2017, s. 38–44.
Google Scholar

KOWALCZYK 1994 – Jerzy Kowalczyk, Rola Rzymu w późnobarokowej architekturze polskiej, „Rocznik Historii Sztuki” 1994, t. 20, s. 215–321.
Google Scholar

KOWALCZYK 2003 – Jerzy Kowalczyk, Ferrari, Pompeo, [w:] Saur. Allgemeines Künstler-Lexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, Bd. 38, K.G. Saur, München–Leipzig 2003, s. 562–563.
Google Scholar

KUSZTELSKI 1981 – Andrzej Kusztelski, Twórczość Pompeo Ferrariego. Rewizja stanu badań i nowe ustalenia, [w:] Sztuka 1 poł. XVIII wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Rzeszów, listopad 1978, red. Halina Lisińska, Warszawa 1981, s. 137–150.
Google Scholar

LENZO 2012 – Fulvio Lenzo, Una cupola su colonne. Nuovi elementi per la comprensione di Sant’Agnese in Agone, „Annali di Architettura” 2012, t. 24, s. 109–130.
Google Scholar

LORENTZ 1991 – Hellmut Lorentz, Domenico Martinelli und die österreichische Barockarchitektur, Wien 1991.
Google Scholar

LUDWIG 1997 – Bogna Ludwig, Kościół San Carlo alle Quatro Fontane Francesca Borrominiego jako arcydzieło architektury europejskiej, „Architectus” 1997, nr 1–2, s. 58–66.
Google Scholar

ŁOZA 1954 – Stanisław Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
Google Scholar

ŁYCZAK 2014 – Bartłomiej Łyczak, Nieznany epizod z życia architekta Pompea Ferrariego, związany z odbudową Torunia po oblężeniu 1703 roku, „Sztuka i Kultura” 2014, t. 2, s. 81–106.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/SZiK.2014.003

MARCONI/CIPRANI/VALERIANI 1974 – Paolo Marconi, Angela Ciprani, Enrico Valeriani, I disegni di architettura dell’Archivio storico dell’Accademia do San Luca, t. 1–2, Roma 1974.
Google Scholar

MERZ 2008 – Jörg Martin Merz, Pietro da Cortona and Roman Baroque Architecture, New Haven–London 2008.
Google Scholar

MOSSAKOWSKI 1962 – Stanisław Mossakowski, Kaplica elektorska przy Katedrze we Wrocławiu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1962, z. 45, „Prace z Historii Sztuki”, z. 1, s. 195–222.
Google Scholar

NEGRO 2002 – Angela Negro, Bernini e il bel composto. La capella de Sylva in Saint’Isidoro, Roma 2002.
Google Scholar

NIEBAUM 2016 – Jens Niebaum, Der kirchliche Zentralbau der Renaissance in Italien. Studien zur Karriere eines Baugedenkes im Quattro- und frühen Cinquecento, t. 1–2, München 2016.
Google Scholar

NOEHLS 1969 – Karl Noehls, La chiesa dei SS. Luca e Martina nell’opera di Pietro da Cortona, con contributi Giovanni Incisa della Rocchetta e Carlo Pietrangeli, Roma 1969.
Google Scholar

PAMPALONE 1993 – Antonella Pampalone, La Cappella della famiglia Spada nella Chiesa Nuova: Testimonianze documentarie, Roma 1993.
Google Scholar

PIERGUIDI 2014 – Stefano Pierguidi, Alessandro VII, Raffaello Vanni, Ippolito Marracci. La ricostruzione di Santa Maria in Campitelli, „Studi di Storia dell’Arte” 2014, t. 25, s. 161–166.
Google Scholar

POLANOWSKA 1996 – Jolanta Polanowska, Ferrari, Pompeo, [w:] Dizionario Biografico degli Italiani, 1996, t. 46, https://www.treccani.it/enc.clopedia/pompeo-ferrari_res-0e213be3-87ed-11dc-8e9d-0016357eee51_(Dizionario-Biografico)/ [dostęp: 19.03.2021].
Google Scholar

PORTOGHESI 1995 – Paolo Portoghesi, Roma barocca, Bari 1995.
Google Scholar

SAGLIOCCO 2022 – Claudio Sagliocco, San Francesco Solano Il „Taumaturgo del Nuovo Mondo” Uno studio iconologico a partire da un paliotto a scagliola in Santa Maria in Aracoel, „Quaderni di Venezia Arti” 2022, t. 5, s. 255–270.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.30687/978-88-6969-588-9/016

SETTIS 2021 – Salvatore Settis, Futuro del „clsssico”. Nuova edizione, Torino 2021.
Google Scholar

SITO 2013 – Jakub Sito, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery – formacja artystyczna – organizacja produkcji, Warszawa 2013.
Google Scholar

SMITH 1993 – Gil R. Smith, Architectural Diplomacy. Rome and Paris in the Late Baroque, New York–London 1993.
Google Scholar

STROZZIERI 2012 – Yuri Strozzieri, Un inedito di Carlo Rainaldi per il „Santuario” di S. Maria in Campitelli, „Palladio” 2012, nr 50, s. 131–140.
Google Scholar

TJARKS 1994 – Torsten Tjarks, Das Architektursystem Borrominis, München–Berlin 1994.
Google Scholar

TJARKS 2015 – Torsten Tjarks, Das Architekturdetail bei Borromini. Form, Variation und Ordnung, München 2015.
Google Scholar

VALERIANI 2019 – Alessandro Valeriani, Da imitazioni a modelli: i progetti di Andrea Pozzo e Carlo Fontana per la facciata di San Giovanni in Laterano. Con una nota su Fontana „borrominista”, [w:] Falsi e imitazioni nella storia. Studi archeologici, giuridici, numismatici e storico artistici, red. Alessandra Serra, Roma 2019, s. 113–163.
Google Scholar

VILLANI 2009 – Marcello Villani, „La più nobil parte”. L’architettura delle cupole a Roma 1580–1670, Roma 2009.
Google Scholar

WRABEC 1975 – Jan Wrabec, Wrocławskie projekty Pompea Ferrariego, „Biuletyn Historii Sztuki” 1975, t. XXXVII, nr 3, s. 295–298.
Google Scholar

WRABEC 1986 – Jan Wrabec, Barokowe kościoły na Śląsku w XVIII wieku. Systematyka typologiczna, Wrocław 1986.
Google Scholar

ZIEMBIŃSKA 1981 – Maria Ziembińska, Ferrari Pompeo, [w:] Wielkopolski słownik biograficzny, red. Antoni Gąsiorowski, Jerzy Topolski, Warszawa–Poznań 1981, s. 180.
Google Scholar