Wielkie posiadłości ziemskie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i ich wpływ na dzisiejsze środowisko antropogeniczne

Mariusz Kowalski

doi:10.18778/2300-0562.01.07

Autor

Mariusz Kowalski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 00-818 Warszawa, ul. Twarda 51/55

DOI:

https://doi.org/10.18778/2300-0562.01.07

Słowa kluczowe:

Rzeczpospolita Obojga Narodów, wielka własność ziemska, terytorializacja władzy, krajobraz antropogeniczny, trwałość form przestrzennych

Abstrakt

Artykuł podkreśla znaczenie wielkich posiadłości ziemskich w ramach systemu polityczno-ustrojowego i społeczno-gospodarczego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Zwrócono również uwagę na utrzymujące się przez stulecia antropogeniczne formy przestrzenne, będące efektem szczególnie silnego oddziaływania wielkich posiadłości na kształt życia społeczno-gospodarczego. Wpływ ten można dziś dostrzec w sposobie zagospodarowania przestrzeni oraz w formach i przebiegu licznych zjawiskach o charakterze politycznym, kulturowym i gospodarczym w Polsce oraz u jej wschodnich sąsiadów.

Bibliografia

Ajewski K., 2010, Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775–1856, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Warszawa.
Google Scholar

Antoniewicz M., 2011, Protoplaści książąt Radziwiłłów. Dzieje mitu i meandry historiografii, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Google Scholar

Augustyniak U., 2001, Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła, Semper, Warszawa.
Google Scholar

Augustyniak U., 2004, W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640), Semper, Warszawa.
Google Scholar

Augustyniak U., 2008, Historia Polski 1572–1795, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Google Scholar

Baranowski I.T., 1907, Z dziejów feudalizmu na Podlasiu. Rajgrodzko-Goniądzkie państwo Radziwiłłów w I poł. XVI w., „Przegląd Historyczny”, 4, s. 62–74, 158–169.
Google Scholar

Bereza A., Kasprzak T., 2004, Wewnętrzny Sybir czyli ballada o pegeerach, „Niebieska Linia”, 5/34, s. 6–9.
Google Scholar

Błaszczyk G., 2012, Geografia historyczna Wielkiego księstwa Litewskiego, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań.
Google Scholar

Chmielińska A., 1925, Księżacy (łowiczanie), Biblioteczka Geograficzna „Orbis” seria 3, t. 9, Kraków.
Google Scholar

Czamańska I., 2007, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Google Scholar

Czubiński A., 1985, Komunistyczna Partia Polski (1918–1938): zarys historii, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Google Scholar

Degiel R., 2000, Protestanci i prawosławni. Patronat wyznaniowy Radziwiłłów birżańskich nad Cerkwią prawosławną w Księstwie Słuckim w XVII w., Neriton, Warszawa.
Google Scholar

Dłuski T., 1754, Uwagi w Sprawie Ordynacyi Ostrogskiey: Rozroznione Zdania do Jednomyslnosci Prowadzące, Drukarnia Jezuitów, Lublin.
Google Scholar

Eberhardt P., 1993, Przemiany narodowościowe na Białorusi, Editions Spotkania, Warszawa.
Google Scholar

Eichhorn K.F., 1843, Stosunek xiążęcego domu Radziwiłłów do domów xiążęcych w Niemczech uważany ze stanowiska historycznego i pod względem praw niemieckich politycznych i xiążęcych, A.E. Glücksberg, Warszawa.
Google Scholar

Falkowski J., 2006, Ziemia lubawska: przyroda, historia, osadnictwo, społeczeństwo, gospodarka, Wydawnictwo UMK, Toruń.
Google Scholar

Gadomski W., 2010, Panowie na PGR-ach, „Gazeta Wyborcza” 5.04.2010.
Google Scholar

Gawlas G., 2000, O kształt zjednoczonego królestwa: niemieckie władztwo terytorialne a geneza społeczno-ustrojowej odrębności Polski, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Google Scholar

