On the “topography of emptiness” in the cultural landscape. Places of non-remembrance non-places of remembrance in the context of victims and circumstances of murders committed on Jews in Poland in the first months after the Second World War

Authors

  • Andrzej Rykała Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych, 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31

DOI:

https://doi.org/10.18778/2300-0562.07.04

Keywords:

Jews, Holocaust, anti-Jewish violence, post-war period, places of memory, places of non-remembrance, non-places of remembrance

Abstract

Writing about the annihilation of the unprecedented concentration of Jews in Poland, spurred by the unparalleled brutality of German perpetrators, we should also add that in the shadow of the Holocaust, and often hand-in-hand with its main architects, numerous members of Polish society also committed acts of aggression and terror. The most terrifying scale of acts of collective violence against the Jewish population broke out mainly in those areas captured by the Germans (Podlasie, especially its part between Grajew and Łomża, and eastern Galicia), which until mid-1941 were occupied by the Soviet Union. A wave of anti-Jewish terror has arrived in Radziłów on July 7. In the three-day pogrom – preceded by the campaign of destroying Torah scrolls and humiliating Jews (including shaving them) initiated by the Germans on July 25, 1941 – local Poles, using the approval from German gendarmes, gathered most of their Jewish neighbours to a barn and burned them there, while the others were caught and killed in different ways. The number of murdered Jews is estimated at 600. This former city did not, however, become a place of remembrance of the execution committed by Polish Christians on their Jewish neighbours. The monument commemorating their martyrdom still bears an inscription: “In August of 1941, the fascists murdered 800 people of Jewish nationality, they burnt 500 of these people in the barn. Honour their memory". The approaching end of the Second World War and the inevitable defeat of Hitler’s Germany did not mean the end of the drama of Jews in the Polish lands. In areas abandoned by German occupation forces, many survivors, often homeless, lonely and frightened, struggling with trauma and pain after the loss of their relatives, experienced further violence. Those guilty of crimes were usually not identified, and even if their identity was established, the acts they had committed did not prevent them in contemporary Poland from being granted the honour of being in the pantheon of the heroes of history written by the national majority (e.g. Józef Kuraś, pseudonym Ogień, responsible for the murders in Podhale). In the opinion of many researchers (among others, A. Całej, H. Datner, D. Engel, A. Skibińska, A. Żbikowski), the war did not contribute in the slightest to softening or discrediting the prejudice of Poles towards Jews. Anti-Jewish stereotypes turned out to be permanent. It did not cause any compassion for the victims of the Holocaust, nor solidarity with them within the society at large. As Irena Hurwic-Nowakowska argued, some part of it considered “the extermination of Jews” as “quite normal” conduct, a continuation of the “values and concepts” “implanted” during the occupation. In turn, the places of many traumatic events, marked by the suffering and death of the Holocaust survivors, have not become points that would spark remembrance in local or supralocal communities. They have arranged themselves, “spread out” into another postwar layer of “burial”, without a “definite place” to lay flowers, meditate or stop. There have been only few commemorations in space of so many cases of post-war violence against Jews. The establishment of a place of remembrance usually happened in relations to those crimes that: had the largest number of victims, occurred in larger cities, have been precisely located and, due to this baggage of characteristics, have been scientifically described (e.g. the Kielce pogrom of July 1946). It should be assumed that these at least 200 places of crimes against the survivors – this approximate number shows that a clear figure is impossible to arrive at this early stage of research – will never be remembered in any form. In striving to identify these tragic points in the historical time-space, it should be of primary importance to make them parts of the collective consciousness. It is therefore paramount that the locations of these events become places of focus for dramatic Jewish histories, assume characteristics that would transform them into carriers of memory of the victims. They should become the attachment points for the local, and non-local, identity (a source of realisation that it happened in this particular town, or its vicinity, here, no matter how hard it is now to say where exactly).

