Kaplice Najświętszego Sakramentu w kolegiatach ulokowanych w miastach rezydencjonalnych biskupów polskich. Funkcje – kształt architektoniczny – źródła inspiracji

Weronika Nowak

doi:10.18778/2084-851X.09.05

Authors

Weronika Nowak Jagiellonian University in Krakow, Institute of Art History https://orcid.org/0000-0001-8863-4830

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.09.05

Keywords:

collegiate chapels, chapels of the Blessed Sacrament, sacred art of the 17th and 18th centuries, patronage of bishops

Abstract

In the One of the problems that arose after the Council of Trent was the issue of where the Blessed Sacrament should be kept. During the session of the Council, this issue was not discussed in detail, only emphasizing the need to place the Eucharist inside the church building. It was commonly agreed that this place was to be dignified, clean and protected against sacrilege, but there was no uniform, universal formula for the location of the tabernacle in the temple. In addition to the well-known forms such as the placing of the Blessed Sacrament on the main altar and the sacramentals that functioned even long after the Council of Trent, other solutions were also accepted in the Catholic Church, which were also allowed by Charles Borromeo, as evidenced by one of the fragments of the First Milan Synod. A kind of novelty was therefore the creation of separate chapels in cathedrals and collegiate churches intended only to place the Blessed Sacrament, which can be divided into two types. The first, for which a magnificent model was the Lateran Basilica, was the storage of the Eucharist in the transept, distinctly continued in Bologna and Ravenna, the second – the location of the Blessed Sacrament in a separate, richly decorated chapel, initiated in the Papal State (the Chapel of Sixtus V in the Church of Our Lady Major, Cathedrals of Urbino, Fano, Gubbio and Fermo). Although the separate chapels of the Blessed Sacrament, popularized in Venice, functioned somewhat earlier at parish churches and were associated with the established Eucharistic fraternities, building them in cathedral and collegiate churches served to clearly distinguish between the space of the choir and the services celebrated in it which were related to the functioning of the chapter, and private adoration of the Blessed Sacrament. This well-established example of locating the Eucharist in a separate chapel was adopted in Poland, with which we can connect known cases of the bishops’ initiated translation of tabernacles into separate cathedral chapels –the cathedral in Kraków (1602), in Gniezno (1613) and in Włocławek (1618). In this context, one should also consider the chapels of the Blessed Sacrament founded by Polish bishops in residential collegiate churches located in their cities, including those adapted in chapels which originally had different functions, with distinct respect for the tradition of the place and the use of spolia (Warsaw, Nysa, Pułtusk), following the pattern connecting the storage of the Eucharist with the sepulchral function (Lipski’s chapel in Łowicz) and the pairs of chapels created in the 18th century connecting the invocation of St. Cross (altars with the tabernacle) with a Marian one (Kielce, Janów Podlaski, Wolbórz).

References

AAG, Akta kap. X – Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, Akta kapituły, t. X z lat 1604–1625, Decreta et ordinationes visitationis ecclesiae metropolitanae Gnesnensis totiusque cleri eiusdem ecclesiae per illmum et rmum d. Albertus Baranowski archiepiscopum Gnesnensem, legatum natum, Regni Poloniae prymatem primumque principem factae.
Google Scholar

AAW, WG. 1 – Archiwum Archidiecezjalne w Warszawie, Wizytacje Generalne, sygn. nr 1, Antonii Onuphrii de Okęcie Okęcki Dei et Apostolicae Sedis gratia Episcopi Posnaniensis et Varsaviensis Ecclesiae insignis Collgtae Regnae Varsaviensis Visitatio 1787.
Google Scholar

ADK, PKK-16 – Archiwum Diecezjalne w Kielcach, Akta konsystorskie kolegiaty kieleckiej, sygn. PKK-16, Akta kościoła – kolegiaty kieleckiej 1637–1837.
Google Scholar

ADK, PKK-38 – Archiwum Diecezjalne w Kielcach, Akta konsystorskie kolegiaty kieleckiej, sygn. PKK-38, Inventarium Apparamentorum et totius supellectilis Eccl[esi]ae collegiatae Kielcenfsisl ex mandato Ill[ustlr[issi]mi ac R[evere]ndissimi D[omi]ni Petri Gembicki Epi[scopu]s Cracovien[sis], Ducis Severiae confectum.
Google Scholar