Gorczyca K., 1997, Żychlin pod Koninem. Dzieje wsi i zboru, Semper, Warszawa.
Google Scholar

Groniowski K., Skowronek J., 1987, Historia Polski, 1795–1914, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Google Scholar

Jabłonowski A., 1889, Ziemie Ruskie / Wołyń i Podole, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 8, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Google Scholar

Jabłonowski A., 1903, Ziemie Ruskie / Ruś Czerwona, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 7, cz. 2, Gebethner i Wolff, Warszawa.
Google Scholar

Jakowenko N., 2011, Historia Ukrainy do 1795 roku, PWN, Warszawa.
Google Scholar

Karkucińska W., 2000, Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676–1746), Semper, Warszawa.
Google Scholar

Karvelis D., 2006, Przymus wyznaniowy w „księstwie birżańskim” u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Kriegseisen W., Rachuba A. (red.), Litwa w epoce Wazów, IH PAN, Warszawa, s. 257–275.
Google Scholar

Kempa T., 2000, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549–1616), Semper, Warszawa.
Google Scholar

Kempa T., 2002, Dzieje rodu Ostrogskich, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Google Scholar

Koneczny F., 1924, Dzieje administracji w Polsce, Nakładem i drukiem Okręgowej Szkoły Policji Państwowej Ziemi Wileńskiej, Wilno.
Google Scholar

Konopczyński W., 1986, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1–2, Wydawnictwo PAX, Warszawa.
Google Scholar

Korczak L, 2008, Monarcha i poddani. System władzy w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie wczesnojagiellońskim, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, Kraków.
Google Scholar

Kowalski M., 2000, Geografia wyborcza Polski: Zróżnicowanie przestrzenne zachowań wyborczych Polaków w okresie 1989–1998, Geopolitical Studies, 7, IGiPZ PAN, Warszawa.
Google Scholar

Kowalski M., 2007, Księstwa w przestrzeni politycznej I Rzeczpospolitej, [w:] Kiniorska I., Sala S. (red.), Rola geografii społeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych, Instytut Geografii AŚ-PTG, Kielce, s. 177–186.
Google Scholar

Kowalski M., 2008, Państwa magnackie w przestrzeni polityczno-administracyjnej I Rzeczypospolitej, [w:] Kulesza M. (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 33–48.
Google Scholar

Kowalski M., 2009, Państwo magnackie w strukturach polityczno-administracyjnych Rzeczpospolitej Szlacheckiej na przykładzie Ordynacji Zamojskiej, „Przegląd Geograficzny”, 81 (2), s. 173–200.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7163/PrzG.2009.2.2

Kowalski M., Świątek D., Dziemianowicz W., 2011, Społeczeństwo obywatelskie i aktywność społeczna a rozwój regionu, Raport R1 w ramach projektu Trendy rozwojowe Mazowsza.
Google Scholar

Kriegseisen W., 1996, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej, Semper, Warszawa.
Google Scholar

Krzemiński J., 2001, Oświecony jaśnie, „Rzeczpospolita”, 156, 06.07.2001.
Google Scholar

Kuras K., 2010, Współpracownicy i klienci Augusta A. Czartoryskiego w czasach saskich, Historia Iagiellonica, Kraków.
Google Scholar

Kurtyka J., 1999, Posiadłość, dziedziczność i prestiż. Badania nad późnośredniowieczną i wczesnonowożytną wielką własnością możnowładczą w Polsce XIV–XVII wieku, „Roczniki Historyczne”, 65, s. 161–194.
Google Scholar

Kwilecki A., 1998, Ziemiaństwo wielkopolskie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Google Scholar

Landau Z., Tomaszewski J., 1977, Druga Rzeczpospolita, Książka i Wiedza, Warszawa.
Google Scholar

