Smoki i pokrewne im stworzenia. Obecność smoczych przedstawień w sztuce andyjskiej Wicekrólestwa Peru

Ewa Kubiak

doi:10.18778/2084-851X.10.03

Autor

Ewa Kubiak Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0002-2740-0632

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.10.03

Słowa kluczowe:

sztuka andyjska, motyw smoka, ikonografia nowożytna, sztuka nowożytna, metysaż kulturowy

Abstrakt

W niniejszym tekście zostało scharakteryzowane występowanie motywu smoka, które możemy odnaleźć w sztuce Wicekrólestwa Peru. Jako obszar przeznaczony do analizy wybrane zostały tereny andyjskie, które ze względu na strukturę ludności najsilniej poddane były procesowi metysażu kulturowego. Tam spotykały się dawne tradycje inkaskie z religią katolicką przywiezioną i zaszczepioną przez hiszpańskich konkwistadorów. Asymilacja elit lokalnego społeczeństwa do nowych realiów nastąpiła stosunkowo szybko, szczególnie w Cusco. Religia najeźdźców została przyjęta przez ludność tubylczą i stała się bardzo ważnym elementem życia mieszkańców miasta i regionu. Trzeba także pamiętać, że w zakresie religii katolickiej i związanej z nią sztuki nastąpił proces asymilacji, którego podłożem była chęć utrzymania odrębności w ramach nowych realiów kulturowych, jednak nie był to opór wobec religii chrześcijańskiej narzuconej przez rządy Korony Hiszpańskiej, a potrzeba zachowania własnej tożsamości związanej z rodzimymi tradycjami. Wiele motywów pojawiających się w sztuce andyjskiej można poddać analizie na trzech poziomach interpretacyjnych: globalnym, iberyjskim i andyjskim, także motyw smoka może podlegać wieloaspektowej analizie dzięki wieloznacznemu wymiarowi symboliczno-ikonograficznemu. Najbardziej popularne były przedstawienia o charakterze globalnym. Smoki najczęściej można spotkać w towarzystwie świętych, a przede wszystkim na wizerunkach Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej lub w scenach religijnych o wymowie alegorycznej. Druga część artykułu została poświęcona obecności fantastycznych stworzeń określanych jako tarascas, które w kulturze hiszpańskiej i hispanoamerykańskiej stały się dość popularnym elementem procesji Bożego Ciała. Najrzadziej odnajdujemy przedstawienia o charakterze lokalnym, wykształcone w konkretnej, andyjskiej przestrzeni kulturowej, jednak i takich motywów w sztuce kolonialnej Peru nie brakowało. Tradycja mitologii grecko-rzymskiej i wierzeń andyjskich splata się w motywach i scenach, które stają się świadectwem współistnienia form i znaczeń, potwierdzeniem niezwykle interesującego zjawiska metysażu kulturowego (hiszp. mestizaje cultural).

Bibliografia

AAC, Correspondencia C43/3/53 – Archivo Arzobispal del Cusco, Expediente promovido por el S.[eño]r Fiscal de S.[u] M.[agestad] sobre que extripe y extinga el abuso de bailes en las procesiones. Govierno Ecc[lesiastic]o.
Google Scholar

ARC, Colección Genealógica, 1 – Archivo Regional del Cusco, Colección Genealógica de Don Diego Felipe de Betancour, Libro 1.
Google Scholar

ARC, Libro del Cabildo, 1759–1765 – Archivo Regional del Cusco, Libro del Cabildo 1759–1765, Libro 25.
Google Scholar

BPRM, Compañón 1782–1788 – Biblioteca Palacio Real, Madrid, Baltazar Jaime Compañón y Bujanda, Trujillo del Perú, vol. 6, ryc. VI (1782–1788).
Google Scholar

Aldrovandi 1640 – Ulisses Aldrovandi, Serpentum, et draconum historiae libri duo, Bononiae 1640.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5962/bhl.title.64364

