Uwagi na temat procesu kształtowania granic wsi w Polsce do końca XVIII wieku w kontekście morfogenetycznym

Tomasz Figlus

doi:10.18778/2300-0562.04.10

Authors

Tomasz Figlus Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych

DOI:

https://doi.org/10.18778/2300-0562.04.10

Keywords:

boundary, village, settlement, Poland

Abstract

The article discusses the process of shaping the boundaries of the rural settlements in Poland until the end of the eighteenth century. Analysis of the procedures of delimitation and demarcation of limits in the cultural landscape of the village was carried out on the basis of the collected historical sources in the form of documents, descriptive materials and judicial maps in the confrontation with the results of geographical and historical research. In this work the problem of forming the boundaries was also connected with the issue of the morphogenesis of villages. The process of so called ujazd was the most important form of shaping the spatial extent of the villages in the Middle Ages. During the feudalization of social relations one can indicate the process of linearization of zonal boundaries. The course of demarcation gradually changed in the context of codification of border law. On the basis of comparative analysis of internal limits of the medieval villages one can identify the regular and irregular forms of layout. External limits and geometric form of village depended mainly on the temporal sequence of settlements formation. In the Modern Period the institutionalization of shaping the boundaries occurred in association with the development of the land jurisdiction. In this context, complex procedures of demarcation were commonly used, taking into account the ways of limitation and border marks used in the field. New measurement techniques and maps of border disputes were also an important innovation of demarcation. Rural settlements from that period were varied from the point of view of internal and external limits. Villages formed in the process of so called pomiara włóczna, Frederician colonization and some Olęder villages showed a high degree of regularity of internal division, and their external limits were clearly dominated by linear segments. A significant part of the manorial villages, pre-industrial settlements and a part of the Olęder villages were much less regular, both in terms of internal divisions and external limits.

References

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), Zbiór Kartograficzny, Mapa granicy między dobrami Złaków Borowy i dobrami Wrzeciona, I połowa XVIII w., 1:10000, sygn. 343-7.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Kartograficzny, Mapa sporu granicznego między dobrami Mazew, Głogowa i Jankowice, 1786, 1:9500, sygn. 170-6.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Kartograficzny, Mapa sporu granicznego między wsiami Howańczyce i Horbasów a wsią Markowa, 1772, 1:12250, sygn. 500-17.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Kartograficzny, Plan wsi Nowosolna, 1803, 1:15000, sygn. 267-15.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Plan wsi Ponizie, 1799, AGAD, brak skali, sygn. 392-15).
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (APB), Plan wsi Papowo Toruńskie, 1798, 1:3000, sygn. 1137 a.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Gdańsku (APG), Plan wsi Osiek, 1798, 1:5000, sygn. V/17-368.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Koszalinie (APK), Plan wsi Wyszebórz, 1772, 1:5000, sygn. Ks. Kam. Pl. W. 1/65.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Poznaniu (APP), Plan wsi Owieczki, 1785 r., 1:5100, sygn. Sąd Ref. 6.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Poznaniu, Plan wsi Nowołoskoniec, 1795, 1:5000, sygn. Rej. Pozn. I 339.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Poznaniu, Plan wsi Pysząca, 1799 r., 1:5000, sygn. Rej. Pozn. II 92.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Poznaniu, Sąd podkomorzego województwa poznańskiego, sygn. 790, 782, 793, 796.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Szczecinie (APS), Plan wsi Stare Chrapowo, 1753, 1:5000, sygn. NMP 13.
Google Scholar

Archiwum Państwowe we Wrocławiu (APW), Plan wsi Miejsce Odrzańskie, 1795, 1:5000, sygn. KG Ko. 12.
Google Scholar

Atlas Historyczny Wsi w Polsce (AHWP), 2002, opr. H. Szulc, Warszawa.
Google Scholar

Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (BUW), Gabinet Rycin, Plan kolonii Groembach, 1800, sygn. GR 300.
Google Scholar

Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, 1887, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Historycznej”, t. 4, Kraków, nr 43, s. 217.
Google Scholar

Kodeks Dyplomatyczny Polski (KDP), 1848, t. 2, cz. 1, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Warszawa, nr 126.
Google Scholar

Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski (KDW), 1877, t. 1, wyd. I. Zakrzewski, Poznań, nr 469 i 476.
Google Scholar

Kodeks Dyplomatyczny Śląska (KDŚ), 1959, t. 2, wyd. K. Maleczyński, A. Skowrońska, Wrocław, nr 130 i 193.
Google Scholar

Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, 1897, cz. 1-2, [w:] Teki A. Pawińskiego, t. 3–4, Warszawa.
Google Scholar

Księgi sądowe wiejskie, 1920–1921, t. 1–2, wyd. B. Ulanowski, Kraków.
Google Scholar

Schesisches Urkundenbuch, 1984, t. 3, wyd. W. Irgang, Köln-Wien, nr 353.
Google Scholar

