Drudzy po królu. Marszałkowie koronni jako fundatorzy i właściciele rezydencji – inicjatywy warszawskie z XVII–XVIII wieku

Alina Barczyk

doi:10.18778/2084-851X.13.08

Authors

Alina Barczyk Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0002-6596-8915

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.13.08

Keywords:

Warsaw, Crown marshals, Bieliński family, Mniszech family, Lubomirski family, residential architecture, 18th century, Tylman von Gameren, Saxon era

Abstract

Thanks to their political and social position and financial resources, Crown Marshals were able to undertake extensive architectural investments. They were also aware of the importance of visual and ceremonial setting. The profiles of individual magnates (who performed this honourable function), as well as specific individual buildings, have been discussed in detail. The patronage of Stanisław Herakliusz Lubomirski – which manifested itself in the creation of the famous Łazienka (bath house) at Ujazdów – or the activity of Franciszek Bieliński, who ordered the design of the boudoir from J.A. Meissonier, can be mentioned here. However, no attempt has been made to indicate the features common to the marshals’ foundation mechanisms, or to answer the questions as to whether – and, if so, how - the marshal’s office determined the intensification or change of its foundation policy.

The main goal of this article is an attempt at a synthetic and cross-sectional view of the activity of Crown Marshals in the space of the Royal City of Warsaw. Three important ways of marking their presence in urban space can be distinguished: establishing and taking over juridical estates (e.g. Bielino), founding monuments (e.g. the statue of St. John of Nepomuk at Three Crosses Square), and erecting or transforming residences and gardens. Interesting conclusions are also provided by an analysis of the location of Marshal’s palaces, most of which were situated near royal residences (the Castle, Saxon Palace), and at the same time near main transport arteries (e.g. on the road from Wola or on Nowy Świat Street). The choice of location was certainly not accidental – especially with regard to palaces performing various ceremonial functions. Reflection on the specific nature of the founding activity of the Lubomirski, Bieliński and Mniszech families and the ways in which they annexed urban space allows for a closer look at both the ambitions of the marshal’s families and the spatial development of Warsaw.

References

AGAD, AGW, sygn. 105 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, Anteriora, Inwentarze pałacu Antoniego Lubomirskiego w Warszawie (1754–1762), sygn. 105.
Google Scholar

AGAD, AGW, sygn. 174 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, Anteriora, Inwentarz różnych rzeczy w pałacu J.O. Księżny Izabeli Lubomierskiej przeciw pałacu J.W.W. Ogińskich, kaszt[elaństwa] wil[eńskich] stojącym znajdujących się, spisany [w] roku 1781, sygn. 174.
Google Scholar

AGAD, AGW, sygn. 224 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, Anteriora, Inwentarz wszelkiego zabudowania i jurydyki w Warszawie Ignacego Potockiego dziedzicznych obejmujący wszelkie meble i inne sprzęty (1795), sygn. 224.
Google Scholar

AGAD, KWE, sygn. 88 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi miejskie: Warszawa-Ekonomiczne, Wymiar przedmieściów miasta Starej Warszawy […] w Roku Pańskim 1743 spisany, sygn. 88.
Google Scholar

AGAD, KWE, sygn. 540 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi miejskie: Warszawa-Ekonomiczne, Liber consultationum publicarum ordinum civilium Civitatis Antiquae Varsoviae, sygn. 540.
Google Scholar

AGAD, KWE, sygn. 900 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi miejskie: Warszawa-Ekonomiczne, Dekretał Komisyji Brukowej, sygn. 900.
Google Scholar

AGAD, KWE, sygn. 1431 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi miejskie: Warszawa-Ekonomiczne, Comput osiadłościey miasta starej Warszawy 1655. Odpis lustracji starostwa warszawskiego w 1660 r. Rewizya i pomierzenie na pręty ulic warszawskich do brukowania 1685, sygn. 1431.
Google Scholar

AGAD, Zdp, sygn. 1705 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór dokumentów pergaminowych, August III, król polski, potwierdza i transsumuje przywilej fundacyjny na założenie miasteczka Bielina przy Warszawie, wydany przez Franciszka Bielińskiego, marszałka w[ielkiego] k[oronnego]. Warszawa, (28.03.1757), sygn. 1705.
Google Scholar