Anello Oliva 1895 [przed 1625] – Giovanni Anello Oliva, Historia del reino y provincias del Perú, Lima 1895 [przed 1625].
Google Scholar

Arte y Vocabulario 1586 – Arte y Vocabulario de la Lengva General del Perv, llamada Quichua, y en la lengua Española. El más copioso y elegante que hasta agora se ha impresso. En los Reyes, [Lima] 1586.
Google Scholar

Bertonio 2006 [1612] – Ludovico Bertonio, Vocabulario de la lengua Aymara compuesto por el padre Ludovico Bertonio de la Compañía de Jesús en la provincial del Perú de las Indias Occidentales, natural de la Rocacontrada de la Marca de Acona, ed. Enrique Fernández García, Arequipa 2006 [1612].
Google Scholar

Biblia Tysiąclecia 1971 – Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, red. Augustyn Jankowski, Lech Stachowiak, Kazimierz Romaniuk, Poznań–Warszawa 1971.
Google Scholar

Chouvenc/Perroud 1970 – Pedro Clemente Chouvenc, Juan María Perroud, Diccionario castellano kechwa, kechwa castellano. Dialecto de Ayacucho, Perú 1970.
Google Scholar

Concolorcorvo 1992 [1773] – Concolorcorvo, Fiesta del Cuzco en el siglo XVIII, [w:] Antología del Cuzco, red. Raul Porras Barrenchea, Lima 1992 [1773], s. 137–140.
Google Scholar

Covarrubias 1611 – Sebastián de Covarrubias, Tesoro de la lengua castellana, o española, Madrid 1611.
Google Scholar

Diccionario de americanismos 2015 – Diccionario de americanismos, red. Víctor García de la Concha, Humberto López Morales, Barcelona 2015.
Google Scholar

Garcilaso de la Vega 1829 [1616] – Inca Garcilaso de la Vega, Segunda parte de los comentarios reales, Madrid 1829 [1616].
Google Scholar

Gonçalez Holguín 1952 [1608] – Diego Gonçalez Holguín, Vocabulario de la lengua general de todo el Peru llamada lengua qquichua o del inca, red. Raúl Porras Barrenechea, Lima 1952 [1608].
Google Scholar

Lira/Mejía Huamán 2008 – Jorge A. Lira, Mario Mejía Huamán, Diccionario quechua-castellano, castellano-quechua, Lima 2008.
Google Scholar

Santa Cruz Pacha Cuti 2019 [ok. 1613] – Don Juan de Santa Cruz Pacha Cuti Yamqui Salca Maygua, La Relación de antigüedades deste Reyno del Pirú, wyd. krytyczne Jan Szemiński, Arequipa 2019 [ok. 1613].
Google Scholar

Santo Tomás 2013 [1560] – Domingo de Santo Tomás, Lexicon, o vocabulario de la lengua general del Perv, wyd. krytyczne Julio Calvo Pérez, Henrique Urbano, vol. 1–2, Lima 2013 [1650].
Google Scholar

Vald és 2003 [1579] – Fray Diego Valdés, Retórica Cristiana, red. Esteban Palomera, Alfonso Castro Pallares, tłum. Tarsicio Herrera Zapién, México 2003 [1579].
Google Scholar

Voragine 1994 [ok. 1290] – Jakub de Voragine, Złota legenda. Wybór, tłum. Janina Pleziowa, Wrocław 1994 [ok. 1290].
Google Scholar

Amado Gonzales 2003 – Donato Amado Gonzales, De la casa señorial al beaterio Nazarenas, „Revista Andina” 2003, nr 36, s. 213–236.
Google Scholar

Amado Gonzales 2017 – Donato Amado Gonzales, El estandarte real y la mascapaycha. Historia de una institución inca colonial, Lima 2017.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18800/9786123172565

Bejarano Pellicer 2007a – Clara Bejarano Pellicer, Mateo y Agustín de Barahona, Tarasca 1669, [w:] Fiesta y simulacro, red. Rosario Camacho Martínez, Reyes Escalera Pérez, Málaga 2007, s. 198–199.
Google Scholar