Lubavskij M.K., 1892, Oblastnoe delenie i mestnoe uprawienie litovsko-russkogo gosudarstva vo vremeni izdania pervogo litovskogo statuta, Universiteckaja tipografija, Moskva.
Google Scholar

Lubavskij M.K., 1915, Ocherki istorii litovsko-russkago gosudarstva do Liublinskoj unii vkliuchitelno, Moskovskaja Khudozhestviennaja Piechatnia, Moskva.
Google Scholar

Łowmiański H., 1986, Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Wydawnictwo UAM, Poznań.
Google Scholar

Malczewska M., 1985, Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, PWN, PAN, Warszawa–Poznań.
Google Scholar

Maroszek J. 2000, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta: z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
Google Scholar

Mączak A., 1998, Feudalizm w pierwszej Rzeczpospolitej. Wieloznaczność terminu i ewolucja zjawiska, [w:] Manikowska H., Kochanowicz J. (red.), Feudalizm w Europie średniowiecznej i nowożytnej, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 58, s. 177–185.
Google Scholar

Mączak A., 2002, Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w Europie wczesno nowożytnej, Semper, Warszawa.
Google Scholar

Najgrakowski M., 1993, Ziemie polskie w XVI wieku, [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, plansza 13.3, Główny Geodeta Kraju, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
Google Scholar

Mordawski J., 2005, Statystyka ludności kaszubskiej: Kaszubi u progu XXI wieku, Instytut Kaszubski, Gdańsk.
Google Scholar

Napierała P., 2009, Hesja-Darmstadt w XVIII stuleciu. Wielcy władcy małego państwa, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Google Scholar

Paradowska M., 2003, O historii Bambrów inaczej, Wydawnictwo Miejskie, staraniem Towarzystwa Bambrów Poznańskich, Poznań.
Google Scholar

Petera J., 1995, Stroje ludowe Zamojszczyzny, [w:] Przyczynki do etnografii Zamojszczyzny. Materiały ogólnopolskiej sesji popularnonaukowej Zamość, 22–24.IX. 1995, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Zamościu, Zamość, s. 39–54.
Google Scholar

Pietkiewicz K., 1995, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka: studia nad dziejami państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Google Scholar

Piński J., Zdziechowska M., 2007, Klątwa błękitnej krwi. Arystokraci kontra arystotechnokraci, „Wprost”, 34 (1287).
Google Scholar

Plit J., 2011, Piętno władzy i właścicieli odciśnięte w krajobrazie kulturowym, [w:] Bernat S. (red.), Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 15, Sosnowiec, s. 125–138.
Google Scholar

Population and housing census 2001: http://www.stat.gov.lt/en/
Google Scholar

Postek R., 2010, Szkoci w Węgrowie: http://fotografika.i-csa.com/album/nagrobki_szkotow_edd.html
Google Scholar

Prochaska A., 1907, O wyzwoleniu z maństwa na Rusi, „Kwartalnik Historyczny”, 21, s. 654–657.
Google Scholar

Rachuba A., 1997, Sprawa dóbr Radziwiłłów birżańskich w latach 1655–1662, „Miscellanea Historico-Archivistica”, 7, s. 51–70.
Google Scholar

Reder J., 1983, Zamość jako stolica regionu, [w:] Kowalczyk J. (red.), Czterysta lat Zamościa, Ossolineum, Wydawnictwo PAN, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Google Scholar

Rykała A., 2011, Mniejszości religijne w Polsce – geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne, Wydawnictwo UŁ, Łódź.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-577-5

Sienkiewicz W., 1982, Ziemianie zależni w Wielkim Księstwie Litewskim od połowy XVI do połowy XVIII wieku. Studium z dziejów feudalizmu litewskiego, rozprawa doktorska, Wydział Historyczny UW, Warszawa.
Google Scholar

Skawiński M., 2000, Górale Polscy w Europie Środkowej – informacje podstawowe, „Pamiętnik PTT”, 9, s. 27–36.
Google Scholar