APŁ, ArB, sygn. 930 – Archiwum Państwowe w Łodzi, Archiwum rodziny Bartoszewiczów, Julian Bartoszewicz – Jerzy Sebastian Lubomirski, [biogram], sygn. 930.
Google Scholar

ZNiO, AM, sygn. DE-8879 – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Mniszchów, Akta rodzinno-majątkowe Mniszchów, XVI–XVIII w., sygn. DE-8879.
Google Scholar

ZNiO, AM, sygn. 2646/I – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Mniszchów, Listy Józefa Wandalina Mniszcha marszałka wielkiego koronnego z lat 1710–1740, sygn. 2646/I.
Google Scholar

ZNiO, AM, sygn. 2664/I – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Mniszchów, Listy Sebastiana Rybczyńskiego z lat 1717–1718, sygn. 2664/I.
Google Scholar

ZNiO, AM, sygn. 2697/II – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Mniszchów, Listy różnych osób z lat 1716–1791. Lit. M, sygn. 2697/II.
Google Scholar

ZNiO, ZACz, sygn. DE-2566 – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Zbiór Aleksandra Czołowskiego, Wizyja pałacu warszawskiego Jana W. Mniszcha podkomorzego litewskiego, sygn. DE-2566.
Google Scholar

ZNiO, ZACz, sygn. DE-2570 – Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Zbiór Aleksandra Czołowskiego, Regestr mobiliów i inszych rzeczy Ś.P. JW Mniszcha podkomorzego WW X Litt w pałacu warszawskim znajdujących się do przewiezienia trudnych, sygn. DE-2570.
Google Scholar

ERNDTEL 1730 – Christian Heinrich Erndtel, Warsavia Physice Illustrata, Sive De Aere, Aquis, Locis Et Incolis Warsaviae, Eorundemque Moribus Et Morbis Tractatus. Cui Annexum Est Viridarium, Vel Catalogus Plantarum Circa Warsaviam Nascentium, Dresdae 1730.
Google Scholar

LUBOMIRSKI 1688 – Stanisław Herakliusz Lubomirski, Adverbia moralia (Mirobulli Tassalini Adverbiorum moralium sive de virtute et fortuna libellus), Warszawa 1688.
Google Scholar

ANUSIK 2004 – Zbigniew Anusik, Kilka rys na portrecie sławnego rokoszanina. Rzecz o najnowszej biografii Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, „Przegląd Nauk Historycznych” 2004, nr 1 (5), s. 145–191.
Google Scholar

BARANOWSKA 1988 – Zofia Baranowska, Pałac w Starym Otwocku (z historii budowy w XVII i przebudowy w XIX stuleciu), „Rocznik Historii Sztuki” 1988, nr 17, s. 261–269.
Google Scholar

BARANOWSKI 1919 – Ignacy Baranowski, Marszałek F. Bieliński, Warszawa 1919.
Google Scholar

BARCZYK 2017 – Alina Barczyk, Pałac w Dęblinie. Inwentarze z czasów Michała Jerzego Wandalina Mniszcha, Kraków 2017.
Google Scholar

BARCZYK 2019a – Alina Barczyk, Pałac „jakoż nigdzie w Polsce nie masz”. Saskie inspiracje w architekturze warszawskiej rezydencji marszałka wielkiego koronnego Józefa Wandalina Mniszcha, „Biuletyn Historii Sztuki” 2019, t. LXXXI, nr 3, s. 413–438.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.480

BARCZYK 2019b – Alina Barczyk, „Wizyja pałacu w Warszawie na ulicy Miodowej”. Architektura i wyposażenie rezydencji w czasach Jana Karola Mniszcha, [w:] Residentiae tempore belli et pacis. Materiały do badań i ochrony założeń rezydencjonalnych i obronnych, red. Piotr Lasek, Piotr Sypczuk, Warszawa 2019, s. 15–40.
Google Scholar

BARCZYK 2021 – Alina Barczyk, Rezydencje rodu Mniszchów w czasach saskich. Historia i treści ideowe architektury, Łódź 2021.
Google Scholar

BARTCZAKOWA 1970 – Aldona Bartczakowa, Jakub Fontana, architekt warszawski XVIII wieku, Warszawa 1970.
Google Scholar

BARTOSZEWICZ A./BARTOSZEWICZ H. 2009/2010 – Agnieszka Bartoszewicz, Henryk Bartoszewicz, Obraz kartograficzny terytoriów przedmiejskich Warszawy w XVII–XVIII wieku, „Rocznik Warszawski” 2009/2010, t. 37, s. 41–92.
Google Scholar

