Granice polityczne w krajobrazie – krajobraz pogranicza

Marek Sobczyński

doi:10.18778/2300-0562.07.02

Autor

Marek Sobczyński Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych, 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31

DOI:

https://doi.org/10.18778/2300-0562.07.02

Słowa kluczowe:

granice, pogranicza, granica reliktowa, krajobraz kulturowy

Abstrakt

W artykule przedstawiono wpływ infrastruktury granicznej na kształtowanie się krajobrazu kulturowego w ujęciu historycznym, począwszy od najstarszych konstrukcji traktowanych stereotypowo jako graniczne (wały rzymskie, Wielki Mur Chiński) aż po rzeczywiste elementy demarkacji i ochrony granic. W dalszej części, nawiązując do kwestii granicy reliktowej, zajęto się problemem kształtowania się pograniczy i cechami ich krajobrazu kulturowego. Ukazano, w jaki sposób granica kształtuje krajobraz pogranicza i jak ten krajobraz utrzymuje się nawet po ustaniu pełnienia przez granicę funkcji bariery polityczno-administracyjnej. Opracowanie oparte jest w dużej części na własnych badaniach prowadzonych przez kilka ostatnich dekad w Polsce oraz na licznych przykładach ze świata, przeważnie także opartych na własnych obserwacjach autora.

Bibliografia

Ahonen P., 2012, The curious case of Werner Weinhold: escape, death and contested legitimacy of the German-German border, „Central European History”, 45, 1, s. 79–101.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/S0008938911000999

Antonowicz R., 1996, Wpływ dawnej granicy polsko-niemieckiej na zróżnicowanie społeczne i gospodarcze obszarów przygranicznych w strefie Lubliniec–Dobrodzień, maszynopis pracy magisterskiej, Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Arnold S., 1951, Geografia historyczna Polski, Warszawa.
Google Scholar

Augelli J.P., 1980, Nationalization of Dominican borderlands, „Geographical Review”, 70, s. 19–35.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/214365

Baczwarow M., Suliborski A., 2002, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, Warszawa.
Google Scholar

Barbag J., 1987, Geografia polityczna ogólna, Warszawa.
Google Scholar

Barwiński M., 2014, Pogranicze jako przedmiot badań geografii politycznej, „Pogranicze. Polish Borderland Studies”, 2, 1, s. 46–48.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.25167/ppbs622

Boryna M., Danielkowska K., 2014, Dawne dzieje Leszna Górnego w Borach Dolnośląskich, Szprotawa.
Google Scholar

Budzyński Z., 2003, Pogranicze polsko-ruskie (ukraińskie) do końca XVIII wieku. Terytorium – dynamika i specyfika rozwoju, [w:] Budzyński Z., Kamińska-Kwak J. (red.), Dwa pogranicza – Galicja Wschodnia i Górny Śląsk. Historia – problemy – odniesienia, Rzeszów, s. 24–40.
Google Scholar

Buko A., 2000, Małopolska „czeska” i Małopolska „polańska”, [w:] Samsonowicz H. (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków, s. 143–168.
Google Scholar

Burghardt A.F., 1963, Borderland. A historical and geographical study of Burgenland, Austria, Madison.
Google Scholar

Ciok S., 2003, Konsekwencje ustalenia granicy państwowej dla rozwoju pogranicza na przykładzie granicy polsko-niemieckiej, [w:] Runge J. (red.), Granice. Obszary przygraniczne. Euroregiony, Katowice, s. 131–141.
Google Scholar

Czajka W., 1934, Schlesiens Grenzwalder, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens”, 68, s. 1–35.
Google Scholar

Dobrowolska M., 1948, Dynamika krajobrazu kulturalnego, „Przegląd Geograficzny”, 21, 3–4, s. 151–204.
Google Scholar

Dołzbłasz S., 2015, Cieszy-Czeski Cieszyn – wybrane aspekty funkcjonowania miasta podzielonego na granicy polsko-czeskiej w kontekście transgranicznej mobilności mieszkańców, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, 4, s. 201–219.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.04.08

Dominiczak H., 1997, Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996, Warszawa.
Google Scholar

Donnan H., Wilson T.M., 2007, Granice tożsamości, narodu, państwa, Kraków.
Google Scholar

Duma P., 2015, Tajne świadki graniczne w Europie Środkowej od XVI do XIX w. – problem słabo zbadany, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 63, 1, s. 79–91.
Google Scholar