ADŁ, A. Cap. Łov. IV – Archiwum Diecezjalne w Łowiczu, Liber IV: Acta, constitutiones et decreta Capituli Łovicensis 1612–1623, sygn. A. 1. 4, Acta constitutiones et decreta Venerabilis Capituli Łovicensis anno Domini millesimo sescentismo duodecimo inchoata, per me Matthiam Nissenum notarium, de mandato dominorum praelatorum et canonicorum Łoviciensium conscripta et in praesentem librum inducta.
Google Scholar

ADPł, A.V. 1 – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta visitationis, sygn. 1, Visitatio ecclesiae collegiatae Poltoviensis per Illum & Rmum DD. Albertus Baranowski Episcopus Plocensis Anno domini 1592.
Google Scholar

ADPł, A. Cap. 267B – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta Capituli Pultoviensis, sygn. 267B, Acta Capitulorum Generalium et Septimanalium 1666–1717.
Google Scholar

ADPł, A.V. 11 – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta visitationis, sygn. 11, Visitatio interna Decanatus Poltoviensis Anno Domini 1609.
Google Scholar

ADPł, A.V. 275 – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta visitationis, sygn. 275, Visitatio Generalis Dembovsciana A.D. 1742.
Google Scholar

ADPł, A.V. 276 – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Acta visitationis, sygn. 276, Visitatio Generalis Insignis Collegiata Pultoviensis a Celsissimo Principe Michaele Georgio Poniatowski A. D. 1775.
Google Scholar

ADPł, A.V. dek. 304 – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Akta wizytacji dekanalnych, sygn. 304, Articuli Super quibus informatio in Generali Visitatione Diaecesis Plocensis de Statu Parochia Pultoviensis.
Google Scholar

ADPł, A. V. dek 309 – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Akta wizytacji dekanalnych, sygn. 309, Opisanie Parafii Pułtuskiej na Wizytę Generalną Płocką.
Google Scholar

ADPł, A. V. dek. 313 – Archiwum Diecezjalne w Płocku, Akta wizytacji dekanalnych, sygn. 313, Articulis, super quibus informatio in Generali Visitatione Dioecesis Plocensis de Statu Parochia Pultoviensis.
Google Scholar

ADS, D-42 – Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, Akta Konsystorza Generalnego Janowskiego diecezji Łuckiej, sygn. D-42, Acta Actorum controversiarum institutionum, provisionum, ordinationum Illustrissimi Reverendissimi Domini Alexandri de Wyhow Wyhowski.
Google Scholar

ADS, D-149 – Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, Akta Konsystorza Generalnego Janowskiego diecezji Łuckiej, sygn. D-149, Acta visitationis generalis Palatinatus Podlachiae et Brestensis cum decretus reformationis ex Annus 1662–1664.
Google Scholar

ADS, D-150 – Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, Akta Konsystorza Generalnego Janowskiego diecezji Łuckiej, sygn. D-150, Compendium variarum Ecclesiarum Diocesis Luceoriensis et Brestensis, privilegiorum, inscriptionum, visitationum, decretorum reformationis, testamenti.
Google Scholar

ADS, D-156 – Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, Akta Konsystorza Generalnego Janowskiego diecezji Łuckiej, sygn. D-156, Liber hic ex fragmentis Documentorium collectorum in quo inveniuntur Erectiones Originales, et Status Ecclesiarum Parochialum Diocesis Luceoriensis et Brestensis, compositus et confectus Anno 1831.
Google Scholar

ADWł, AAG. Wiz 58 – Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta Archidiecezji Gnieźnieńskiej, sygn. AAG. Wiz 58, Acta Visitationum Generalium Ecclesiarum Volborensis, Nagorzycensis, Czarnocinensis, Chorzęcinensis, Łaznoviensis, Łodziensis, Niesulkoviensis a Galkoviensis 1mo per R. D. Joannem Krzęcieski Archidiaconum Lanciciensis A.D. 1633, 2dno P.R. Josephum Trzciński Cancum Gnesnensis Archidiaconum Lanciciensis Annis 1715, 1717 et 1718, 3tio per P.R. Sigmundum a Przybsławice Oraczowski Custodem Livoniae Canonium.
Google Scholar

ADWł, AKap. Wolb. 1 – Akta kapituły wolborskiej, sygn. 1, Status kościoła kolegiackiego w Wolborzu z 1753 r.
Google Scholar

BALIŃSKI/LIPIŃSKI 1843 – Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, t. 1, Warszawa 1843.
Google Scholar

BORROMEO 1599 – Carlo Borromeo, Acta Ecclesiae Mediolanensis, Mediolani 1599.
Google Scholar