BEDNARUK 2016 – Waldemar Bednaruk, „Ambitia podczas y pycha częściey się uczyć każą, niż cnota…”, czyli o szkodliwości pobierania nauk według Stanisława Lubomirskiego, „Studia Iuridica Lublinensia” 2016, t. XXX, nr 3, s. 53–62.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.17951/sil.2016.25.3.53

BERDECKA 1951 – Anna Berdecka, Pałac Mniszchów przy ulicy Senatorskiej w Warszawie,npraca magisterska napisana w Instytucie Historii Sztuki UW pod kierunkiem prof. S. Lorentza, mps, Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1951.
Google Scholar

BERDECKA 1961 – Anna Berdecka, Ożywienie gospodarcze i reformy okresu Oświecenia 1730–1794, [w:] Szkice nowomiejskie, red. Romana Zdziarska, Warszawa 1961, s. 82–106.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3406/roma.1961.2796

BERNATOWICZ 2001a – Tadeusz Bernatowicz, Cesarskie Łazienki w Warszawie. Pałac w świetle nieznanych pomiarów Ludwika Szmideckiego z 1841 roku, [w:] Hortus vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałowskiemu, red. Marian Arszyński, Edward Bartman, Tadeusz Bernatowicz, Warszawa 2001, s. 29–37.
Google Scholar

BERNATOWICZ 2001b – Tadeusz Bernatowicz, Ogrody do zabaw myśliwskich. Królewskie zwierzyńce czasów saskich wokół Warszawy, [w:] Królewskie ogrody w Polsce, red. Małgorzata Szafrańska, Warszawa 2001, s. 265–288.
Google Scholar

BERNATOWICZ 2007 – Tadeusz Bernatowicz, Nowe spojrzenie na pałac Saski, „Spotkania z Zabytkami” 2007, z. 31, s. 14–16.
Google Scholar

BERNATOWICZ 2011 – Tadeusz Bernatowicz, Mitra i buława: królewskie ambicje książąt w sztuce Rzeczypospolitej szlacheckiej (1697–1763), Warszawa 2011.
Google Scholar

BERNATOWICZ 2019 – Tadeusz Bernatowicz, Przestrzeń królewskich polowań: między elitarną reprezentacją a kameralną rekreacją, [w:] Świat polskich Wazów. Eseje, red. Zbigniew Hundert, Jacek Żukowski, Warszawa 2019, s. 157–171.
Google Scholar

BOBIATYŃSKI/HUNDERT 2021 – Konrad Bobiatyński, Zbigniew Hundert, W służbie obojga narodów – mechanizmy kariery podstolego rzeczyckiego Kazimierza Michała Pusłowskiego w latach 1660–1696, „Rocznik Lituanistyczny” 2021, t. 7, s. 129–153.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/RL.2021.7.06

BOROWSKA 2020 – Joanna Borowska, Niezwykła historia Pałacu Saskiego, Warszawa 2020.
Google Scholar

CHARAZIŃSKA 1979 – Elżbieta Charazińska, Ogród Saski, Warszawa 1979.
Google Scholar

CHEMPEREK 2014 – Dariusz Chemperek, Poematy epickie Stanisława Herakliusza Lubomirskiego – w kręgu barokowego klasycyzmu, [w:] Lubomirscy. Wśród ludzi i książek, red. Henryk Gmiterek, Andrzej Szymanek, Janowiec 2014, s. 123–133.
Google Scholar

CHROŚCICKI 1981 – Juliusz A. Chrościcki, Trakt Królewski, Warszawa 1981.
Google Scholar

CHROŚCICKI 1983 – Juliusz A. Chrościcki, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1587–1668, Warszawa 1983.
Google Scholar

CIARA 1990 – Stefan Ciara, Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990.
Google Scholar

CZEPPE 1994 – Maria Czeppe, Z dziejów rywalizacji między marszałkiem i kanclerzem, [w:] Trudne stulecia. Studia z dziejów XVII i XVIII wieku ofiarowane Profesorowi Jerzemu Michalskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Łukasz Kądziela, Wojciech Kriegseisen, Zofia Zielińska, Warszawa 1994, s. 55–59.
Google Scholar