Statuta Polskie Króla Kazimierza w Wiślicy złożone, 1847, wyd. K.W. Wójcicki, Warszawa.
Google Scholar

Arnold S., 1951, Geografia historyczna, Warszawa.
Google Scholar

Bański J., 2010, Granica w badaniach geograficznych – definicja i próby klasyfikacji, „Przegląd Geograficzny”, 82 (4), s. 489–508.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7163/PrzG.2010.4.1

Baranowski B., 1958, Gospodarstwo chłopskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII wieku, Warszawa.
Google Scholar

Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., 1994, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa.
Google Scholar

Bartoszewicz H., 2012, Z dziejów kartografii Mazowsza i ziem sąsiednich XVII–XX wieku, Warszawa–Pułtusk.
Google Scholar

Buczek K., 1970, Organizacja opolna w Polsce średniowiecznej, „Studia Historyczne”, 13 (2), s. 205–248.
Google Scholar

Bujak F., 2001, Studia nad osadnictwem Małopolski (reprint z 1905 r.), Poznań.
Google Scholar

Burszta J., 1958, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowaniu wsi, Wrocław.
Google Scholar

Dobosz J., 2002, Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, Poznań.
Google Scholar

Dobrowolska M., 1961, Przemiany środowiska geograficznego Polski do XV wieku, Warszawa.
Google Scholar

Dunin-Wąsowicz A., 1986, Metrologia historyczna o miarach agrarnych, „Kwartalnik Historyczny”, 94, s. 409–423.
Google Scholar

Dziewoński K., 1952, Geografia Trzebnicy i ujazdu trzebnickiego w okresie wczesnośredniowiecznym, „Studia Wczesnośredniowieczne”, 1, s. 25–34.
Google Scholar

Fastnacht A., 1962, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, 84, Wrocław.
Google Scholar

Felcenloben D., 2011, Granice nieruchomości i sposoby ich ustalania, Warszawa.
Google Scholar

Figlus T., 2012, Wybrane aspekty zastosowania wielkoskalowych źródeł kartograficznych w badaniach morfogenetycznych wsi, „Biblioteka Polskiego Przeglądu Kartograficznego”, 3, s. 91–103.
Google Scholar

Figlus T., 2013, Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej, rozprawa doktorska wykonana pod kierunkiem M. Kuleszy, mps w BUŁ, Łodź.
Google Scholar

Figlus T., 2014, Wsie olęderskie w Polsce Środkowej. Uwagi na temat zróżnicowania morfogenetycznego na tle rozwoju osadnictwa, „Rocznik Łódzki”, 62, s. 143–160.
Google Scholar

Gloger Z., 1903, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków.
Google Scholar

Golachowski S., 1969, Studia nad miastami i wsiami śląskimi, Opole–Wrocław.
Google Scholar

Gołaski J., 1959, Technika rozgraniczania dóbr ziemskich w końcu XVI i XVII wieku w świetle poznańskich ksiąg podkomorskich, „Przegląd Geodezyjny”, 31 (11–12), s. 449–455.
Google Scholar

Gołaski J., 1961, Technika rozgraniczania dóbr ziemskich w XVIII wieku w świetle poznańskich ksiąg podkomorskich, „Przegląd Geodezyjny”, 33 (5), s. 186–191; 33 (6), s. 228–232.
Google Scholar

Gołaski J., 1969, Kształtowanie się mapy wsi w Polsce do końca XVIII w. Studia nad genezą wielkoskalowej informacji kartograficznej, Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, 60, Wrocław.
Google Scholar

Jop R., 2011, Niematerialne wartości krajobrazu kulturowego w badaniach historycznych. Przykład granic i przestrzeni, [w:] Bernat S. (red.), Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 15, s. 91–102.
Google Scholar

Kiersnowski R., 1960, Znaki graniczne w Polsce średniowiecznej, „Archeologia Polski”, 5, s. 257–289.
Google Scholar

Korta W., 1961, Rozwój terytorialny wielkiej własności feudalnej w Polsce do połowy XII wieku, „Sobótka”, 16, s. 528–566.
Google Scholar

Kossmann O., 1995, O staropolskim opolu, śląskim „weichbildzie” i szlacheckim powiecie, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”, 2, s. 5–18.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7016-902-3.01

Kozaczewski T., 1975, Wielkość, program i układ przestrzenny wsi z nawisem w XIII wieku na Śląsku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 20 (2), s. 129–155.
Google Scholar

Kutrzeba S., 1949, Historia ustroju Polski w zarysie. Korona. Historia ustroju Polski w zarysie, Warszawa.
Google Scholar

Lalik T., 1976, Organizacje sąsiedzkie średniowieczne wsi polskiej – wieś, opole, parafia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 24, s. 440–456.
Google Scholar

Lepucki H., 1938, Działalność kolonizacyjna Marii Teresy i Józefa II w Galicji 1772–1790, Lwów.
Google Scholar