Skowronek E., 2005, Wpływ działalności gospodarczej Ordynacji Zamojskiej na kształt dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego Zamojszczyzny, [w:] Skowronek E. (red.)
Google Scholar

Wpływ działalności gospodarczej wielkich majątków ziemskich na stan współczesny dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 19–36.
Google Scholar

Sobczyński M., 2006, Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geograficzno-polityczne, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Google Scholar

Sobczyński M., 2008, Polskie doświadczenia w zakresie badań granic reliktowych i krajobrazu pogranicza, [w:] Kulesza M. (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 66–78.
Google Scholar

Sójka-Zielińska K., 1962, Fideikomisy familijne w prawie pruskim, UW, Warszawa.
Google Scholar

Standara W., 1984, Tradycyjny strój lubawski. Rekonstrukcja, Stowarzyszenie
Google Scholar

Społeczno-Kulturalne „Pojezierze” w Olsztynie – Oddział w Lubawie, Olsztyn.
Google Scholar

Stankowa M., 1975, Dawny powiat szczebrzeski XIV-XVIII w., Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa.
Google Scholar

Stawarz A., 2003, Mazowsze jako współczesny region etnograficzny wstydliwy „skansen” czy atrakcja kulturowo-turystyczna?, [w:] Koseski A., Stawarz A. (red.) Tożsamość kulturowa regionu w warunkach integracji europejskiej – przykład Mazowsza, Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych, Warszawa, s. 81–91.
Google Scholar

Stefański J., 1995, Specyfika kultury ludowej na terenie województwa zamojskiego /Zamojszczyzny/, [w:] Przyczynki do etnografii Zamojszczyzny. Materiały ogólnopolskiej sesji popularnonaukowej Zamość, 22–24.IX.1995, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Zamościu, Zamość, s. 17–38.
Google Scholar

Stepaniuk M., 2008, Przyrodnicze i społeczno-gospodarcze uwarunkowania zmian użytkowania terenu Niecki Gródecko-Michałowskiej, praca doktorska, IGiPZ PAN, Warszawa.
Google Scholar

Stępnik K. (red ), 2007, Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Google Scholar

Szczepaniak-Kroll A., 2010, Tożamość poznańskich rodzin pochodzenia niemieckiego: Losy Bajerleinów i Dittrichów (XVIII–XX w.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Google Scholar

Szydlik R., Szydlik W., 2001, Osadnictwo kurpiowskie na Puszczy Białej, Zarząd Główny Związku Kurpiów, Ostrołęka.
Google Scholar

Ujma M., 2005, Latyfundium Jana Sobieskiego 1652–1696, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
Google Scholar

Urbańczyk S., 1968, Zarys dialektologii polskiej, PWN, Warszawa.
Google Scholar

Wisner H., 1992, Książęta na Birżach i Dubinkach a przymus wyznaniowy (1. poł. XVII w.) // Nas radavad. Kn. 2. Grodna, cz. 2. s. 303–313.
Google Scholar

Wisner H., 2000, Janusz Radziwiłł 1612–1655. Wojewoda wileński, hetman wielki litewski, Wydawnictwo Mada, Warszawa.
Google Scholar

Witkowski W., 2007, Historia administracji w Polsce 1764–1989, PWN, Warszawa.
Google Scholar

Zajezierska K., Molga T., 2011, Łowcy kamienic, „Wprost”, 34 (1489).
Google Scholar

Zakrzewski A.B., 2010, Czy Litwa XVI–XVIII wieku znała demokrację szlachecką i oligarchię magnacką? [w:] Grodziski S., Malec D., Karabowicz A., Stus M. (red.), Vetera novis augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, t. 1–2, Kraków, s. 1189–1201.
Google Scholar

Żarnowski J., 1988, Społeczeństwo i klasy, [w:] Tomicki J. (red.), Polska Odrodzona 1918–1939, Wiedza Powszechna, Warszawa, s. 226–284.
Google Scholar