„Reakcja pogańska” jako forma realizacji polityki zewnętrznej połabskich organizmów politycznych
DOI:
https://doi.org/10.18778/0208-6050.106.02Słowa kluczowe:
reakcja pogańska, pogaństwo, chrześcijaństwo, Słowianie zachodni, Słowianie połabscy, średniowiecze, polityka, propagandaAbstrakt
Istnieją dowody, że pogańskie ośrodki polityczne na zachodniej Słowiańszczyźnie wykorzystywały tzw. reakcje pogańskie w swojej polityce zewnętrznej. Najlepszymi przykładami tego typu zajść jest trzecie powstanie Słowian połabskich, obalenie książąt Obodrytów (Mścisława w 1018 i Gotszalka w 1066 r.), interwencja Ranów w Szczecinie w trakcie drugiej wyprawy biskupa Ottona z Bambergu, jedenastowieczne powstanie ludowe w Polsce oraz związane z nim odpadnięcie Pomorza od monarchii Piastów. Także tzw. powstanie Strojmira inspirowane było najprawdopodobniej z zewnątrz, choć stały za tym bawarskie czynniki polityczne. Cechą szczególną tego typu wystąpień (prócz wyprawy Ranów na Szczecin) było wykorzystanie propagandy w celu podburzenia miejscowej ludności przeciw władzy i wierze chrześcijańskiej. Jako inspiratorzy wystąpień przeciwko nowej wierze wymieniane są dwa ośrodki polityczne północnego Połabia: Związek Lutycki i plemię Ranów.
Podstawa ideologiczno-propagandowa tego typu zajść bazowała na utrwalonym powszechnie w społeczności interwentów i ich sąsiadów poczuciu związku wspólnoty interweniującej z istotą najwyższą w ogólnie obowiązującym panteonie. Źródła wskazują, że działo się to za pośrednictwem „syna Swaroga”, czyli sławnego radogoskiego Swarożyca. Objawiało się to w ponadplemiennym znaczeniu świątyń wspomnianych ośrodków politycznych (Radogoszcz/Retra, Arkona). Treścią narracji był zapewne ogólnie znany w regionie mit etnogenetyczny, podkreślający wyjątkowość wspólnoty, dawność jej tradycji i szczególne miejsce w historii całego regionu. Połabskie federacje i państewka plemienne stawały się w ten sposób rodzajem „narodu wybranego”. Czynnikiem wzmacniającym wiarygodność narracji propagandowej były sukcesy danego ośrodka politycznego. W przypadku ich braku obowiązująca hierarchia bóstw mogła się zmienić. Opisywane treści propagandowe docierały do odbiorców za pośrednictwem działalności wyroczni bądź zwoływanych doraźnie wieców. Pod pretekstem przeciwdziałania świętokradztwu i przy wykorzystaniu wewnętrznej opozycji podburzano członków sąsiadujących plemion przeciw władzy zwierzchniej. Czynnikiem to ułatwiającym była alienacja kulturowa władcy względem poddanych.
Pobrania
Bibliografia
Annales Altahenses maiores, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, t. IV, Hanower 1890.
Google Scholar
Annales Augustani, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. III, Hanower 1839, s. 123–136.
Google Scholar
Annales Hildesheimenses, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, t. VIII, Hanower 1878.
Google Scholar
Annales Magdeburgenses, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XVI, Hanower 1859, s. 105–196.
Google Scholar
Annalista Saxo, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. VI, Hanower 1844, s. 542–777.
Google Scholar
Bernoldi Chronicon, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, t. XIV, Hanower 2003, s. 383–540.
Google Scholar
Bertholdi Chronicon, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, t. XIV, Hanower 2003, s. 161–381.
Google Scholar
Brunon z Kwerfurtu, Passio Sancti Adalberti Episcopi et Martyris, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. I, Lwów 1864, s. 189–222.
Google Scholar
Brunwilarensis monasterii fundatorum actus, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XIV, Hanower 1883, s. 121–144.
Google Scholar
Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, t. II, Berlin 1923.
Google Scholar
Ebbonis Vita Ottonis Episcopi Babenbergensis, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XII, Hanower 1856, s. 822–883.
Google Scholar
Galli Chronicon, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. I, Lwów 1864, s. 379–484.
Google Scholar
Gumpoldi vita Vencezlavi ducis Bohemiae [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. IV, Hanower 1841, s. 211–223.