BORROMEO 1577 – Carlo Borromeo, Instructiones fabricae et supellectilis eclesiasticae, Roma 1577. BORSOOK 1981 – Eve Borsook, Cults and Imagery at Sant’ Ambrogio in Florence, „Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz”, t. 25 (1981), z. 2, s. 147–202.
Google Scholar

BUTTERFIELD/ELAM 1999 – Andrew Butterfield and Caroline Elam, Desiderio da Settignano’s Tabernacle of the Sacrament, „Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz”, t. 43 (1999), z. 2–3, s. 333–357.
Google Scholar

CAGLIOTI 2003 – Francesco Caglioti, Altari Eucaristici scolpiti del primo rinascimento qualche caso maggiore, [w:] Lo spazio e il culto. Relazioni tra edificio ecclesiale e uso liturgico dal XV al XVII secolo, red. Jörg Stabenow, Venezia 2006, s. 53–89.
Google Scholar

CASPARY 1964 – Hans Caspary, Sakramentstabernakel in Italien bis zum Konzil von Trient. Gestalt, Ikonographie und Symoblik, kultische Funktion, München 1964.
Google Scholar

CATALANI 2012 – Michele Catalani, De Ecclesia Firmana. I vescovi e gli arcivescovi della Chiesa fermana. Commentario secoli III–XVIII, traduzione, introduzione e note di Emilio Tassi, Fermo 2012.
Google Scholar

CZYŻEWSKI 2007 – Krzysztof Czyżewski, Barokizacja czy modernizacja? Przemiany katedry krakowskiej po Soborze Trydenckim, [w:] Barok i barokizacja. Materiały sesji Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 3–4 XII 2004, red. Katarzyna Brzezina, Joanna Wolańska, Kraków 2007, s. 39–74.
Google Scholar

Dokumenty Soborów Powszechnych 2004 – Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst łaciński i polski, t. 4 (1511–1870): Lateran V, Trydent, Watykan I, oprac. Arkadiusz Baron, Henryk Pietras, Kraków 2004.
Google Scholar

FIJAŁEK/VETULANI 1875 – wyd. Jan Fijałek, Adam Vetulani, Statuty synodalne wieluńsko‑kaliskie Mikołaja Trąby z r. 1420 (Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t. 4, Kraków 1875).
Google Scholar

GAJEWSKI 1986 – Jacek Gajewski, Sztuka w prymasowskim Łowiczu, [w:] Łowicz. Dzieje miasta, red. Ryszard Kołodziejczyk, Warszawa 1986.
Google Scholar

GARBACIK 1938 – Józef Garbacik, Wizytacja kolegiaty kieleckiej przez kardynała Jerzego Radziwiłła 2 września 1598, „Radostowa”, t. 3 (1938), z. 3–4, s. 64–67.
Google Scholar

GIBERTI 1542 – Gian Matteo Giberti, Constitutiones, Verona 1542.
Google Scholar

GILLGREN 2011 – Peter Gillgren, Siting Federico Barocci and the Renaissance Aesthetic, Farnham 2001.
Google Scholar

GRYGLEWSKI 2011 – Piotr Gryglewski, Dawna kolegiata w Wolborzu – fazy rozbudowy, [w:] Architektura znaczeń: studia ofiarowane prof. Zbigniewowi Bani w 65. rocznicę urodzin i 40-lecie pracy dydaktycznej, red. Anna Sylwia Czyż, Janusz Nowiński, Marta Wiraszka, Warszawa 2011, s. 76–89.
Google Scholar

HOŁOWNIA 2008 – Ryszard Hołownia, Pod egidą kardynała Fryderyka Heskiego. Barokizacja kościoła św. Jakuba w Nysie w 4. ćw. XVII wieku, [w:] Nysa. Sztuka dawnej stolicy księstwa biskupiego, red. Ryszard Hołownia, Mateusz Kapustka, Wrocław 2008, s. 145–163.
Google Scholar

HUMFREY 1996 – Paul Humfrey, Altarpieces and altar dedications in Counter-Reformation Venice and the Veneto, „Renaissance Studies”, t. 10 (1996), s. 371–387.
Google Scholar

Janów Podlaski 2018 – Janów Podlaski w dziejach Diecezji Siedleckiej, red. Stanisław Grabowski, Robert Mirończyk, Roman Wiszniewski, Janów Podlaski 2018.
Google Scholar

JUNGNITZ 1902 – Josef Jungnitz, Visitationsberichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Breslau, Breslau 1902.
Google Scholar