References

Adelson J., 1993, W Polsce zwanej Ludową, [w:] Tomaszewski J. (red.), Najnowsze dzieje Żydów w Polsce. W zarysie (do 1950) roku, Warszawa, s. 387–477.
Google Scholar

Bikont A., 2004, My z Jedwabnego, Warszawa.
Google Scholar

Blus-Węgrowska D., 1996, Atmosfera pogromowa, „Karta”, 18, s. 87–106.
Google Scholar

Cała A., 2000, Kształtowanie się polskiej i żydowskiej wizji martyrologicznej po II wojnie światowej, „Przegląd Socjologiczny”, 2, s. 167–180.
Google Scholar

Cała A., 2014, Ochrona bezpieczeństwa fizycznego Żydów w Polsce powojennej. Komisje specjalne przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, Warszawa.
Google Scholar

Cała A., Datner-Śpiewak H., 1997, Dzieje Żydów w Polsce 1944–1968. Teksty źródłowe, Warszawa.
Google Scholar

Czubryt-Borkowski Cz. (red.), 1988, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa; lata wojny 1939–1945, Warszawa.
Google Scholar

Datner H., Melchior M., 1997, Żydzi we współczesnej Polsce – nieobecność i powroty, [w:] Kurcz Z. (red.), Mniejszości narodowe w Polsce, Wrocław, s. 63–81.
Google Scholar

Datner S., 1966, Eksterminacja ludności żydowskiej w Okręgu Białostockim, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 60, s. 3–50.
Google Scholar

Delaperriére M., 2013, Miejsca pamięci czy pamięć miejsc? Kilka refleksji na temat uobecniania przeszłości w literaturze współczesnej, „Ruch Literacki”, LIV, 1 (316), s. 49–61.
Google Scholar

Dmitrów E., 2002, Oddziały operacyjne niemieckiej Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa a początek zagłady Żydów w Łomżyńskiem i na Białostocczyźnie latem 1941 roku, [w:] Machcewicz P., Persak K. (red.), Wokół Jedwabnego, t. 1: Studia, Warszawa, s. 273–352.
Google Scholar

Engel D., 1998, Patterns of anti-Jewish violence in Poland 1944–1946, „Yad Vashem Studies”, 26, s. 43–85.
Google Scholar

Engelking B., 2011, Jest taki piękny słoneczny dzień. Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa.
Google Scholar

Engelking B., Grabowski J. (red.), 2011, Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945, Warszawa.
Google Scholar

Engelking B., Grabowski J. (red.), 2018, Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. I i II, Warszawa.
Google Scholar

Grabowski J., 2008, Ratowanie Żydów za pieniądze: przemysł pomocy, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 4, s. 81–109.
Google Scholar

Grabowski J., 2011, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa.
Google Scholar

Grabski A., 2002, Żydowski ruch kombatancki w Polsce 1944–1949, Warszawa.
Google Scholar

Grabski A., 2004, Działalność komunistyczna wśród Żydów w Polsce (1944–1949), Warszawa.
Google Scholar

Grabski A (red.), 2007, Żydzi a lewica. Zbiór studiów historycznych, Warszawa.
Google Scholar

Grabski A., Rykała A., 2010, Żydzi w Polsce 1944–2010, [w:] Sienkiewicz W. (red.), Atlas historii Żydów polskich, http://www.dobraksiazka.pl/autor,Jacek-Wijaczka.htmlhttp://www.dobraksiazka.pl/autor,Marcin-Wodzinski.htmlhttp://www.dobraksiazka.pl/autor,Hanna-Zaremska.htmlWarszawa
Google Scholar

Gross J.T., 2000, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny.
Google Scholar

Gross J.T., 2002, Antoniemu Sułkowi w odpowiedzi, „Więź”, 4, s. 82–89.
Google Scholar

Gross J.T., 2003, Wokół „Sąsiadów”: polemiki i wyjaśnienia, Sejny.
Google Scholar

Gross J.T., 2008, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Kraków.
Google Scholar

Grynberg M., 1986, Żydowska spółdzielczość pracy w Polsce w latach 1945–1949, Warszawa.
Google Scholar

Hurwic-Nowakowska I., 1996, Żydzi polscy (1947–1950). Analiza więzi społecznej ludności żydowskiej, Warszawa.
Google Scholar

IPN wyrzuca naukowców. Polaków można przedstawiać tylko w dobrym świetle, wywiad Aliny Pospischil z Adamem Puławskim, 2018, „Duży Format” – dodatek do „Gazety Wyborczej”, 8 X, s. 21–23.
Google Scholar