Google Scholar
Heinrici de Antwerpe Tractatus de captione urbis Brandenburg, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XXV, Hanower 1880, s. 482–484.
Google Scholar
Helmolda Kronika Słowian, tłum. J. Matuszewski, Warszawa 1974.
Google Scholar
Helmoldi Presbyteri Bozoviensis Cronica Slavorum, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, t. XXXII, Hanower 1937.
Google Scholar
Herbordi vita Ottonis episcopi, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XII, Hanower 1856, s. 746–822.
Google Scholar
Křištanův Život sv. Ludmily a sv. Václava, [w:] Fontes Rerum Bohemicarum, t. I, Praga 1873, s. 199–227.
Google Scholar
Kronika Thietmara, tłum. M. Z. Jedlicki, Kraków 2014.
Google Scholar
Magistri Adam Bremensis Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, t. II, Hanower–Lipsk 1917.
Google Scholar
Monachi Prieflingensis vita Ottonis episcopi Babenbergensis, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores, t. XII, Hanower 1856, s. 883–903.
Google Scholar
Polikarp Mnich Kijowskich Pieczar, Żywot Mojżesza Węgrzyna, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. IV, Lwów 1884, s. 797–817.
Google Scholar
Powieść minionych lat, tłum. F. Sielicki, [w:] Kroniki staroruskie, Warszawa 1987.
Google Scholar
Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al.-Bekriego, [w:] Monumenta Poloniae Historica Nova Series, t. I, Kraków 1946.
Google Scholar
Rocznik kapitulny krakowski, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. II, Lwów 1872, s. 779–816.
Google Scholar
Słowo o pułku Igora. Starosłowiański poemat z XII. wieku, [w:] Wieniec poetów słowiańskich. Zbiór klasycznych pomników poezji świata słowiańskiego. Teksty narodowe, krytycznie przejrzane i zestawione z przekładami, t. I, tłum. M. Garbel, K. J. Erben, A. S. Krasiński, Lwów 1887.
Google Scholar
Thietmari Merseburgensis episcopi Chronicon, [w:] Monumenta Germaniae Historica Scriptores rerum Germanicarum, Nova series, t. IX, Berlin 1935.
Google Scholar
Život sv. Lidmily („Prolog o św. Ludmile”), [w:] Fontes Rerum Bohemicarum, t. I, Praga 1873, s. 123–124.
Google Scholar
Život sv. Lidmily (Fuit in provincia Bohemorum), [w:] Fontes Rerum Bohemicarum, t. I, Praga 1873, s. 144–145.
Google Scholar
Život sv. Václava, [w:] Fontes Rerum Bohemicarum, t. I, Praga 1873, s. 183–190.
Google Scholar
Babij P., Wojskowość Słowian Połabskich, t. I, Wrocław 2017.
Google Scholar
Banaszkiewicz J., Pan Rugii – Rugiewit i jego towarzysze z Gardźca: Porewit i Porenut (Saxo Gramatyk, Gesta Danorum, XIV, 39, 38–41), [w:] Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, t. I, red. Z. Kurnatowska, Wrocław 1996, s. 75–82.
Google Scholar
Banaszkiewicz J., Polskie dzieje bajeczne Mistrza Wincentego Kadłubka, Wrocław 2002.
Google Scholar
Bojar-Fijałkowski G., Św. Otton z Bambergu, Warszawa 1986.
Google Scholar
Borawska D., Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI wieku, Warszawa 2013.
Google Scholar
Boroń P., Słowiańskie plemię. O pojęciu i jego rozumieniu w polskiej historiografii, [w:] Viae Historicae. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Goliński, S. Rosik, Wrocław 2001, s. 189–207.
Google Scholar
Boroń P., Słowiańskie wiece plemienne, Katowice 1999.
Google Scholar
Boroń P., „Zamachy stanu” w społecznościach słowiańskich a instytucja wiecu, [w:] Zamach stanu w dawnych społecznościach, red. A. Sołtysiak, Warszawa 2004, s. 203–209.
Google Scholar
Brückner A., Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
Google Scholar
Chudziak W., Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, Toruń 2003.
Google Scholar
Czarnowski S., Powstanie i społeczne funkcje historii, [w:] S. Czarnowski, Dzieła, t. V, oprac. N. Assorodobraj, S. Ossowski, Warszawa 1956, s. 99–102.