Bejarano Pellicer 2007b – Clara Bejarano Pellicer, Thomás de Leiba, Tarasca 1744, [w:] Fiesta y simulacro, red. Rosario Camacho Martínez, Reyes Escalera Pérez, Málaga 2007, s. 200–201.
Google Scholar

Bernáldez Montalvo 1981a – José María Bernáldez Montalvo, Las tarascas madrileñas, „Villa de Madrid. Revista de Excmo. Ayuntamiento” 1981, R. XIX, nr 71, s. 25–32.
Google Scholar

Bernáldez Montalvo 1981b – José María Bernáldez Montalvo, Las tarascas madrileñas II, „Villa de Madrid. Revista de Excmo. Ayuntamiento” 1981, R. XIX, nr 72, s. 27–32.
Google Scholar

Brisset 2009 – Demetrio-E. Brisset, La rebeldía festiva. Historias de fiesta ibérica, Gerona 2009.
Google Scholar

Buelna Serrano 2002 – María Elvira Buelna Serrano, Corpus Christi en México, [w:] La fiesta del Corpus Christi, red. Gerardo Fernández Juárez, Fernando Martínez Gil, Cuenca 2002, s. 285–298.
Google Scholar

Calbarro 2002 – Juan Luis Calabarro, „Navis Ecclesiae”. Origen e interpretación de una joya iconográfica de Betancuria, Tebeto, „Anuario del Archivo Histórico Insular de Fuerteventura” 2002, nr 15, s. 293–318.
Google Scholar

Cantera Montenegro 1989 – Jesús Cantera Montenegro, El Dragón de la leyenda de San Jorge, „Archivo Español de Arte” 1989, t. 62, nr 247, s. 331–344.
Google Scholar

Capelán Fernández 2010 – Monserrat Capelán Fernández, Trascas, gigantes, diablillos y música en la celebración del Corpus Christi de la Provincia Española de Venezuela, [w:] XIV Encuentro de Latinoamericanistas Españoles. Actas del Congreso Internacional 1810–2010: 200 años de Iberoamérica, red. Eduardo Rey Tristán, Patricia Calvo González, Santiago de Compostela 2010, s. 747–771.
Google Scholar

Cirlot 1979 – Juan Eduardo Cirlot, Diccionario de símbolos, Barcelona 1979.
Google Scholar

Corti/Gúzman/Pereira 2013 – Paola Corti, Fernando Gúzman, Magdalena Pereira, La pintura mural de Parinacota en la última bofedal de la Ruta de la Plata, Arica 2013.
Google Scholar

Covarrubias Pozo 1958 – Jesús M. Covarrubias Pozo, Cuzco colonial y su arte, Cuzco 1958.
Google Scholar

Cummins 2004 – Thomas B. F. Cummins, 31. Aquilla, [w:] The Colonial Andes. Tapestries and Silverwork, 1530–1830, red. Elena Phipps, Johanna Hecht, Cristina Esteras Martín, New York–New Haven–London 2004, s. 177–178.
Google Scholar

Czy żewski 2015 – Krzysztof J. Czyżewski, Smoki, olbrzymy, zwierzęta przedpotopowe. O kościach kopalnych w katedrze krakowskiej, [w:] Dwa oblicza smoka. Katalog wystawy, t. II: Eseje, red. Maria Podlodowska-Reklewska, Marcin Starzyński, Kraków 2015, s. 47–66.
Google Scholar

Duarte 1987 – Carlos F. Duarte, La fiesta de Corpus Christi en la Caracas Hispánica (Tarascas, Gigantes y Diablitos), Caracas 1987.
Google Scholar

Escalera Pérez 2007 – Reyes Escalera Pérez, Tarasca, 2006–2007, [w:] Fiesta y simulacro, red. Rosario Camacho Martínez, Reyes Escalera Pérez, Málaga 2007, s. 208–209.
Google Scholar