DONNELL 1941 – Edna Donnell, Juste Aurèle Meissonnier and the Rococo Style, „The Metropolitan Museum of Art Bulletin” 1941, t. 36, nr 12, s. 254–260.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/3256684

DROZDOWSKI/SOŁTAN/ZAHORSKI 2017 – Marian M. Drozdowski, Andrzej Sołtan, Andrzej Zahorski, Historia Warszawy, Warszawa 2017.
Google Scholar

DUCH 2005 – Małgorzata Duch, Od Tylmana z Gameren do Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, czyli od sztuki do emblematyki baroku. Rzecz o „Adverbium moralium”,
Google Scholar

„Notatki Płockie. Kwartalnik Towarzystwa Naukowego Płockiego” 2005, t. 50, nr 1 (202), s. 12–19.
Google Scholar

FAVILLA/RUGOLO 2012 – Massimo Favilla, Ruggero Rugolo, Lo specchio di Armida: Giambattista Tiepolo per i Corner di San Polo, „Arte Veneta” 2012, nr 69, s. 71–105.
Google Scholar

FIEDOROWICZ 2013 – Jacek Aleksander Fiedorowicz, Dynasy – zapomniany fragment Warszawy, „Kronika Warszawy” 2013, nr 1 (148), s. 94–117.
Google Scholar

GAJDA 2014 – Radosław Gajda, Najdawniejsze domy własne architektów w Warszawie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2014, nr 1, s. 29–39.
Google Scholar

GAJEWSKI 1979 – Marian Gajewski, Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny, Warszawa 1979.
Google Scholar

GŁOWACKI 2017 – Radosław Głowacki, Echa dawnej Warszawy. Zamki i pałace, Warszawa
Google Scholar

GÓRALSKI 1998 – Zbigniew Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1998.
Google Scholar

GRUSZECKI 1967 – Andrzej Gruszecki, Opracowanie trwałej ruiny Pałacu Ujazdowskiego w Warszawie, „Ochrona Zabytków” 1967, t. 20, nr 1 (76), s. 3–18.
Google Scholar

GUTKOWSKI 2010 – Jerzy Gutkowski, „Loża Masońska” na Zamku Królewskim w Warszawie,
Google Scholar

„Ars Regia: czasopismo poświęcone myśli i historii wolnomularstwa” 2010, t. 12, nr 19, s. 11–23.
Google Scholar

GUTTMEJER 2013 – Karol Guttmejer, Kościół Bernardynów pod wezwaniem świętego Antoniego z Padwy na Czerniakowie w Warszawie, [w:] Kościół Bernardynów na Czerniakowie: dzieło, artyści i projekty Tylmana z Gameren, red. Karol Guttmejer, Warszawa 2013, s. 9–34.
Google Scholar

GUTTMEJER 2021 – Karol Guttmejer, Kościół Bernardynów na Czerniakowie. Dwie fazy projektowania, [w:] Miraże natury i architektury. Prace naukowe dedykowane Profesorowi Tadeuszowi Bernatowiczowi, red. Alina Barczyk, Piotr Gryglewski, Łódź 2021, s. 307–318.
Google Scholar

HENTSCHEL 1967 – Walter Hentschel, Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, t. 1, Berlin 1967.
Google Scholar

HERZOG 2017 – Vera Herzog, Das Ujazdówer Bad (Łazienki) als Repräsentationsbau (von 1683 – bis 1733), „Almanach Warszawy” 2017, t. XI, s. 11–28.
Google Scholar

HUNDERT 2018 – Zbigniew Hundert, Marszałek Wielki Koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski wobec Sejmu 1683 roku i problemu wojny z portą osmańską, „Saeculum Christianum” 2018, t. XXV, s. 222–238.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.21697/sc.2018.25.18

JAKÓBCZYK-GOLA 2021 – Aleksandra Jakóbczyk-Gola, Ogrody zwierząt. Staropolskie zwierzyńce i menażerie, Warszawa 2021.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323552130

JANAS 2014 – Eugeniusz Janas, Jerzy Sebastian Lubomirski – mistrz intrygi politycznej, [w:] Lubomirscy. Wśród ludzi i książek, red. Henryk Gmiterek, Andrzej Szymanek, Janowiec 2014, s. 29–65.
Google Scholar