Google Scholar
Dobek-Ostrowska B., Fras J., Ociepka B., Teoria i praktyka propagandy, Wrocław 1999.
Google Scholar
Dowiat J., Ewolucja państwa wczesnofeudalnego na Pomorzu zachodnim, „Przegląd Historyczny” 1956, R. XLVII, nr 3, s. 459–496.
Google Scholar
Dowiat J., Pogański obraz świata a przyczyny chrystianizacji Słowian, [w:] Wieki Średnie – Medium Aevum. Prace ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60 rocznicę urodzin, red. G. Labuda, Warszawa 1962, s. 79–86.
Google Scholar
Dziewulski W., Postępy chrystianizacji i proces likwidacji pogaństwa w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964.
Google Scholar
Gieysztor A., Mitologia Słowian, Warszawa 1986.
Google Scholar
Grabski A. F., Bolesław Chrobry. Zarys dziejów politycznych i wojskowych, Warszawa 1964.
Google Scholar
Hodana T., Najnowsze spory o autentyczność Słowa o wyprawie Igora, „Przegląd Rusycystyczny” 2011, R. XXXIII, nr 3, s. 5–32.
Google Scholar
Kara M., Osadnictwo ludności pomorskiej i wieleckiej w państwie pierwszych Piastów w świetle znalezisk nekropolicznych z terenu Wielkopolski, „Slavia Antiqua” 2002, R. XLIII, s. 45–96.
Google Scholar
Kiersnowscy T. i R., Życie codzienne na Pomorzu wczesnośredniowiecznym (wiek X–XII), Warszawa 1970.
Google Scholar
Kuźmiuk-Ciekanowska A., Święty i historia. Dynastia Przemyślidów i jej bohaterowie w dziele mnicha Krystiana, Kraków 2007.
Google Scholar
Labuda G., Dzieje polityczne (VI–XII); ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X–XII), [w:] Historia Pomorza, t. I, cz. 1, red. G. Labuda, Poznań 1972, s. 303–325.
Google Scholar
Labuda G., Mieszko II król Polski (1025–1034). Czasy przełomy w dziejach państwa Polskiego, Poznań 2008.
Google Scholar
Labuda G., Okres wspólnoty słowiańskiej w świetle źródeł i tradycji historycznej, [w:] G. Labuda, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej, t. I, Poznań 1960, s. 34–86.
Google Scholar
Labuda G., Powstania Słowian połabskich u schyłku X wieku, [w:] G. Labuda, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny Zachodniej, t. I, Poznań 1960, s. 205–246.
Google Scholar
Leciejewicz L., Legendy etnogenetyczne w świecie słowiańskim, „Slavia Antiqua” 1989/1990, R. XXXII, s. 129–144.
Google Scholar
Lewicka-Rajewska U., Al-Masudi o świątyniach o wczesnośredniowiecznych pogańskich Słowian, [w:] Świat arabski. Kultura i polityka, red. E. Machut-Mendecka, K. Pachniak, Warszawa 2012, s. 267–279.
Google Scholar
Lewicki T., Jeszcze o Wieletach w opisie Słowiańszczyzny arabskiego pisarza z X w. Al-Mas’ūd’īego, „Pamiętnik Słowiański” 1951, R. II, nr 1, s. 107–120.
Google Scholar
Lewicki T., Walinjana, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. VI, Wrocław 1977, s. 300.
Google Scholar
Lübke Ch., Pogańscy Słowianie – chrześcijańscy Niemcy? Tożsamość mieszkańców Połabszczyzny w VIII–XII wieku, [w:] Bogowie i ich ludy. Religie pogańskie a proces tworzenia się tożsamości kulturowej, etnicznej, plemiennej i narodowej w średniowieczu, red. L. P. Słupecki, Wrocław 2008, s. 73–84.
Google Scholar
Lübke Ch., Powstanie i istota Związku Luciców. Jedna z konsekwencji chrystianizacji Europy wschodniej w X stuleciu, [w:] Chrześcijańskie korzenie. Misjonarze, święci, rycerze zakonni, red. S. Sterna-Wachowiak, Poznań 1997, s. 51–64.
Google Scholar
Łowmiański H., Religia Słowian i jej upadek (w. VI–XII), Warszawa 1979.
Google Scholar
Matla M., Czechy, Poznań 2014.
Google Scholar
Miś A. L., Przedchrześcijańska religia Rugian, „Slavia Antiqua” 1997, R. XXXVIII, s. 105–147.