Eslava Galán 1991 – Juan Eslava Galán, La leyenda del lagarto de la Malena y los mitos del dragón, Granada 1991.
Google Scholar

Estella 1983 – Margarita Estella, La representación de la nave de la iglesia en un relieve de marfil, „Traza y Baza” 1983, nr 8, s. 97–101.
Google Scholar

Estenssoro 1993 – Juan Carlos Estenssoro, La plástica colonial y sus relaciones con la Gran Rebelión, [w:] Mito y simbolismo en los andes. La figura y la palabra, red. Henrique Urbano, Cusco 1993, s. 157–182.
Google Scholar

Esteras Mart ín 2004 – Cristina Esteras Martín, 47. Casket, [w:] The Colonial Andes. Tapestries and Silverwork, 1530–1830, red. Elena Phipps, Johanna Hecht, Cristina Esteras Martín, New York–New Haven–London 2004, s. 206–207.
Google Scholar

Flores Ochoa/Kuon Arce/Samanez Argumedo 1993 – Jorge A. Flores Ochoa, Elizabeth Kuon Arce, Roberto Samanez Argumedo, Pintura mural en el sur andino, Lima 1993.
Google Scholar

Flores Ocho/Kuon Arce/Samanez Argumedo 1998 – Jorge A. Flores Ochoa, Elizabeth Kuon Arce, Roberto Samanez Argumedo, Qeros. Arte Inka en vasos ceremoniales, Lima 1998.
Google Scholar

Flórez Asencio 2004 – María A. Flórez Asencio, Teatro musical cortesano en Madrid durante el siglo XVII. Espacio, intérpretes y obras, praca doktorska, Madrid 2004.
Google Scholar

García Flores/Gito 1994 – Carmen García Flores, Milagrosa Rosa Gito, La procesión del Corpus en Valencia, „Narria: Estudios de Artes y Costumbres Populares” 1994, nr 65–66, s. 43–50.
Google Scholar

García Mahíques 1996–1997 – Rafael García Mahíques, Perfiles iconográficos de la Mujer del Apocalipsis como símbolo mariano (y II): Ab initio et ante saecula creata sum, „Ars Longa, Valencia” 1996–1997, nr 7–8, s. 177–184.
Google Scholar

Gentile 2016 – Margarita E. Gentile, El Amaru como emblema de los Incas del Cusco (siglos XVI–XVII), „El Futuro del Pasado” 2016, nr 8, s. 297–327.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14516/fdp.2017.008.001.010

Gisbert 2000 – Teresa Gisbert, El Paráiso de los Pájares parlantes. La imagen del otro en la Cultura Andina, La Paz 2000.
Google Scholar

Gisbert 2003 – Teresa Gisbert, Del Cusco a Potosí. La Religiosidad del Sur Andino, [w:] El Barroco Peruano, red. Ramón Mujica Pinilla, Lima 2003, s. 61–97.
Google Scholar

Hecht 2004 – Johanna Hecht, The Pas Is Present: Transformation and Persistence of Imported Ornament in Viceregal Peru, [w:] The Colonial Andes. Tapestries and Silverwork, 1530–1830, red. Elena Phipps, Johanna Hecht, Cristina Esteras Martín, New York–New Haven–London 2004, s. 43–57.
Google Scholar

Heredia Moreno 2018 – Carmen Heredia Moreno, Panorama de la platería virreinal peruana en España (1542–1825), [w:] Plata de los Andes, red. Ricardo Kusunoki, Luis Eduardo Wuffarden, Lima 2018, s. 57–84.
Google Scholar

Katzew 2011 – Ilona Katzew, „Remedo de la ya muerta América”: The construction of festive rites in colonial Mexico, [w:] Contested Visions in the spanish colonial world, red. Ilona Katzew, Los Angeles 2011, s. 151–175.
Google Scholar

Klar én 2004 – Peter F. Klarén, Nación y sociedad en la historia del Perú, tłum. Javier Flores, Lima 2004.
Google Scholar

