Geneza, rozwój i zanik Wiączynia. Próba rekonstrukcji geograficzno-historycznej osadnictwa w aspekcie przemian zagospodarowania przestrzennego i rozplanowania wsi

Tomasz Figlus

doi:10.18778/2300-0562.06.08

Autor

Tomasz Figlus Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź

DOI:

https://doi.org/10.18778/2300-0562.06.08

Słowa kluczowe:

osadnictwo, wieś, geografia historyczna, morfogeneza, zagospodarowanie przestrzenne, rozplanowanie, układ przestrzenny, Wiączyń

Abstrakt

Artykuł przedstawia wyniki badań dotyczących nieistniejących współcześnie wsi Wiączyń Polny i Leśny, na terenie których na początku XIX w. powstały nowe kolonie pruskie. Zbadano rozwój osadnictwa w średniowieczu i dokonano analizy zagospodarowania w okresie nowożytnym na tle stosunków prawno-własnościowych. Obie wsie pojawiły się w źródłach historycznych w XIV w. i wchodziły w skład dóbr królewskich. Przez większość czasu swego funkcjonowania były dzierżawione przez przedstawicieli szlachty, przy czym najdłużej były w posiadaniu rodu Lasockich. Były to stosunkowo niewielkie osady, zamieszkane przez chłopów pańszczyźnianych. W Wiączyniu były zlokalizowane: karczma i folwark, obejmujący dwór i zabudowania gospodarcze, w tym budynek browaru. W pracy dokonano również próby rekonstrukcji rozplanowania wsi i zbadano proces sukcesji osadnictwa. Wiączyń Polny miał formę nieregularnej wsi drogowo-placowej, a Wiączyń Leśny miał charakter wsi wielodrogowej. W wyniku kolonizacji pruskiej na ich miejscu powstały nowe wsie: Nowosolna, Wiączyń Dolny, Górny i Nowy. Były rozplanowane w postaci regularnych wsi liniowych, przy czym Nowosolna przyjęła formę unikatowej struktury, składającej się z ośmiu promienistych dróg wychodzących z centrum układu.

Bibliografia

Chilczuk M., 1970, Osadnictwo wiejskie Polski (Formy i układy przestrzenne), Warszawa.
Google Scholar

Chłapowski K., Dygdała J., 2005, Prace edytorskie nad lustracjami dóbr królewskich XVI–XVIII w. po półwieczu, „Studia Źródłoznawcze”, 43, s. 164–165.
Google Scholar

Figlus T., 2014a, Wsie olęderskie w Polsce Środkowej. Uwagi na temat zróżnicowania morfogenetycznego na tle rozwoju osadnictwa, „Rocznik Łódzki”, 62, s. 143–159.
Google Scholar

Figlus T., 2014b, Znaczenie czynników prawno-politycznych w procesie kształtowania wiejskiej sieci osadniczej dawnego województwa łęczyckiego i sieradzkiego w okresie przedrozbiorowym, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”,17, s. 203–234.
Google Scholar

Figlus T., 2015, Geneza i zmiany struktury społeczno-gospodarczej osadnictwa wiejskiego w dobrach królewskich na obszarze przedrozbiorowego powiatu szadkowskiego, „Biuletyn Szadkowski”, 15, s. 89–108.
Google Scholar

Figlus T., 2016, Problem osad zaginionych na gruncie badań geograficzno-historycznych. Próba konceptualizacji teoretycznej i wybrane zagadnienia metodyczno-empiryczne, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 25,s. 83–108.
Google Scholar

Heike O., 1979, 150 Jahre Schwabensiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen.
Google Scholar

Hochgeladen E., 1937, Neusulzfeld. Die Wege der Brüder in Polen, Łódź.
Google Scholar

Kokotkiewicz P., 1984/1985, Nowosolna. Studium historyczno-ruralistyczne, Łódź–Warszawa.
Google Scholar

Kossmann O.E., 1942, Die Anfänge des Deutschtums im Litzmannstäter Raum Hauländer und Schwabensiedlung, Leipzig.
Google Scholar

Koter M., 1994, Rola wiejskich elementów morfologicznych w procesie kształtowania układu przestrzennego Łodzi, [w:] Koter M., Tkocz J. (red.), Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce, Toruń–Łódź, s. 63–88.
Google Scholar

Kotkowski P., 1991, Struktury osadnicze i ludnościowe na terenach przyłączonych do Łodzi z dniem 1.01.1988 r., praca magisterska napisana pod kierunkiem M. Kotera,maszynopis w archiwum Katedry Geografii Politycznej, Historycznej i StudiówRegionalnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Malinowska J., 2001, Studia osadnicze na obszarze powiatu brzezińskiego do połowy XVI wieku, Toruń.
Google Scholar

Nowak T., 2003, Własność ziemska w ziemi łęczyckiej w czasach Władysława Jagiełły, Łódź.
Google Scholar

Schiewe M., 2000, Die südpreußischen Kolonien 1802–1806, „Altpreußische Geschlechterkunde”, 30, s. 293–360.
Google Scholar

Schöller H.A., 2009, Neu-Sulzfeld/Nowosolna 23.Mai 1801–17.Januar 1945, Ilustrierte historisch-geographische Erinnerungen an ein Dor fund seine Menschen, Erlangen.
Google Scholar