Łaguna S., 1875, O prawie granicznym polskim, Warszawa.
Google Scholar

Łonczyńska K., 1964, Mapy Referendarii Koronnej w drugiej poł. XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 12 (3), s. 411–435.
Google Scholar

Manteuffel T., 1929, Metoda oznaczania granic w geografii historycznej, [w:] Księga pamiątkowa ku czci M. Handelsmana, Warszawa, s. 221–227.
Google Scholar

Matuszewski J., 1991, Vicinia id est... Poszukiwania alternatywnej koncepcji staropolskiego opola, Łódź.
Google Scholar

Młynarska-Kaletynowa M., 1968, W sprawie polskich badań nad osadnictwem średniowiecznym, „Studia z Dziejów Osadnictwa”, 6, s. 82–100.
Google Scholar

Modzelewski K., 1980, Między prawem gruntowym a książęcym władztwem gruntowym, Instytucja kasztelanii majątkowych Kościoła w Polsce XII–XIII w., „Przegląd Historyczny”, 71 (3) , s. 449–477.
Google Scholar

Modzelewski K., 1986, Organizacja opolna w Polsce piastowskiej, „Przegląd Historyczny”, 77 (2), s. 177–222.
Google Scholar

Myśliwski G., 1994, Powstanie i rozwój granicy liniowej na Mazowszu (XII–poł. XVI w.), „Kwartalnik Historyczny”, 101 (3), s. 3–24.
Google Scholar

Nowak T., 2003, Ze studiów nad rozwojem osadnictwa w ziemi łęczyckiej w czasach Władysława Jagiełły, „Przegląd Nauk Historycznych”, 2 (3), s. 27–45.
Google Scholar

Oliskiewicz-Krzywicka A., 1999, Początki kształtowania się granic wiejskiego obrębu ewidencyjnego w Polsce, „Przegląd Geodezyjny”, 71 (12), s. 14–17.
Google Scholar

Oliskiewicz-Krzywicka A., 2002, Kształtowanie się granic wsi na Podlasiu i Litwie w okresie od XIV do XVII wieku, „Przegląd Geodezyjny”, 74 (4), s. 19–23.
Google Scholar

Oliskiewicz-Krzywicka A., 2003, Kształtowanie się granic wsi w wyniku kolonizacji olęderskiej na terenie Wielkopolski, „Przegląd Geodezyjny”, 75 (6), s. 15–20.
Google Scholar

Oliskiewicz-Krzywicka A., 2012, Spory graniczne w XVIII wieku i ich wpływ na zmiany kształtu granic, „Przegląd Geodezyjny”, 84 (3), s. 8–14.
Google Scholar

Podwińska Z., 1971, Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. Źreb, wieś, opole, Wrocław.
Google Scholar

Podwińska Z., 1977, Ujazd, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 6, Wrocław, s. 251.
Google Scholar

Rychlikowa I., 1970, Staropolskie miary ziemi, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 18, s. 85–103.
Google Scholar

Rymaszewski Z., 1978, Granicierum perequitatio w polskim prawie ziemskim, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 30 (1), s. 41–64.
Google Scholar

Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 2, 1989, A. Gąsiorowski (red.), Wrocław.
Google Scholar

Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 3, 1993, A. Gąsiorowski (red.), Poznań.
Google Scholar

Słownik staropolski, 1982–1987, S. Urbańczyk (red.), t. 9, Wrocław.
Google Scholar

Szczaniecki M., 1938, Nadania ziemi na rzecz rycerzy w Polsce do końca XIII w., Poznań.
Google Scholar

Szulc H., 1995, Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, Prace Geograficzne, 163, Wrocław.
Google Scholar

Szulc Z., Dziewulski W., 1973, Informator monograficzny – Ujazd Śląski 1223–1973, Strzelce Opolskie.
Google Scholar

Szymański J., 2009, Nauki pomocnicze historii, Warszawa.
Google Scholar

Tkocz J., 1998, Organizacja przestrzenna wsi w Polsce, Prace Naukowe UŚ, 1734, Katowice.
Google Scholar

Tymowski J., 1970, Powstanie środowiska mierniczego w Polsce i zarys jego historii do I wojny światowej, [w:] Zarys historii organizacji społecznych geodetów polskich, Warszawa, s. 14–56.
Google Scholar

Tyszka P., 1995, O metodzie badań nad średniowiecznymi granicami lokalnymi, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 43 (4), s. 423–431.
Google Scholar

Tyszkiewicz J., 2014, Geografia historyczna. Zarys problematyki, Warszawa.
Google Scholar

Woźniak K.P., 2013, Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 r. Proces i jego interpretacje, Łódź.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-960-5

Zimmermann K., 1915, Fryderyk Wielki i jego kolonizacja na ziemiach polskich, t. 1–2, Poznań.
Google Scholar