Eberhardt P., 1993, Polska granica wschodnia 1939–1945, Warszawa.
Google Scholar

Figlus T., 2015, Uwagi na temat procesu kształtowania granic wsi w Polsce do końca XVIII w. w kontekście morfogenetycznym, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, 4, s. 253–276.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.04.10

Frączek W., 2016, Trwałość granic politycznych w konurbacji śląsko-dąbrowskiej we współczesnym krajobrazie kulturowym i świadomości mieszkańców, maszynopis pracy magisterskiej, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Francalanci G., Scovazzi T. (red.), 1994, Lines in the sea, Dordrecht.
Google Scholar

Frazier T.D., 1999, Tracking the traces of division: a survey of the remnants of the Berlin Wall as a relict boundary on the urban landscape, Long Beach.
Google Scholar

Gall Anonim, 2003, Kronika polska, seria: Skarby Biblioteki Narodowej, Wrocław.
Google Scholar

Gallusser W., 1983, Granice a krajobraz kulturowy, „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej”, 4, s. 133–136.
Google Scholar

Glassner M.I., de Blij H.J., 1989, Systematic political geography, New York.
Google Scholar

Gloger Z., 1901, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 2: D–K, Warszawa.
Google Scholar

Grochowski L., 2011, Ewolucja prawa ochrony granic Polski w XX–XXI wieku, „Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego”, 11, 3, s. 125–150.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.21697/zp.2011.11.3.07

Grünhagen C., 1874, Der schlesische Grenzwald (preseka), „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”, 12, 1, s. 1–18.
Google Scholar

Hartshorne R., 1933, Geographic and political boundaries in Upper Silesia, „Annals of Association of American Geographers”, 23, 4, s. 195–228.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/00045603309357073

Hartshorne R., 1936, Suggestions on the terminology of political boundaries, „Annals of the Association of American Geographers”, 26, 1, s. 56–57.
Google Scholar

Ištok R., 2003, Politická geografia a geopolityka, Prešov.
Google Scholar

Jarzyna F., 1974, Umowy graniczne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wybór tekstów, Warszawa.
Google Scholar

Jones S.B., 1959, Boundary concepts in the setting of place and time, „Annals of the Association of American Geographers”, 49, 3, s. 241–255.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1111/j.1467-8306.1959.tb01611.x

Kaczyński D., 1997, Trwałość historycznej granicy polsko-litewskiej w krajobrazie kulturowym i świadomości mieszkańców Podlasia, maszynopis pracy magisterskiej, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Kałuski S., 2017, Blizny historii. Geografia granic politycznych współczesnego świata, Warszawa.
Google Scholar

Kochanowski J., 2001, Socjologiczny zwiad po otwarciu granic PRL–NRD, „Polski Przegląd Dyplomatyczny”, 1, 2, s. 229–255.
Google Scholar

Kosmala G., 2003, Granica reliktowa. Trwałość byłej granicy polsko-niemieckiej między Sulmierzycami a Rychtalem w krajobrazie i świadomości, Toruń.
Google Scholar

Kosmala G., 2015, Granice polityczne a turystyka, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, 4, s. 169–200.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2300-0562.04.07

Koter M., 2015, Kresy państwowe – geneza i właściwości w świetle doświadczeń geografii politycznej, [w:] Barwiński M. (red.), Geografia historyczna i polityczna w badaniach Marka Kotera. Wybór prac, Łódź, s. 251–289.
Google Scholar

Kozłowski P., 2003, Wpływ dawnej granicy zaboru pruskiego i rosyjskiego na krajobraz kulturowy i świadomość mieszkańców gmin: Żerków, Czermin, Pyzdry, Gizałki, Chocz, maszynopis pracy magisterskiej, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Kulczyńska K., 2014, Miasta podzielone w Europie, „Studia Miejskie”, 15, s. 101–119.
Google Scholar

Kunka T., 1986, Charakterystyka terytorialno-strukturalna tzw. naturalnych i konwencjonalnych lądowych granic państwowych na świecie, maszynopis pracy magisterskiej, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Labuda G., 1974, Polska granica zachodnia. Tysiąc lat dziejów politycznych, Poznań.
Google Scholar

Leimgruber W., 1983, Granice polityczne jako czynnik integracji regionalnej. Przykład Bazylei i Ticino, „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej”, 4, s. 137–149.
Google Scholar

Loth J., 1925, Zarys geografii politycznej, Kraków.
Google Scholar

Łowmiański H., 1966, Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. 3, Warszawa.
Google Scholar