Sobczak T., 1955, Zmiany w stanie posiadania dóbr ziemskich w województwie łęczyckim od XVI do XVIII wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 17,s. 163–193.
Google Scholar

Stępniewski M., Szambelan Z., 2009, Rozwój terytorialny Łodzi w świetle dokumentów i źródeł kartograficznych, „Rocznik Łódzki”, 6, s. 37–50.
Google Scholar

Tomczak A., 1957, Akta procesu mieszczan brzezińskich z dziedzicami w Asesorii Koronnej 1791 r. o pogwałcenie służących im przywilejów miejskich, „Teki Archiwalne”,5, s. 334–355.
Google Scholar

Wąsicki J., 1957, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe 1793–1806. Studium historycznoprawne, Wrocław.
Google Scholar

Witczak T., 1971, Lasocki Mikołaj, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 16, s. 542–545.
Google Scholar

Woźniak K.P., 2013, Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku – procesy i jego interpretacja, Łódź.
Google Scholar

Woźniak K.P, 2015, Pruskie osiedla liniowe w okolicach Łodzi i ich mieszkańcy w początkach XIX wieku, ,,Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”,21, s. 101–117.
Google Scholar

Zajączkowski S. i S.M., 1970, Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 r., cz. 2, Łódź.
Google Scholar

Zawadzki W., 1963, Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. 1, Warszawa.
Google Scholar

Zimmermann K., 1915, Fryderyk Wielki i jego kolonizacja na ziemiach polskich, t. 1–2, Poznań.
Google Scholar

Żytkowicz L., 1973, Lustracje dóbr królewskich XVI-XVIII wieku. Geneza i realizacja wydawnictwa, „Studia Źródłoznawcze”, 18, s. 191–197.
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Skarbu Koronnego, dz. XLVI, ks. 103d, 104, 154, 173.
Google Scholar

AGAD, Generalne Dyrektorium Departamentu Prus Południowych, sygn. 1008.
Google Scholar

AGAD, Księgi ziemskie łęczyckie, ks. 6.
Google Scholar

AGAD, Metryka Koronna, ks. 86, 161, 195; dz. XVIII, ks. 5.
Google Scholar

AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 326-14: I Spezial Karte von Saemtlichen zu den Starostey Ober-Wionczyn gehoerige Herrschafts und Unteranen Laendereyen, Zille, 1:5000, 1796.
Google Scholar

AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 326-17: II Spezial Karte von den Laendereyen der Koenig Starostey Nieder Wionczyn, Zille, 1:5000, 1796.
Google Scholar

AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 327-1: Plan zur Regulierung dieser im dem Königs. Domainen Amt Laznow, belegnen zu Dörfern Ober und Nieder Wionczyn, Künzel, 1:5000, 1803.
Google Scholar

AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 326-74: Situations-Plan von der Hofflage und Vorwerks Gebauden der Koenigs Starostey Ober Wionczyn, Zille, 1:5000, 1796.
Google Scholar

AGAD, Zbiór kartograficzny, sygn. 287-15: Spezielle Charte von denen im Königs. Warschauer Kammer-Departement Domainen Amt Laznow zu angelegten Dörfern Ober und Nieder Wionczyn, nebst der davon establirten Colonie Neu Sulzfeld, Künzel, 1:15700, 1803
Google Scholar

Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet rycin, GR 300, sygn. 299.
Google Scholar

Boniecki A., Herbarz Polski, t. 13, Warszawa 1909.
Google Scholar

Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego Nr 14 z dnia 30 października 1987 r., Zarządzenie Nr 37/87 Prezydenta Miasta Łodzi z dnia 30 września 1987 r. w sprawie szczegółowego opisu granic miasta Łodzi.
Google Scholar

Jana Łaskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukomski, J. Korytkowski, t. 2, Gniezno 1881.
Google Scholar

Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, cz. 1–2, [w:] Teki A. Pawińskiego, t. 3–4, Warszawa 1897.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. 2, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616–1620, cz. 1, wyd. Z. Górski, R. Kabaciński, J. Pakulski, Wrocław 1994.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. 3: województwa łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, wyd. Z. Guldon,Bydgoszcz 1967.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. 3: województwa łęczyckie i brzesko-kujawskie, wyd. A. Tomczak, Z. Kędzierska, Warszawa–Poznań–Toruń 1977.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, cz. 2: województwa sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, wyd.Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996.
Google Scholar

Matricularum Regni Poloniae summaria, cz. 2 i 4/1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905–1910.
Google Scholar

Monitor Polski, Nr 25, poz. 205, z dnia 4 IX 1987 r., Uchwała Rady Narodowej Miasta Łodzi nr XXVII/161/87 z dnia 29 VI 1987 r. w sprawie zmiany granic miasta Łodzi.
Google Scholar

Niesiecki K., Herbarz Polski, wyd. J. Bobrowicz, t. 10, Lipsk 1845.
Google Scholar

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, wyd. A. Pawiński, Wielkopolska, t. 2, [w:] Źródła dziejowe, t. 13, Warszawa 1883.
Google Scholar

Regestr diecezjów Franciszka Czaykowskiego, czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783–1784, przypisy i wstęp K. Chłapowski i S. Górzyński, Warszawa 2006.
Google Scholar

Volumina legum, t. 9, Kraków 1889.
Google Scholar