Large landed estates in the Polish-Lithuanian Commonwealth and its impact on today’s anthropogenic environmental
DOI:
https://doi.org/10.18778/2300-0562.01.07Keywords:
Polish-Lithuanian Commonwealth, large landed property, territorialisation of power, the current anthropogenic landscape, the stability of spatial formsAbstract
The heritage of the Polish-Lithuanian Commonwealth of Both Nations exerts until today an influence on the shape of the geographical environment of Poland and her eastern neighbours, this fact often not being noticed. A particularly strong imprint on the development of spatial structures results from the existence and functioning of the large feudal property. In the period of the Commonwealth, given the far-reaching decentralisation of authority in the country, such large landed properties enjoyed broad judicial and administrative, as well as economic autonomy. Their position and separate character were in many cases strengthened through the status of principality, entail or county. Under several aspects they reminded of the duchies existing at more or less the same time in the German Reich.
Liquidation of the Commonwealth in 1795 brought limitations to the autonomy of the landed estates within the framework of the occupying powers, Russia, Prussia and Austria. They continued, though, to fulfil important administrative, cultural and economic functions. Until peasants were affranchised the landed estates had been the primary organiser of economic life and local administration on rural areas. After the affranchising acts the estates shrunk to the manor farms, employing farmhands, but they still played an essential socio-economic role. Their importance was particularly high under the Prussian occupation, where affranchising had limited dimensions, leaving in the hands of the manor farm owners a significant part of the estate from before (the Prussian way toward the capitalism in farming). In the course of introduction of the socialist system after the World War II, the majority of the landed estates and manor farms were transformed into the state farms, which dominated the landscape of the Polish countryside in many areas of the country. In view of the earlier situation in Prussia, this concerned in a particular manner the western part of the country. At the same time, the peasant family farms functioned, belonging to the successors of the affranchised peasants. Within the framework of the socialist system this sector was subject, as well, to supervision of the state administration and was included in the mechanisms of the socialist economy (e.g. obligatory supplies). Lack of civic tradition, which was especially perceptible on the areas of the former Russian occupation, and was, generally, a far-reaching consequence of the feudal serfdom, was definitely conducive to the introduction of this socialist variety of paternalism. It cannot be excluded that the heritage of feudalism was one of the more important factors facilitating the strengthening of the communist rule in Poland and in the neighbouring countries.
The continuity of tradition of the separate socio-economic development of the individual landed estates exerted also influence on the development of characteristic cultural features, leading, in particular, to appearance of the distinct ethnographic groups, and to the development of a separate local and regional awareness. The autonomy of the owners of large estates in terms of religion in the times of the Commonwealth, brought about the differentiated denominational landscape on certain areas. The most striking reflection of these processes is constituted by the community of the Reformed Evangelicals, persisting until today, which developed in the northern part of Lithuania, in the Birże estate of the Protestant line of Radziwiłł family.
The administrative separation of the large estates, functioning in many cases in an unchanged territorial form for several centuries, shaped also other elements of the contemporary socio-economic landscape. In the 19th century the landed estates and their internal divisions became the basis for development of the modern territorial administrative division of the country. The traces of these organisational solutions can still be perceived today, first of all in the form of the courses of boundaries of villages, municipalities and counties. Sometimes the existence of the large scale estates (like, e.g., the Zamoyski Entail) influenced the territorial shape of the present-day administrative provinces.
The thus described role and significance of the large landed estates allows for considering them as an essential and characteristic element of the political and systemic, as well as socio-economic, order of the Commonwealth, exerting an influence through the consequences of its existence also on the contemporary forms of geographical environment.
References
Ajewski K., 2010, Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775–1856, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Warszawa.
Google Scholar
Antoniewicz M., 2011, Protoplaści książąt Radziwiłłów. Dzieje mitu i meandry historiografii, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Google Scholar
Augustyniak U., 2001, Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła, Semper, Warszawa.
Google Scholar
Augustyniak U., 2004, W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640), Semper, Warszawa.
Google Scholar
Augustyniak U., 2008, Historia Polski 1572–1795, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Google Scholar
Baranowski I.T., 1907, Z dziejów feudalizmu na Podlasiu. Rajgrodzko-Goniądzkie państwo Radziwiłłów w I poł. XVI w., „Przegląd Historyczny”, 4, s. 62–74, 158–169.
Google Scholar
Bereza A., Kasprzak T., 2004, Wewnętrzny Sybir czyli ballada o pegeerach, „Niebieska Linia”, 5/34, s. 6–9.