JANICKA 2011 – Magdalena Janicka, Układ przestrzenny Łazienek Królewskich w Warszawie jako przykład założenia krajobrazowego na skalę krajową, „Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych” 2011, nr 7, s. 132–143.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.35784/teka.2482

JAROSZEWSKI 1970 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner. Architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970.
Google Scholar

JAROSZEWSKI 1971 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Pałac Lubomirskich, Warszawa 1971.
Google Scholar

JAROSZEWSKI 1985 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Księga pałaców Warszawy, Warszawa 1985.
Google Scholar

JAROSZEWSKI/KOWALCZYK 1959 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Jerzy Kowalczyk, Artyści w Puławach w XVIII wieku (w świetle ksiąg metrykalnych parafii Włostowice), „Biuletyn Historii Sztuki” 1959, t. XXI, nr 2, s. 213–221.
Google Scholar

JAROSZEWSKI/ROTTERMUND 1974 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Andrzej Rottermund, Jakub Hempel, Fryderyk Albert Lessel, Henryk Ittar, Wilhelm Henryk Minter. Architekci polskiego klasycyzmu, Warszawa 1974.
Google Scholar

JAWOREK 2009 – Patryk Jaworek, Królewska Wola. Tutaj wybierano królów, Warszawa 2009.
Google Scholar

JĘDRZEJEWSKI 2017 – Przemysław Jędrzejewski, Działalność komisji boni ordinis dla miast wielkorządów krakowskich w Olkuszu w latach osiemdziesiątych XVIII stulecia, „Kwartalnik Historyczny” 2017, nr 2, s. 237–265.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/KH.2017.124.2.02

JURSZ-SALVADORI 2010 – Katarzyna Jursz-Salvadori, Pałac Pod Blachą w czasach króla Stanisława Augusta i księcia Józefa Poniatowskiego, „Kronika Zamkowa. Roczniki” 2010, t. 1/2 (59/60), s. 47–59.
Google Scholar

KARPOWICZ 2012 – Mariusz Karpowicz, Książę Stanisław Herakliusz Lubomirski i artyści, Warszawa 2012.
Google Scholar

KŁACZEWSKI 2002 – Witold Kłaczewski, Jerzy Sebastian Lubomirski, Wrocław–Warszawa–Kraków 2002.
Google Scholar

KŁACZEWSKI 2012 – Witold Kłaczewski, Janowiecka linia Lubomirskich na tle dziejów rodu, [w:] Lubomirscy. Rodu droga na parnas Rzeczypospolitej, t. I, red. Henryk Gmiterek, Andrzej Szymanek, Janowiec 2012, s. 9–23.
Google Scholar

KOBIELSKI 1984 – Dobrosław Kobielski, Widoki dawnej Warszawy, Warszawa 1984.
Google Scholar

KONARSKI 1915 – Kazimierz Konarski, Pałac Brühlowski w Warszawie, Warszawa 1915.
Google Scholar

KOSACKA 1970a – Daniela Kosacka, Plany Warszawy XVII i XVIII w. w zbiorach polskich, Warszawa 1970.
Google Scholar

KOSACKA 1970b – Daniela Kosacka, Północna Warszawa w XVIII wieku, Warszawa 1970.
Google Scholar

KOSIŃSKI 2019 – Damian Kosiński, Senator najbardziej warszawski – marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński (ok. 1683–1766), „Kronika Warszawy” 2019, nr 1 (159), s. 29–49.
Google Scholar

KRÓL/KRÓL-KACZOROWSKA 1974 – Aleksander Król, Barbara Król-Kaczorowska, Pałac pod Blachą, Warszawa 1974.
Google Scholar

KRZYWY 2021 – Roman Krzywy, Mecenat, którego tak naprawdę nie było. Polscy Wazowie i poeci, [w:] Wazowie i literatura. Przekroje i zbliżenia, red. Roman Krzywy, Paweł Tyszka, Warszawa 2021, s. 17–48.
Google Scholar

KULS 2020 – Tomasz Kuls, Warszawa. Szlakiem „Gościńca” Adama Jarzębskiego.
Google Scholar

Rekonstrukcja miasta z roku 1643 w 25 obrazach, Warszawa 2020.
Google Scholar

KWIATKOWSKI 1973 – Marek Kwiatkowski, Niechaj twych ulic wiatr mnie owionie… Architektura warszawskich dzielnic, Warszawa 1973.
Google Scholar