Jabłoński Z., 1998, Ochrona dziedzictwa historycznego w krajobrazie a działalność samorządów terytorialnych, [w:] Jabłoński Z., Tomaszewski W. (red.), Ochrona wartości przyrodniczych i kulturowych – metodyka opracowań studialnych, seria: Przegląd Regionalny, 3, 1, Toruń, s. 33–42.
Google Scholar

Janicka E., Keff B., Datner E., 2014, Polska panika moralna. Czy upamiętnić Sprawiedliwych koło Muzeum Historii Żydów Polskich, „Gazeta Wyborcza”, 31 V–1 VI, s. 39.
Google Scholar

Kaczyński A., 2000a, Całopalenie. W Jedwabnem zagłady Żydów Niemcy dokonali polskimi rękami, „Rzeczpospolita”, 5 V, s. 1, 3.
Google Scholar

Kaczyński A., 2000b, Oczyszczenie pamięci, „Rzeczpospolita”, 19 V, s. 6.
Google Scholar

Kainer A., 1983, Żydzi a komunizm, „Krytyka. Kwartalnik Polityczny”, 15, s. 214–247.
Google Scholar

Kaleta E., 2018, Mój rodzinny żydowski dom, „Duży Format” – dodatek do „Gazety Wyborczej”, 19 XI, s. 18–19.
Google Scholar

Kendziorek P., 2016, Program i praktyka produktywizacji Żydów polskich w działalności CKŻP, Warszawa.
Google Scholar

Kersten K., 1992, Polacy – Żydzi – komunizm. Anatomia półprawd 1929–1968, Warszawa.
Google Scholar

Kersten K., 1993, Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944–1956, Londyn.
Google Scholar

Kopciowski A., 2007, Zajścia antyżydowskie na Lubelszczyźnie w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 3, s. 178–207.
Google Scholar

Kuraś B., Zbrodnia na Żydach w Krościenku. «Mały jęczy, trzeba poprawić», „Gazeta Wyborcza”, 28–29 V, s 32–33.
Google Scholar

Leociak J., 2007, Warszawa: „Miejsce-po-getcie” jako palimpsest, [w:] Madurowicz M. (red.), Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej. Praca zbiorowa, Warszawa, s. 493–495.
Google Scholar

Libionka D., 2006, Losy Chaima Hirszmana jako przyczynek do refleksji nad pamięcią o Zagładzie i powojennymi stosunkami polsko-żydowskimi, [w:] Eisler J., Szarota T. (red.), Polska 1944/45–1989. Studia i materiały, t. 7, Warszawa, s. 5–23.
Google Scholar

Łebkowska A., 2008, Empatia. O literackich narracjach przełomu XX i XXI wieku, Kraków.
Google Scholar

Machcewicz P., Persak K. (red.), 2002, Wokół Jedwabnego, t. 1: Studia, t. 2: Dokumenty, Warszawa.
Google Scholar

Majewski T., 2011, Ulice bez pamięci, [w:] Majewski T., Zeidler-Janiszewska A. (red.), Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętniania, Łódź, s. 209–211.
Google Scholar

Milewski J.J., 2002, Zagłada Żydów w Wąsoszu w świetle akt sprawy karnej Mariana Rydzewskiego, „Biuletyn Historii Pogranicza”, 3, s. 87–112.
Google Scholar

Monkiewicz W., 1989, Zagłada skupisk żydowskich w regionie białostockim w latach 1939, 1941–1944, „Studia Podlaskie”, 2, s. 336–354.
Google Scholar

Moroz A., Konflikt pamięci na pograniczu polsko-białoruskim na przykładzie działalności Romualda Rajsa ps. „Bury”, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, 5, s. 61–91.
Google Scholar

Myga-Piątek U., 2012, Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne, Katowice.
Google Scholar

Nalewajko-Kulikov J., 2009, Obywatel Jidyszlandu. Rzecz o żydowskich komunistach w Polsce, Warszawa.
Google Scholar