KOZŁOWSKI 1991 – Jan Kozłowski, Rostkowski Adam Franciszek Ksawery herbu Dąbrowa (1660–1738), [w:] Polski słownik biograficzny, red. Emanuel Rostworowski, Henryk Markiewicz, t. 32, Wrocław 1991, s. 160–161.
Google Scholar

KZSP 1988 – Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 11: Dawne województwo bydgoskie, z. 18: Włocławek i okolice, red. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, Warszawa 1988.
Google Scholar

KZSP 2006 – Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 8: Województwo lubelskie, z. 2: Powiat Biała Polaska, red. Katarzyna Kolendo-Korczakowa, Anna Oleńska, Marcin Zgliński, Warszawa 2006.
Google Scholar

La basilica di Santa Giustina 1970 – La basilica di Santa Giustina: arte e storia, red. Paolo Lino Zovatto, Castelfranco Veneto 1970.
Google Scholar

LIBROWSKI 1977 – Stanisław Librowski, Sumariusz wpisów kopiariusza kapituły kolegiackiej w Łowiczu z przełomu XVIII i XIX wieku (z kontynuacją do roku 1961), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 34 (1977), s. 191–291.
Google Scholar

LIBROWSKI 1980 – Stanisław Librowski, Statuty kapituły metropolitalnej w Gnieźnie. Dekrety reformacyjne i ordynacje arcybiskupów z lat 1613–1810, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 41 (1980), s. 247–350.
Google Scholar

LIBROWSKI 1983 – Stanisław Librowski, Statuty kapituł kolegiackich dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, z. 2: Statuty świetnej kapituły w Łowiczu, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 46 (1983), s. 203–369.
Google Scholar

LIBROWSKI 1986a – Stanisław Librowski, Wypisy z akt kapituły w Łowiczu do zakrystii, skarbca, biblioteki, archiwum i kancelarii miejscowej kolegiaty i kapituły z lat 1525–1818, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 52 (1986), s. 257–400.
Google Scholar

LIBROWSKI 1986b – Stanisław Librowski, Wypisy z akt kapituły w Łowiczu do zakrystii, skarbca, biblioteki, archiwum i kancelarii miejscowej kolegiaty i kapituły z lat 1525–1818, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 53 (1986), s. 275–393.
Google Scholar

MATILE 1997 – Michael Matile, Quadri laterali im sakralen Kontext. Studien und Materialien zur Historienmalerei in venezianischen Kirchen und Kapellen des Cinquecento, München 1997.
Google Scholar

MAYER 1936 – August Mayer, Christ Washing His Disciples’ Feet, by Tintoretto, „The Burlington Magazine for Connoisseurs”, t. 69 (1936), s. 280–282.
Google Scholar

MIROŃCZUK 2018 – Robert Mirończuk, Janów Biskupi. Miasto rezydencjonalne biskupów łuckich (1465–1796) i podlaskich (1818–1867), Kraków 2018.
Google Scholar

NUSSBAUM 1979 – Otto Nussbaum, Die Aufbewahrung der Eucharistie, Bonn 1979.
Google Scholar

PALEOTTI 1578 – Gabriele Paleotti, Archiepiscopale Bononiense sive De Bononiensis ecclesiae administratione, Bononia 1578.
Google Scholar

PAUL 2005 – Benjamin Paul, Jacopo Tintoretto and the Church of San Benedetto in Venice, „Mitteilungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz”, t. 49 (2005), s. 377–412.
Google Scholar

PEDEWITZ 1905 – Johann Felix Pedewitz, Historia Ecclesiastica Parochialis S. Jacobi Nissae, Parochum, red. Bernhard Ruffert, Neisse 1905.
Google Scholar

PIENIĄŻEK-SAMEK 2000 – Marta Pieniążek-Samek, Przemiany kolegiaty (obecnie katedry) kieleckiej w epoce baroku w świetle inwentarzy, cz. 2: Wiek XVIII, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, t. 20 (2000), s. 11–84.
Google Scholar

PROKOP 2020 – Krzysztof Rafał Prokop, Nekropolie biskupie w nowożytnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.), Kraków–Warszawa 2020.
Google Scholar

Rituale Romanum 1665 – Rituale Romanum, Pauli V Pontificis Maximi iussu editum, Roma 1665.
Google Scholar

SAVY 2003 – Barbara Maria Savy, Moretto e Romanino per la confraternita del Corpo di Cristo nel Duomo di Brescia: i cicli decorativi e un gonfalone perduto, „Prospettiva” 2003, nr 110–111, s. 97–121.
Google Scholar