Kobielus 2002 – Stanisław Kobielus, Bestiarium chrześcijańskie, Warszawa 2002.
Google Scholar

Labarga García 2005 – Fermín Labarga García, La piedad popular en América hasta finales del siglo XVIII, [w:] Teología en América Latina, vol. II/1, Escolástica barroca. Ilustración y preparación de la Independencia (1665–1810), red. Josep-Ignasi Saranyana, Carmén-José Alejos Grau, Madrid–Frankfurt am Main 2005, s. 787–865.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31819/9783964563552-012

Laube 2011 – Stefan Laube, Von der Reliquie zum Ding. Heiliger Ort–Wunderkammer– Museum, Berlin 2011.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1524/9783050057439

Liebscher 1986 – Verena Liebscher, La iconografía de los queros, Lima 1986.
Google Scholar

Lleo Cañal 1975 – Vicente Lleo Cañal, Arte y espectáculo: la fiesta del Corpus Christi en la Sevilla de los siglos XVI y XVII, Sevilla 1975.
Google Scholar

Llompart 1970 – Gabriel Llompart, La nave de la Iglesia y su derrotero en la iconografía de los siglos XVI y XVII, „Spanische Forschungen” 1970, nr 25, s. 309–355.
Google Scholar

Llompart 1973 – Gabriel Llompart, De la nave de la Virgen a la Virgen de la nave, „Traza y Baza” 1973, nr 2, s. 107–132.
Google Scholar

Martínes 2019 – José Luis C. Martínes, Soportes para las memorias en los Andes. Los sistemas de registro y comunicación en las sociedades andinas, [w:] El estudio del mundo andino, red. Marco Curatola Petrocchi, Lima 2019, s. 207–218.
Google Scholar

Mateo del Peral 2009 – Luis Regino Mateo del Peral, La tarasca y procesión del Cuerpo en Madrid, „Madrid Histórico” 2009, nr 23, s. 26–32.
Google Scholar

Matilla Tascon 1983 – Antonio Matilla Tascon, Planos trazas y dibujos. Inventario, Madrid 1983.
Google Scholar

Mesa/Gisbert 1982 – José de Mesa, Teresa Gisbert, Historia de la pintura cuzqueña, t. 1–2, Lima 1982.
Google Scholar

Millones/Mayer 2012 – Luis Millones, Renata Mayer, La fauna sagrada de Huarochiri, Lima 2012.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4000/books.ifea.6527

Murciano Olmos/Carabal García 1985 – Salvadora Murciano Olmos, José Carabal García, La nave de la iglesia del colegio de Patriarca de Valencia, „Traza y Baza” 1985, nr 9, s. 99–102.
Google Scholar

Ojeda Escalante 2016 – Roberto Ojeda Escalante, Entre la guerra santa y el retorno de los incas. Los ideales de la revolución de 1814, [w:] El Cusco insurrecto. La Revolución de 1814, doscientos años después, red. Roberto Ojeda Escalante, Cusco 2016, s. 111–135.
Google Scholar

Pérez-Rioja 1971 – José Antonio Pérez-Rioja, Diccionario de símbolos y mitos, Madrid 1971.
Google Scholar

PESSCA – PESSCA. Project on the Engraved Sources of Spanish Colonial Art, https://colonialart.org/
Google Scholar

Pietraszczyk-Sękowska 2009 – Joanna Pietraszczyk-Sękowska, Tradycje indiańskiego oporu wobec Hiszpanów w Wicekrólestwie Peru (XVI–XVIII w.), [w:] Dzieje kultury latynoamerykańskiej, red. Marcin Florian Gawrycki, Warszawa 2009, s. 109–119.
Google Scholar

Portús Pérez 1993 – Javier Portús Pérez, La antigua procesión del Corpus Christi en Madrid, Madrid 1993.
Google Scholar

Reula Baquero 2019 – Pedro Reula Baquero, El camarín del desengaño. Juan de Espina, coleccionista y curioso del siglo XVII, Madrid 2019.
Google Scholar