Nora P., 1984, Les Lieux de mémorie, sous la direction de Pierre Nora, t. 1, Paris.
Google Scholar

Orłowska E., 2005, Kulturowy aspekt badań geograficznych, [w:] Myga-Piątek U. (red.), Krajobraz kulturowy. Aspekty teoretyczne i metodologiczne, seria: Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 4, s. 55–64.
Google Scholar

Paczkowski A., 2001, Żydzi w UB: próba weryfikacji stereotypu, [w:] Szarota T. (red.), Komunizm: ideologia – system – ludzie, Warszawa.
Google Scholar

Persak K., 2016, Wydmuszka. Lektura krytyczna „Miast śmierci” Mirosława Tryczyka, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 12, s. 357–374.
Google Scholar

Pisarski M., 1997, Emigracja Żydów z Polski w latach 1945–1951, [w:] Grabski A., Pisarski M., Stankowski A. (red.), Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 r., Warszawa, s. 13–81.
Google Scholar

Plit J., 2016, Krajobrazy kulturowe Polski i ich przemiany, seria: Prace Geograficzne, 253, Warszawa.
Google Scholar

Rykała A., 2007, Przemiany sytuacji społeczno-politycznej mniejszości żydowskiej w Polsce po drugiej wojnie światowej, Łódź.
Google Scholar

Rykała A., 2011, Mniejszości religijne w Polsce – geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne, Łódź.
Google Scholar

Rykała A., Wosiak A., 2019, Geograficzno-historyczne (polityczne) uwarunkowania genezy i przebiegu wybranych pogromów Żydów na ziemiach polskich od XIX w. do 1946 r. (w druku).
Google Scholar

Schama S., 1996, Landscape and Memory, New York.
Google Scholar

Sendyka R., 2013, Pryzma – zrozumieć nie-miejsce pamięci, [w:] Czaja D. (red.), Inne przestrzenie, inne miejsca. Mapy i terytoria, Wołowiec, s. 278–299.
Google Scholar

Skibińska A., 2007, Powroty ocalałych, [w:] Engelking B., Leociak J., Libionka D. (red.), Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, Warszawa.
Google Scholar

Skibińska A., 2011, Powroty ocalałych i stosunek do nich społeczeństwa polskiego, [w:] Tych F., Adamczyk-Garbowska M. (red.), Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010. Praca zbiorowa, Lublin.
Google Scholar

Strzembosz T., 2001, Przemilczana kolaboracja, „Rzeczpospolita”, 27 I, s. 6–7.
Google Scholar

Sułek A., 2001, „Sąsiedzi” – zwykła recenzja, „Więź”, 12, s. 72–99.
Google Scholar

Szaynok B., 2006, Polacy i Żydzi. Lipiec 1944–lipiec 1946, [w:] Kamiński Ł., Żaryn J. (red.), Wokół pogromu kieleckiego, Warszawa, s. 9–24.
Google Scholar

Śpiewak P., 2012, Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Warszawa.
Google Scholar

Tokarska-Bakir J., 2012, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Wołowiec.
Google Scholar

Tokarska-Bakir J., 2018a, Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, t. 1 i 2: Dokumenty, Warszawa.
Google Scholar

Tokarska-Bakir J., 2018b, Tryby maszyny pogromu, „Ale Historia”, 19 II, s. 4–7.
Google Scholar

Tryczyk M., 2015, Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów, Warszawa.
Google Scholar

Tuwim J., 1993, My, Żydzi polscy…, Warszawa.
Google Scholar

Urynowicz M., 2002, Ludność żydowska w Jedwabnem. Zmiany demograficzne od końca XIX wieku do 1941 roku na tle regionu łomżyńskiego, [w:] Machcewicz P., Persak K. (red.), Wokół Jedwabnego, t. 1: Studia, Warszawa, s. 83–104.
Google Scholar

Wójcik J., 2016. Oddział. Między AK i UB – historia żołnierzy Łazika, Warszawa.
Google Scholar

Wroniszewscy D. i A., 1988, …aby żyć, „Kontakty”, 10 VII, s. 1, 8–9.
Google Scholar

Zarys działalności Centralnego Komitetu Żydów w Polsce za okres od 1 stycznia do 30 czerwca 1946 roku, 1947, Warszawa.
Google Scholar