KWIATKOWSKI 1984 – Marek Kwiatkowski, Architektura [1720–1795], [w:] Warszawa w latach 1526–1795, red. Andrzej Zahorski, Warszawa 1984, s. 476–514.
Google Scholar

KWIATKOWSKI 1986 – Marek Kwiatkowski, Architektura czasów saskich, [w:] Sztuka Warszawy, red. Mariusz Karpowicz, Warszawa 1986, s. 141–161.
Google Scholar

KWIATKOWSKI 1989 – Marek Kwiatkowski, Architektura mieszkaniowa Warszawy: od potopu szwedzkiego do powstania listopadowego, Warszawa 1989.
Google Scholar

LASOCIŃSKA 2004 – Estera Lasocińska, Wizerunek mędrca w „Adverbia moralia” Stanisława
Google Scholar

Herakliusza Lubomirskiego, [w:] Stanisław Herakliusz Lubomirski – twórca i dzieła, red. Adam Karpiński, Estera Lasocińska, Warszawa 2004, s. 141–169.
Google Scholar

LAUTERBACH 1936 – Alfred Lauterbach, Pałac Brühlowski w Warszawie, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 1936, t. 41, nr 1, s. 6–10.
Google Scholar

LORENTZ 1958 – Stanisław Lorentz, Projets pour la Pologne de J.A. Meissonier, „Biuletyn Historii Sztuki” 1958, t. XX, nr 2, s. 186–198.
Google Scholar

Lubomirscy 2011 – Lubomirscy w Wilanowie. Polityka i prywatność, red. Anna Ekielska, Warszawa 2011.
Google Scholar

LUBOMIRSKI-LANCKOROŃSKI 2018 – Jan Lubomirski-Lanckoroński, Lubomirscy. Książęta polscy. Historia rodu książąt Lubomirskich, t. 2: Od złotego wieku do konstytucji 3 maja (XVII–XVIII w.), Poznań 2018.
Google Scholar

ŁUPIENKO 2012 – Aleksander Łupienko, Przestrzeń publiczna Warszawy w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 2012.
Google Scholar

ŁYSKANOWSKI 1976 – Marcin Łyskanowski, Medycyna i lekarze dawnej Warszawy, Warszawa 1976.
Google Scholar

MAJEWSKA-MASZKOWSKA 1976 – Bożenna Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736–1816), Wrocław 1976.
Google Scholar

MAKOWIECKI 1938 – Tadeusz Makowiecki, Kościół w Czerniakowie, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1938, t. VI, nr 1, s. 17–38.
Google Scholar

MALAWSKI 2019 – Seweryn Malawski, The style of ‘regular irregularities’ rococo gardens and their reception in Polish garden art of the 18th century, „Roczniki Humanistyczne” 2019, t. LXVII, nr 4, s. 61–107.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18290/rh.2019.67.4-3

MALAWSKI 2021 – Seweryn Malawski, Polskie ogrody XVIII wieku. Kompozycje, style, kontekst kulturowy, Warszawa 2021.
Google Scholar

MALEC 2016 – Jerzy Malec, Marszałkowie koronni w świetle konstytucji sejmowych z lat 1504–1699. Z badań nad urzędami centralnymi Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. Marcin Głuszak, Dorota Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016, s. 191–202.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/8088-187-7.14

MIGASIEWICZ 2016 – Paweł Migasiewicz, Bellotti Giuseppe Simone, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 46–54.
Google Scholar

MIŁOBĘDZKI 1986 – Adam Miłobędzki, Architektura XVII wieku, [w:] Sztuka Warszawy, red. Mariusz Karpowicz, Warszawa 1986, s. 60–112.
Google Scholar

MOSSAKOWSKI 1966a – Stanisław Mossakowski, Architektura kościoła Bernardynów w Czerniakowie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1966, t. XI, z. 2, s. 125–165.
Google Scholar

MOSSAKOWSKI 1966b – Stanisław Mossakowski, Pałac Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w Puławach, „Biuletyn Historii Sztuki” 1966, t. XXVIII, nr 1, s. 3–27.
Google Scholar

MOSSAKOWSKI 2012 – Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren (1632–1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa 2012.
Google Scholar

NADOLSKI 2008 – Artur Nadolski, Pani Chłodna. Opowieść o warszawskiej ulicy, Warszawa 2008.
Google Scholar