Google Scholar
Błaszczyk G., 2012, Geografia historyczna Wielkiego księstwa Litewskiego, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań.
Google Scholar
Chmielińska A., 1925, Księżacy (łowiczanie), Biblioteczka Geograficzna „Orbis” seria 3, t. 9, Kraków.
Google Scholar
Czamańska I., 2007, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Google Scholar
Czubiński A., 1985, Komunistyczna Partia Polski (1918–1938): zarys historii, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Google Scholar
Degiel R., 2000, Protestanci i prawosławni. Patronat wyznaniowy Radziwiłłów birżańskich nad Cerkwią prawosławną w Księstwie Słuckim w XVII w., Neriton, Warszawa.
Google Scholar
Dłuski T., 1754, Uwagi w Sprawie Ordynacyi Ostrogskiey: Rozroznione Zdania do Jednomyslnosci Prowadzące, Drukarnia Jezuitów, Lublin.
Google Scholar
Eberhardt P., 1993, Przemiany narodowościowe na Białorusi, Editions Spotkania, Warszawa.
Google Scholar
Eichhorn K.F., 1843, Stosunek xiążęcego domu Radziwiłłów do domów xiążęcych w Niemczech uważany ze stanowiska historycznego i pod względem praw niemieckich politycznych i xiążęcych, A.E. Glücksberg, Warszawa.
Google Scholar
Falkowski J., 2006, Ziemia lubawska: przyroda, historia, osadnictwo, społeczeństwo, gospodarka, Wydawnictwo UMK, Toruń.
Google Scholar
Gadomski W., 2010, Panowie na PGR-ach, „Gazeta Wyborcza” 5.04.2010.
Google Scholar
Gawlas G., 2000, O kształt zjednoczonego królestwa: niemieckie władztwo terytorialne a geneza społeczno-ustrojowej odrębności Polski, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Google Scholar
Gorczyca K., 1997, Żychlin pod Koninem. Dzieje wsi i zboru, Semper, Warszawa.
Google Scholar
Groniowski K., Skowronek J., 1987, Historia Polski, 1795–1914, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Google Scholar
Jabłonowski A., 1889, Ziemie Ruskie / Wołyń i Podole, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 8, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Google Scholar
Jabłonowski A., 1903, Ziemie Ruskie / Ruś Czerwona, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 7, cz. 2, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Google Scholar
Jakowenko N., 2011, Historia Ukrainy do 1795 roku, PWN, Warszawa.
Google Scholar
Karkucińska W., 2000, Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676–1746), Semper, Warszawa.
Google Scholar
Karvelis D., 2006, Przymus wyznaniowy w „księstwie birżańskim” u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Kriegseisen W., Rachuba A. (red.), Litwa w epoce Wazów, IH PAN, Warszawa, s. 257–275.
Google Scholar
Kempa T., 2000, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549–1616), Semper, Warszawa.
Google Scholar
Kempa T., 2002, Dzieje rodu Ostrogskich, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Google Scholar
Koneczny F., 1924, Dzieje administracji w Polsce, Nakładem i drukiem Okręgowej Szkoły Policji Państwowej Ziemi Wileńskiej, Wilno.
Google Scholar
Konopczyński W., 1986, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1–2, Wydawnictwo PAX, Warszawa.
Google Scholar
Korczak L, 2008, Monarcha i poddani. System władzy w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie wczesnojagiellońskim, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków.
Google Scholar
Kowalski M., 2000, Geografia wyborcza Polski: Zróżnicowanie przestrzenne zachowań wyborczych Polaków w okresie 1989–1998, Geopolitical Studies, 7, IGiPZ PAN, Warszawa.
Google Scholar
Kowalski M., 2007, Księstwa w przestrzeni politycznej I Rzeczpospolitej, [w:] Kiniorska I., Sala S. (red.), Rola geografii społeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych, Instytut Geografii AŚ-PTG, Kielce, s. 177–186.
Google Scholar
Kowalski M., 2008, Państwa magnackie w przestrzeni polityczno-administracyjnej I Rzeczypospolitej, [w:] Kulesza M. (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 33–48.
Google Scholar
Kowalski M., 2009, Państwo magnackie w strukturach polityczno-administracyjnych Rzeczpospolitej Szlacheckiej na przykładzie Ordynacji Zamojskiej, „Przegląd Geograficzny”, 81 (2), s. 173–200.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.7163/PrzG.2009.2.2
Kowalski M., Świątek D., Dziemianowicz W., 2011, Społeczeństwo obywatelskie i aktywność społeczna a rozwój regionu, Raport R1 w ramach projektu Trendy rozwojowe Mazowsza.