Google Scholar
Mitkowski J., Pomorze Zachodnie w stosunku do Polski, Poznań 1946.
Google Scholar
Moździoch S., Archeologiczne ślady kultu pogańskiego na Śląsku wczesnośredniowiecznym, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, Spotkania Bytomskie, t. IV, s. 155–191.
Google Scholar
Moździoch S., Gens perfida et nondum bene christiana – konfrontacja chrześcijaństwa i wierzeń tradycyjnych w państwie pierwszych Piastów w świetle najnowszych odkryć archeologii, [w:] Sacrum. Obraz i funkcja w społeczeństwie średniowiecznym, red. A. Pieniądz-Skrzypczak, J. Pysiak, Warszawa 2005, s. 67–82.
Google Scholar
Moździoch S., Nowe dane do zagadnienia socjotopografii piastowskich grodów kasztelańskich w X–XIII wieku na przykładzie Wrocławia i Bytomia Odrzańskiego na Śląsku, [w:] Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego, red. A. Buko, Z. Świechowski, Warszawa 2000, s. 331–353.
Google Scholar
Osięgłowski J., Początki słowiańskiej Rugii do roku 1168 (Zagadnienia etniczne i polityczne), „Materiały Zachodniopomorskie” 1967, R. XIII, s. 239–287.
Google Scholar
Pychowski M. W., Kryzys pierwszej monarchii piastowskiej. Rozważania o koronacji Bolesława Chrobrego i dziedzictwie jego panowania, [w:] De originibus. O początkach wiary i królestwa, red. A. Kowalska-Pietrzak, Łódź 2016, s. 109–143.
Google Scholar
Rosik S., Awans Słońca w mitologii przedchrześcijańskich Słowian na tle przemian społeczno-politycznych, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, Spotkania Bytomskie, t. IV, s. 49–58.
Google Scholar
Rosik S., Conversio Gentis Pomeranorum. Studium świadectwa o wydarzeniu (XII wiek), Wrocław 2010, s. 357–362.
Google Scholar
Rosik S., Interpretacja chrześcijańska religii pogańskich Słowian w świetle kronik niemieckich XI–XII wieku (Thietmar, Adam z Bremy, Helmold), Wrocław 2000.
Google Scholar
Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, Szczecin 2005.
Google Scholar
Sikorski D. A., Świątynie pogańskich Słowian, czyli o tym, jak je stworzono, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia” 2007, R. CLXXVI, s. 377–406.
Google Scholar
Smith A. D., Etniczne źródła narodów, Kraków 2009.
Google Scholar
Sobiesiak J. A., Bolesław II Przemyślida, Kraków 2006.
Google Scholar
Sochacki J., Związek Lucicki – między Polską a Cesarstwem do 1002 r., „Slavia Antiqua” 2006, R. XLVII, s. 17–48.
Google Scholar
Strzelczyk J., Bolesław Chrobry, Poznań 2003.
Google Scholar
Strzelczyk J., Bohaterowie Słowian Połabskich, Poznań 2017.
Google Scholar
Śliwiński B., Bezprym. Pierworodny syn pierwszego króla Polski (ok. 986 – zima/wiosna 1032), Kraków 2014.
Google Scholar
Śliwiński B., Pomorze w polityce i strukturze państwa wczesnopiastowskiego (X–XII w.), „Kwartalnik Historyczny” 2000, R. CVII, nr 2, s. 3–40.
Google Scholar
Trembaczkiewicz-Oziemska T., Rola kapłanów pogańskich w życiu plemion Słowian połabskich, [w:] Na granicach archeologii, red. A. Nadolski, Łódź 1968, s. 137–143.
Google Scholar
Turasiewicz A., Dzieje polityczne Obodrzyców od IX wieku do utraty niepodległości w latach 1160–1164, Kraków 2004.
Google Scholar
Urbańczyk P., Władza i polityka we wczesnym średniowieczu, Wrocław 2000.
Google Scholar
Widajewicz J., Masudi o Wieletach, „Pamiętnik Słowiański” 1949, R. I, nr 1, s. 55–82.
Google Scholar
Widajewicz J., Studia nad relacją o Słowianach Ibrahima ibn Jakuba, Kraków 1946.
Google Scholar
Zakrzewski S., Bolesław Chrobry Wielki, Lwów–Warszawa–Kraków 1925.
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