Roel Pineda 1970 – Virgilio Roel Pineda, Historia social y económica de la colonia, Lima 1970.
Google Scholar

Rojas 1984 – David de Rojas, El león y la sierpe, una alegoría andina del siglo XVIII, „Historia y Cultura” 1984, nr 5, s. 49–62.
Google Scholar

Rowe 1982 – Johna H. Rowe, Thupa Amaro: Nombre y Apellido, „Boletín de Lima”, 24 (1982), nr 4, s. 6–8.
Google Scholar

Schenone 1992 – Héctor Schenone, Iconografía del arte colonial. Los Santos, Buenos Aires 1992.
Google Scholar

Schenone 2008 – Héctor Schenone, Iconografía del arte colonial. Santa María, Buenos Aires 2008.
Google Scholar

Shergold/Varey 1953 – Norman D. Shergold, John E. Varey, La tarasca de Madrid. Un aspecto de la procesión del Corpus durante los siglos XVII y XVIII, „Cavileño” 1953, nr 20, s. 18–26.
Google Scholar

Shergold/Varey 1961 – Norman D. Shergold, John E. Varey, Los autos sacramentales en Madrid en la época de Calderón, Madrid 1961.
Google Scholar

Sigaut 2007 – Nelly Sigaut, La fiesta de Corpus Christi y la formación de los sistemas visuales, [w:] La Fiesta. IV Encuentro del Barroco Andino, red. Norma Campos, La Paz 2007, s. 123–133.
Google Scholar

Stasny 1993 – Francisco Stasny, El arte de la nobleza inca y la identidad andina, [w:] Mito y simbolismo en los andes. La figura y la palabra, red. Henrique Urbano, Cusco 1993, s. 137–156.
Google Scholar

Stratton 1988 – Suzanne L. Stratton, La Inmaculada Concepción en el arte español, „Cuadernos de Arte e Iconografía – Revista Virtual de la Fundación Universitaria Española” 1988, t. I–2, http://www.fuesp.com/pdfs_revistas/cai/2/cai-2-1.pdf [dostęp: 24 stycznia 2020].
Google Scholar

Stratton 1994 – Suzanne L. Stratton, The Immaculate Conception in Spanish Art, New York 1994.
Google Scholar

Stratton-Pruitt 2007 – Suzanne L. Stratton-Pruit, Catalogue, [w:] The Virgin, Saints, and Angels. South American Paintings 1600–1825 from the Thoma Collection, red. Suzanne Stratton-Pruitt, Stanford 2007, s. 95–217.
Google Scholar

Szemiński 1982 – Jan Szemiński, Los objetivos de los tupamaristas. Las concepciones de los revolucionarios peruanos de los años 1780–1783, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1982.
Google Scholar

Szemiński 2019 – Jan Szemiński, Índice, [w:] Don Juan de Santa Cruz Pacha Cuti Yamqui Salca Maygua, La Relación de antigüedades deste Reyno del Pirú, wyd. krytyczne Jan Szemiński, Arequipa 2019, s. 347–484.
Google Scholar

Szemiński/Ziółkowski 2006 – Jan Szemiński, Mariusz Ziółkowski, Mity, rytuały i polityka Inków, Warszawa 2006.
Google Scholar

Valderrama Escalante 2016 – Gonzalo Valderrama Escalante, Matheo García Pumacahua y la participación de la élite indígena en la vida política de Cusco, las dos primeras décadas del siglo XIX, [w:] El Cusco insurrecto. La Revolución de 1814, doscientos años después, red. Roberto Ojeda Escalante, Cusco 2016, s. 189–205.
Google Scholar

Vizuete Mendoza 2002 – José Carlos Vizuete Mendoza, Teología, liturgia y derecho en el origen de la fiesta del Corpus Christi, [w:] La fiesta del Corpus Christi, red. Gerardo Fernández Juárez, Fernando Martínez Gil, Cuenca 2002, s. 17–42.
Google Scholar