Google Scholar
Kriegseisen W., 1996, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej, Semper, Warszawa.
Google Scholar
Krzemiński J., 2001, Oświecony jaśnie, „Rzeczpospolita”, 156, 06.07.2001.
Google Scholar
Kuras K., 2010, Współpracownicy i klienci Augusta A. Czartoryskiego w czasach saskich, Historia Iagiellonica, Kraków.
Google Scholar
Kurtyka J., 1999, Posiadłość, dziedziczność i prestiż. Badania nad późnośredniowieczną i wczesnonowożytną wielką własnością możnowładczą w Polsce XIV–XVII wieku, „Roczniki Historyczne”, 65, s. 161–194.
Google Scholar
Kwilecki A., 1998, Ziemiaństwo wielkopolskie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Google Scholar
Landau Z., Tomaszewski J., 1977, Druga Rzeczpospolita, Książka i Wiedza, Warszawa.
Google Scholar
Lubavskij M.K., 1892, Oblastnoe delenie i mestnoe uprawienie litovsko-russkogo gosudarstva vo vremeni izdania pervogo litovskogo statuta, Universiteckaja tipografija, Moskva.
Google Scholar
Lubavskij M.K., 1915, Ocherki istorii litovsko-russkago gosudarstva do Liublinskoj unii vkliuchitelno, Moskovskaja Khudozhestviennaja Piechatnia, Moskva.
Google Scholar
Łowmiański H., 1986, Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Wydawnictwo UAM, Poznań.
Google Scholar
Malczewska M., 1985, Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, PWN, PAN, Warszawa–Poznań.
Google Scholar
Maroszek J. 2000, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta: z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
Google Scholar
Mączak A., 1998, Feudalizm w pierwszej Rzeczpospolitej. Wieloznaczność terminu i ewolucja zjawiska, [w:] Manikowska H., Kochanowicz J. (red.), Feudalizm w Europie średniowiecznej i nowożytnej, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 58, s. 177–185.
Google Scholar
Mączak A., 2002, Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w Europie wczesno nowożytnej, Semper, Warszawa.
Google Scholar
Najgrakowski M., 1993, Ziemie polskie w XVI wieku, [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, plansza 13.3, Główny Geodeta Kraju, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
Google Scholar
Mordawski J., 2005, Statystyka ludności kaszubskiej: Kaszubi u progu XXI wieku, Instytut Kaszubski, Gdańsk.
Google Scholar
Napierała P., 2009, Hesja-Darmstadt w XVIII stuleciu. Wielcy władcy małego państwa, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Google Scholar
Paradowska M., 2003, O historii Bambrów inaczej, Wydawnictwo Miejskie, staraniem Towarzystwa Bambrów Poznańskich, Poznań.
Google Scholar
Petera J., 1995, Stroje ludowe Zamojszczyzny, [w:] Przyczynki do etnografii Zamojszczyzny. Materiały ogólnopolskiej sesji popularnonaukowej Zamość, 22–24.IX. 1995, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Zamościu, Zamość, s. 39–54.
Google Scholar
Pietkiewicz K., 1995, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka: studia nad dziejami państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Google Scholar
Piński J., Zdziechowska M., 2007, Klątwa błękitnej krwi. Arystokraci kontra arystotechnokraci, „Wprost”, 34 (1287).
Google Scholar
Plit J., 2011, Piętno władzy i właścicieli odciśnięte w krajobrazie kulturowym, [w:] Bernat S. (red.), Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 15, Sosnowiec, s. 125–138.
Google Scholar
Population and housing census 2001: http://www.stat.gov.lt/en/
Google Scholar
Postek R., 2010, Szkoci w Węgrowie: http://fotografika.i-csa.com/album/nagrobki_szkotow_edd.html
Google Scholar
Prochaska A., 1907, O wyzwoleniu z maństwa na Rusi, „Kwartalnik Historyczny”, 21, s. 654–657.
Google Scholar
Rachuba A., 1997, Sprawa dóbr Radziwiłłów birżańskich w latach 1655–1662, „Miscellanea Historico-Archivistica”, 7, s. 51–70.