Zgliczyński S., 2013, Jak Polacy Niemcom Żydów mordować pomagali, Warszawa.
Google Scholar

Żbikowski A., 1992, Lokalne pogromy Żydów w czerwcu i lipcu 1941 roku na wschodnich rubieżach II Rzeczypospolitej, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 2/3, s. 3–18.
Google Scholar

Żbikowski A., 2002, Pogromy i mordy ludności żydowskiej w Łomżyńskiem i na Białostocczyźnie latem 1941 roku w świetle relacji ocalałych Żydów i dokumentów sądowych, [w:] Machcewicz P., Persak K. (red.), Wokół Jedwabnego, t. 1: Studia, Warszawa, s. 159–271.
Google Scholar

Żbikowski A., 2006, U genezy Jedwabnego. Żydzi na Kresach Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej, wrzesień 1939–lipiec 1941, Warszawa.
Google Scholar

Żbikowski A., 2011, Morderstwa popełniane na Żydach w pierwszych latach po wojnie, [w:] Tych F., Adamczyk-Garbowska M. (red.), Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010. Praca zbiorowa, Lublin, s. 71–93.
Google Scholar

Żbikowski A., 2018, Żydowski Instytut Historyczny. 70 lat badań nad dziejami polskich Żydów. Pisane z perspektywy historyka Zagłady, Warszawa.
Google Scholar

Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ministerstwo Administracji Publicznej (dalej: MAP), Departament Polityczny (dalej: DP), Wydział Narodowościowy (dalej: WN), sygn. 786.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 786, Komunikat dyrektora Departamentu Politycznego MAP dla Generalnego Pełnomocnika Rządu do Spraw Repatriacji, z 25 czerwca 1946 r., w sprawie napadów na pociągi z repatriantami.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 786, Odpis protokołu sporządzonego 8 lutego 1946 r. przez WKŻ w Lublinie.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 786, Odpis protokołu sporządzonego przez WKŻ w Lublinie, 8 lutego 1946 r., w sprawie zajść w Parczewie.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 786, Odpisy niektórych mordów i rabunków dokonywanych na ludności polskiej narodowości żydowskiej.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 786, Pismo Departamentu Politycznego MAP do siedmiu wojewodów, z 21 III 1945 r.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 786, Pismo naczelnika Wydziału Społeczno-Politycznego MAP do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, z 29 września 1945 r., w sprawie mordów i rabunków dokonywanych na obywatelach polskich narodowości żydowskiej.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787, Komunikat WKŻ w Katowicach (dla CKŻP) w sprawie mordów Żydów w Gliwicach i Myszkowie, z 4 lutego 1946 r.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787, Memoriał Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Lublinie, z 23 marca 1946 r., w sprawie bezpieczeństwa życia i mienia żydostwa polskiego.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787, Odpis pisma dr. Horowitza, przewodniczącego, i dr. Reichmana, sekretarza generalnego Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego (dalej: WKŻ) w Krakowie, skierowanego do Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (CKŻP), 4 maja 1946 r., w sprawie mordu Żydów pod Krościenkiem.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787, Odpis pisma Powiatowego Komitetu Żydowskiego w Tarnowie do CKŻP w sprawie działalności Komisji Kwaterunkowo-Budowlanej i wojska, z dn. 13 listopada 1945 r.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787, Odpis pisma WKŻ w Katowicach skierowanego 18 grudnia 1945 r. do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa publicznego w sprawie aktów antysemityzmu w województwie śląsko-dąbrowskim.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787, Odpis sprawozdania, z 23 stycznia 1946 r., z zabójstwa osoby narodowości żydowskiej w Zabrzu, stanu śledztwa, zachowania się społeczeństwa polskiego, stanowiska władz miejskich i partyjnych oraz przebiegu pogrzebu.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787, Pismo dyrektora Departamentu Politycznego MAP do Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach, z 25 czerwca 1945 r.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787, Protokół sporządzony przez urzędnika CKŻP, N. Blumencwajga, 28 stycznia 1946 r., na podstawie zeznań Szlomy Fajnera.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 787, Sprawozdanie Wydziału Narodowościowego Departamentu Politycznego MAP za okres od 1 października 1945 do 1 stycznia 1946 r.
Google Scholar