OLEŃSKA 2017 – Anna Oleńska, Magnificentia principis. Brühl’s Artistic Activities in Poland as a Means of Political Self-Propaganda, [w:] Heinrich Graf von Brühl (1700–1763): ein sächsischer Mäzen in Europa, red. Ute Christina Koch, Cristina Ruggero, Dresden 2017, s. 230–247.
Google Scholar

PELC 1973 – Janusz Pelc, Obraz – słowo – znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973.
Google Scholar

PIOŁUNOWICZ-PTASZYŃSKA 1986 – Eliza Piołunowicz-Ptaszyńska, „Adverbia moralia” – emblematyka w twórczości Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, „Roczniki Humanistyczne” 1986, t. XXXIV, nr 4, s. 109–132.
Google Scholar

POPIOŁEK 1996 – Bożena Popiołek, Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej ok. 1669–1729, Kraków 1996.
Google Scholar

POPOW 2005 – Samanta Popow, Meissonnierowski salon Franciszka Bielińskiego – historia rokokowej dekoracji dworu magnackiego, [w:] Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. Teresa Kostkiewiczowa, Agata Roćko, Warszawa 2005, s. 295–320.
Google Scholar

PUSTOŁA/PUSTOŁA-KOZŁOWSKA 1985 – Jacek Pustoła, Ewa Pustoła-Kozłowska, Hotel Bristol, Warszawa 1985.
Google Scholar

PUTKOWSKA 1991 – Jolanta Putkowska, Architektura Warszawy XVII wieku, Warszawa 1991.
Google Scholar

PUTKOWSKA 2016 – Jolanta Putkowska, Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI–XVIII wieku, Warszawa 2016.
Google Scholar

RACHUBA 2011 – Andrzej Rachuba, Litewski korpus posiłkowy przeciw rokoszowi Lubomirskiego w 1665 r., „Przegląd Historyczny” 2011, t. 102, z. 3, s. 451–458.
Google Scholar

RADZIWONKA 2019 – Rafał Radziwonka, Warszawa i jej mieszkańcy w czasach wielkiej wojny północnej (1700–1721), Warszawa 2019.
Google Scholar

SAWICKI 1925 – Tymoteusz Sawicki, Jurydyki i ratusze Warszawy, „Kronika Warszawy” 1925, z. 11, s. 2–8.
Google Scholar

SIKORA 2016 – Dorota Sikora, The baroque connection within city and garden – selected Warsaw examples = Barokowe sprzężenie miasta i ogrodu na wybranych przykładach warszawskich, „Technical Transactions” 2016, nr 1-A, s. 3–13.
Google Scholar

SITO 2007 – Jakub Sito, Warszawski pałac Sanguszków w rękach Heinricha Brühla, [w:] Wokół Sanguszków. dzieje – kultura – sztuka, red. Barbara Bułdys, Józef Skrabski, Tarnów 2007, s. 129–146.
Google Scholar

SITO 2013 – Jakub Sito, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej: modele kariery, formacja artystyczna, organizacja produkcji, Warszawa 2013.
Google Scholar

SITO 2014 – Jakub Sito, Das Sendomirsche Palais – Die Warschauer Residenz Von Heinrich Brühl an der Wierzbowa-Straße Aspekte der Architektur und Stadtplanung, [w:] Barocke Repräsentation in der Ära des sächsischen Ministers Heinrich Graf von Brühl (1738–1763), red. Markus Hörsch, Tomasz Torbus, Leipzig 2014, s. 85–100.
Google Scholar

SITO 2016 – Jakub Sito, Rzeźba św. Jana Nepomucena – pamiątka po działalności Komisji Brukowej, „Spotkania z Zabytkami” 2016, nr 12, s. 36–40.
Google Scholar

SIWIEC 2015 – Tomasz Siwiec, Elementy użytkowe przestrzeni miejskiej Warszawy – od Komisji Brukowej do Księstwa Warszawskiego, „Kronika Warszawy” 2015, nr 2 (151), s. 55–79.
Google Scholar

SMOLEŃSKA 1984 – Barbara Smoleńska, Przemiany struktury własności ziemskiej w okolicach Warszawy w XVI–XVIII wieku, „Rocznik Mazowiecki” 1984, nr 8, s. 87–107.
Google Scholar