Google Scholar
Reder J., 1983, Zamość jako stolica regionu, [w:] Kowalczyk J. (red.), Czterysta lat Zamościa, Ossolineum, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Google Scholar
Rykała A., 2011, Mniejszości religijne w Polsce – geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne, Wydawnictwo UŁ, Łódź.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/7525-577-5
Sienkiewicz W., 1982, Ziemianie zależni w Wielkim Księstwie Litewskim od połowy XVI do połowy XVIII wieku. Studium z dziejów feudalizmu litewskiego, rozprawa doktorska, Wydział Historyczny UW, Warszawa.
Google Scholar
Skawiński M., 2000, Górale Polscy w Europie Środkowej – informacje podstawowe, „Pamiętnik PTT”, 9, s. 27–36.
Google Scholar
Skowronek E., 2005, Wpływ działalności gospodarczej Ordynacji Zamojskiej na kształt dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego Zamojszczyzny, [w:] Skowronek E. (red.)
Google Scholar
Wpływ działalności gospodarczej wielkich majątków ziemskich na stan współczesny dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 19–36.
Google Scholar
Sobczyński M., 2006, Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geograficzno-polityczne, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Google Scholar
Sobczyński M., 2008, Polskie doświadczenia w zakresie badań granic reliktowych i krajobrazu pogranicza, [w:] Kulesza M. (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 66–78.
Google Scholar
Sójka-Zielińska K., 1962, Fideikomisy familijne w prawie pruskim, UW, Warszawa.
Google Scholar
Standara W., 1984, Tradycyjny strój lubawski. Rekonstrukcja, Stowarzyszenie
Google Scholar
Społeczno-Kulturalne „Pojezierze” w Olsztynie – Oddział w Lubawie, Olsztyn.
Google Scholar
Stankowa M., 1975, Dawny powiat szczebrzeski XIV-XVIII w., Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa.
Google Scholar
Stawarz A., 2003, Mazowsze jako współczesny region etnograficzny wstydliwy „skansen” czy atrakcja kulturowo-turystyczna?, [w:] Koseski A., Stawarz A. (red.) Tożsamość kulturowa regionu w warunkach integracji europejskiej – przykład Mazowsza, Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych, Warszawa, s. 81–91.
Google Scholar
Stefański J., 1995, Specyfika kultury ludowej na terenie województwa zamojskiego /Zamojszczyzny/, [w:] Przyczynki do etnografii Zamojszczyzny. Materiały ogólnopolskiej sesji popularnonaukowej Zamość, 22–24.IX.1995, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Zamościu, Zamość, s. 17–38.
Google Scholar
Stepaniuk M., 2008, Przyrodnicze i społeczno-gospodarcze uwarunkowania zmian użytkowania terenu Niecki Gródecko-Michałowskiej, praca doktorska, IGiPZ PAN, Warszawa.
Google Scholar
Stępnik K. (red ), 2007, Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Google Scholar
Szczepaniak-Kroll A., 2010, Tożamość poznańskich rodzin pochodzenia niemieckiego: Losy Bajerleinów i Dittrichów (XVIII–XX w.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Google Scholar
Szydlik R., Szydlik W., 2001, Osadnictwo kurpiowskie na Puszczy Białej, Zarząd Główny Związku Kurpiów, Ostrołęka.
Google Scholar
Ujma M., 2005, Latyfundium Jana Sobieskiego 1652–1696, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
Google Scholar
Urbańczyk S., 1968, Zarys dialektologii polskiej, PWN, Warszawa.
Google Scholar
Wisner H., 1992, Książęta na Birżach i Dubinkach a przymus wyznaniowy (1. poł. XVII w.) // Nas radavad. Kn. 2. Grodna, cz. 2. s. 303–313.
Google Scholar
Wisner H., 2000, Janusz Radziwiłł 1612–1655. Wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Wydawnictwo Mada, Warszawa.
Google Scholar
Witkowski W., 2007, Historia administracji w Polsce 1764–1989, PWN, Warszawa.
Google Scholar
Zajezierska K., Molga T., 2011, Łowcy kamienic, „Wprost”, 34 (1489).
Google Scholar
Zakrzewski A.B., 2010, Czy Litwa XVI–XVIII wieku znała demokrację szlachecką i oligarchię magnacką? [w:] Grodziski S., Malec D., Karabowicz A., Stus M. (red.), Vetera novis augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, t. 1–2, Kraków, s. 1189–1201.
Google Scholar
Żarnowski J., 1988, Społeczeństwo i klasy, [w:] Tomicki J. (red.), Polska Odrodzona 1918–1939, Wiedza Powszechna, Warszawa, s. 226–284.
Google Scholar
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.