SAWICKI 1949 – Jakub Sawicki, Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t. 3: Synody diecezji łuckiej i ich statuty, Warszawa 1949.
Google Scholar

SAWICKI 1950 – Jakub Sawicki, Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t. 5: Synody archidiecezji gnieźnieńskiej i ich statuty, Warszawa 1950.
Google Scholar

SAWICKI 1952a – Jakub Sawicki, Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t. 7: Synody diecezji poznańskiej i ich statuty, Poznań 1952 (Studia nad Historią Prawa Polskiego, red. Zygmunt Wojciechowski).
Google Scholar

SAWICKI 1952b – Jakub Sawicki, Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t. 6: Synody diecezji płockiej i ich statuty, Warszawa 1952.
Google Scholar

SAWICKI 1963 – Jakub Sawicki, Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, t. 10: Synody diecezji wrocławskiej i ich statuty, Warszawa 1963.
Google Scholar

SCHLEGEL 1960 – Ursula Schlegel, Ein Sakramentstabernakel der Frührenaissance in S. Ambrogio in Florenz, „Zeitschrift für Kunstgeschichte”, t. 23 (1960), z. 2, s. 167–173.
Google Scholar

SCHNEIDER 1999 – Wolfgang Schneider, Aspectus Populi. Kirchenräume der katolischen Reform und ihre Bildordnungen im Bistum Würzburg, Regensburg 1999.
Google Scholar

SCHULZ 2001 – Anne M. Schulz, A Tabernacle of the Sacrament in Ravenna by Giambattista Bregno, „The Burlington Magazine”, t. 143 (2001), s. 733–740.
Google Scholar

SPERELLI 1656 – Alessandro Sperelli, Il Vescovo Opera Etica, Politica, Sacra, Roma 1656.
Google Scholar

SULFRINI 1859 – Pietro Sulfrini, Cenni storici sulla miracolosa imagine della Madonna del Sudore venerata nella chiesa metropolitana di Ravenna, Ravenna 1859.
Google Scholar

SZEWCZYK 2011 – Aleksandra Szewczyk, Mecenat artystyczny biskupów wrocławskich w dobie reformacji i potrydenckiej odnowy kościoła (1520–1609), Wrocław 2011.
Google Scholar

SZEWCZYK/WITKOWSKI 2007 – Aleksandra Szewczyk, Jacek Witkowski, Gotycki ołtarz główny kościoła św. Jakuba w Nysie, „Quart”, t. 2 (2007), nr 1(3), s. 3–11.
Google Scholar

UGOLINI 2004 – Guido Ugolini, I dipinti della Cappella del Sacramento nel Duomo di Fano, „Accademia Raffaello – Atti e studi” 2004, nr 1, s. 141–151.
Google Scholar

VOLTA 1992 – Valentino Volta, Le vicende edilizie della collegiata insigne dei Santi Nazaro e Celso, [w:] La collegiata insigne dei Santi Nazaro e Celso in Brescia, Brescia 1992.
Google Scholar

WARDZYŃSKI 2014 – Michał Wardzyński, Marmo bianco statuario z Carrary oraz inne importowane gatunki marmurów włoskich w małej architekturze i rzeźbie na terenie dawnej Rzeczypospolitej od XVI do końca XVIII wieku, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego”, t. 13 (2014), s. 91–135.
Google Scholar

WARDZYŃSKI 2015 – Michał Wardzyński, Marmur i alabaster w rzeźbie i małej architekturze Rzeczypospolitej. Studium historyczno-materiałoznawcze przemian tradycji artystycznych od XVI do początku XVIII wieku, Warszawa 2015.
Google Scholar

WIETESKA 1984 – Józef Wieteska, Jan Lipski fundator kaplicy Najświętszego Sakramentu w Kolegiacie łowickiej i budowa ołtarza, Łowicz 1984.
Google Scholar

WOŁOSZ 2011a – Artur Wołosz, Dzieje budowlane i architektura Pułtuskiej Kolegiaty, [w:] Bazylika pułtuska. 550 lat świątyni i Kapituły Pułtuskiej, red. Wiesław Kosek, Artur Wołosz, Pułtusk 2011, s. 9–48.
Google Scholar

WOŁOSZ 2011b – Mirosława Lewandowska-Wołosz, Artur Wołosz, Dzieła sztuki w Pułtuskiej Kolegiacie, [w:] Bazylika pułtuska. 550 lat świątyni i Kapituły Pułtuskiej, red. Wiesław Kosek, Artur Wołosz, Pułtusk 2011, s. 47–74.
Google Scholar