SOKOŁOWSKA 1958 – Alina Sokołowska, Bazyli Walicki i założenie Walicowa w drugiej połowie XVIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1958, t. 49, nr 4, s. 761–772.
Google Scholar

SOKOŁOWSKA 1975 – Alina Sokołowska, Własność i zabudowa na terenach Przedmieścia Krakowskiego zajętych w pierwszej połowie XVIII w. pod założenie saskie, „Rocznik Warszawski” 1975, t. 13, s. 67–95.
Google Scholar

SZKURŁAT 1996 – Anna Szkurłat, Przed i po Dynasach – stracona szansa?, [w:] Miasto tyłem do rzeki, red. Bożena Wierzbicka, Warszawa 1996, s. 140–151.
Google Scholar

SZLEZYNGER 1996 – Piotr S. Szlezynger, Mauzoleum rodowe Lubomirskich w Nowym Wiśniczu, „Ochrona Zabytków” 1996, t. 49, nr 2 (193), s. 149–158.
Google Scholar

TRZEBIŃSKI 1962 – Wojciech Trzebiński, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII wieku, Warszawa 1962.
Google Scholar

Varsaviana 1965 – Varsaviana w zbiorach drezdeńskich. Katalog planów i widoków Warszawy oraz rysunków architektonicznych budowli warszawskich okresu saskiego, red. Monika Kretschmerowa, Jerzy Lileyko, Warszawa 1965.
Google Scholar

WANICZKÓWNA 1936 – Helena Waniczkówna, Bieliński Franciszek (zm. 1766), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 47–50.
Google Scholar

WARDZYŃSKI 2015 – Michał Wardzyński, Giovanni Lievorati – the Casus of an Italian Sculptor in Early Eighteenth-Century Warsaw, [w:] Artyści znad jezior lombardzkich w nowożytnej Europie. Prace dedykowane pamięci Profesora Mariusza Karpowicza, red. Mariusz Smoliński, Renata Sulewska, Warszawa 2015, s. 353–371.
Google Scholar

WĄTROBA 2019 – Przemysław Wątroba, Tylman z Gameren. Rysunki architektoniczne i dekoracyjne, t. I, Warszawa 2019.
Google Scholar

WEJNERT 1848 – Aleksander Wejnert, Starożytności warszawskie: dzieło zbiorowo-zeszytowe, t. 1, z. 6.
Google Scholar

WESZPIŃSKI 2007 – Paweł Weszpiński, Warszawa. Obrazy z dziejów, Warszawa 2007.
Google Scholar

WIERZBICKA 2017 – Elżbieta Wierzbicka, Wielopolscy. Dzieje awansu społecznego oraz utrwalania pozycji rodziny od połowy XVII do schyłku XVIII wieku, Lublin 2017.
Google Scholar

WIERZBICKI 2014 – Leszek Wierzbicki, Działalność poselska Stanisława Herakliusza i Hieronima Augusta Lubomirskich, [w:] Lubomirscy. Wśród ludzi i książek, red. Henryk Gmiterek, Andrzej Szymanek, Janowiec 2014, s. 67–82.
Google Scholar

WIŚNIEWSKI 2013 – Krzysztof Wiśniewski, Kształtowanie się kompetencji sądów marszałkowskich koronnych oraz ich pozycja w systemie politycznym i strukturze sądownictwa Rzeczypospolitej do 1766 roku, „Archeion” 2013, t. 114, s. 233–262.
Google Scholar

WIŚNIEWSKI 2015 – Krzysztof Wiśniewski, Urząd marszałkowski koronny w bezkrólewiach XVII–XVIII wieku (1632–1736), Warszawa 2015.
Google Scholar

ZIELIŃSKA 1977 – Teresa Zielińska, Magnateria polska epoki saskiej. Funkcje urzędów i królewszczyzn w procesie przeobrażeń warstwy społecznej, Warszawa 1977.
Google Scholar

ZIELIŃSKA 1997 – Teresa Zielińska, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997.
Google Scholar

ŻÓRAWSKA-WITKOWSKA 1997 – Alina Żórawska-Witkowska, Muzyka na dworze Augusta II w Warszawie, Warszawa 1997.
Google Scholar

ŻÓRAWSKA-WITKOWSKA 2012 – Alina Żórawska-Witkowska, Muzyka na polskim dworze Augusta III, Lublin 2012.
Google Scholar