AAN, MAP, DP, WN, sygn. 788.
Google Scholar

AAN, Polska Partia Robotnicza Komitet Centralny, Sekretariat, sygn. 295/VII/ 149, k. 245–334.
Google Scholar

AAN, PPR KC, Sekretariat, sygn. 295/ VII/ 149, Protokół oświadczenia złożonego 25 czerwca 1946 r. przez Chaima Orimlanda w Wojewódzkim Komitecie Żydowskim w Łodzi.
Google Scholar

AAN, Urząd Rady Ministrów (URM), Biuro Prezydialne 5/17.
Google Scholar

AAN, URM, Biuro Prezydialne 5/17, Dziesiąte sprawozdanie (za kwiecień 1945 r.) z działalności Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej.
Google Scholar

AAN, URM, Biuro Prezydialne 5/17, Dwunaste sprawozdanie (za czerwiec 1945 r.) z działalności Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej).
Google Scholar

AAN, URM, Biuro Prezydialne 5/17, Ósme sprawozdanie (za luty 1945 r.) Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej dla Premiera Rządu Tymczasowego Rzeczpospolitej Polskiej, Edwarda Osóbki Morawskiego.
Google Scholar

AAN, URM, Biuro Prezydialne 5/17, Ósme sprawozdanie (za luty 1945 r.) Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej dla Premiera Rządu Tymczasowego Rzeczpospolitej Polskiej, Edwarda Osóbki Morawskiego.
Google Scholar

AAN, URM, Biuro Prezydialne 5/17, Dziesiąte sprawozdanie (za kwiecień 1945 r.) z działalności Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej.
Google Scholar

Archiwum Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, materiały nieuporządkowane.
Google Scholar

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej: AŻIH), Centralny Komitet Żydów w Polsce (dalej: CKŻP), Centralna Komisja Specjalna, sygn. 303/XVIII/20, Wykaz mordów dokonywanych na ludności żydowskiej.
Google Scholar

AŻIH, CKŻP, Wydział Ewidencji i Statystyki (dalej: WEiS), sygn. 474.
Google Scholar

AŻIH, CKŻP, WEiS, sygn. 502.
Google Scholar

AŻIH, CKŻP, WEiS, sygn. 507.
Google Scholar

AŻIH, CKŻP, Wydział Organizacyjny (dalej: WO), sygn. 15.
Google Scholar

AŻIH, CKŻP, WO, sygn. 34.
Google Scholar

Aleksiun N., 2016, Zmarnowana szansa. O „Miastach śmierci” Mirosława Tryczyka, „Kultura Liberalna”, 3 (367): https://kulturaliberalna.pl/2016/01/19/zmarnowana-szansa-o-miastach-smierci-miroslawa-traczyka/ (15.12.2018).
Google Scholar

https://sztetl.org.pl (15.10.2018).
Google Scholar

Keff B., Datner H., Janicka E., 2014, Nie budujmy pomnika Sprawiedliwych obok Muzeum Historii Żydów Polskich, „Krytyka Polityczna”, 29 IV: https://krytykapolityczna.pl/kraj/nie-budujmy-pomnika-sprawiedliwych-obok-muzeum-historii-Zydow-polskich/ (15.12.2018).
Google Scholar

Pomnikowi Sprawiedliwych przy muzeum Polin? Bojownicy z getta są przeciw: http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,17288913,Pomnikowi_Sprawiedliwych_przy_muzeum_Polin__Bojownicy.html (15.12.2018).
Google Scholar

W Warszawie odsłonięto pierwszą dwujęzyczną „Tablicę Pamięci”: www.tvp.info; (26.10.2018).
Google Scholar

Published

2018-12-30

How to Cite

Rykała, A. (2018). On the “topography of emptiness” in the cultural landscape. Places of non-remembrance non-places of remembrance in the context of victims and circumstances of murders committed on Jews in Poland in the first months after the Second World War. Studies in Political and Historical Geography, 7, 93–132. https://doi.org/10.18778/2300-0562.07.04