Matuszkiewicz F., 1907, Steht die mittelschlesische Preseka zu der niderschlesischen Dreigraben in Beziehung?, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens”, 41, s. 392–401
Google Scholar

Moździoch S., 2000, Śląsk między Gnieznem a Pragą, [w:] Samsonowicz H (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków, s. 169–198.
Google Scholar

Nalepa J., 1996, Granice Polski najdawniejszej. Prolegomena, t. 1, seria: Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego, 83, Kraków.
Google Scholar

Neumann J., Jarosz S., 2007, Krise und Trennung. Kryzys i podział, [w:] Schönfelder A. (red.), Die Geschichte der deutsch-polnischen Beziehungen zwischen Bergleuten und Kraftwerken In der Neißeregion von 1945 bis heute. Historia niemiecko-polskich stosunków pomiędzy górnikami i energetykami w regionie Nysy Łużyckiej od roku 1945 do dziś, Bogatynia, s. 14–21.
Google Scholar

Orłowski K., 2002, Historyczne pogranicze śląsko-małopolskie w krajobrazie kulturowym i świadomości mieszkańców, maszynopis pracy magisterskiej, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Padło T., 2005, The impact of historical border on social behaviour and perception in the former Russian Austrian borderland, [w:] Koter M., Heffner K. (red.), The role of borderlands in United Europe, t. 2: Historical, ethnic and geopolitical problems of borderlands, seria: Region and Regionalism, 7, Opole–Łódź, s. 9–26.
Google Scholar

Padło T., 2014, Koniec świata, Kraków.
Google Scholar

Padło T., 2015, Granice państwowe jako atrakcja turystyczna i szansa rozwoju obszarów peryferycznych, „Przedsiębiorczość – Edukacja”, 11, s. 314–326.
Google Scholar

Piskozub A., 1968, Gniazdo Orła Białego, Warszawa.
Google Scholar

Piskozub A., 1987, Dziedzictwo polskiej przestrzeni. Geograficzno-historyczne podstawy struktur przestrzennych ziem polskich, Wrocław.
Google Scholar

Plit J., 2006, Granice krajobrazów kulturowych i ich trwałość, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG”, 5, s. 55–63.
Google Scholar

Prescott J.R.V., 1990, Political frontiers and boundaries, London.
Google Scholar

Ptasiński R. (red.), 1974, Granice państwowe Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Wybór przepisów, Warszawa.
Google Scholar

Rau K., 2012, Granice reliktowe i stosunki narodowościowe w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, maszynopis pracy magisterskiej, Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Różycki B.W., 2011, Zachodnie kresy Rzeczpospolitej. Wzdłuż granicy na Odrze i Nysie. Przewodnik, Pruszków.
Google Scholar

Rykiel Z., 1991, Rozwój regionów stykowych w teorii i w badaniach empirycznych, seria: Prace Habilitacyjne IGiPZ PAN, Wrocław.
Google Scholar

Rykiel Z., 2006, Podstawy geografii politycznej, Warszawa.
Google Scholar

Rzeczycki T., 2008, Tkacze – polski epizod, „Sudety”, 6, s. 14–15.
Google Scholar

Rzeczycki T., 2009, Kolej Jakuszycka w Polsce Ludowej, „Sudety”, 10, s. 22–13.
Google Scholar

Schaefer S., 2011, Hidden behind the Wall: West Germany state building and the emergence of the Iron Curtain, „Central European History”, 44, s. 506–535.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1017/S0008938911000410

Słupecki L.P., 1992, Ślęża, Radunia, Wieżyca. Miejsca kultu pogańskiego Słowian w średniowieczu, „Kwartalnik Historyczny”, 99, 2, s. 3–15.
Google Scholar

Sobczyński M., 1985, Trwałość dawnych granic politycznych Polski we współczesnym krajobrazie kulturowym kraju (w świetle badań morfologicznych i użytkowania ziemi), maszynopis pracy doktorskiej, Zakład Geografii Politycznej i Ekonomicznej Regionalnej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Sobczyński M., 1993, Trwałość dawnych granic państwowych w krajobrazie kulturowym Polski, „Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN”, 15.
Google Scholar

Sobczyński M., 2006, Changing functions of political borders on Polish lands, [w:] Kitowski J. (red.), Regional transborder co-operation in countries of Central and Eastern Europe – a balance of achievements, seria: Geopolitical Studies, 14, Warszawa, s. 357–378.
Google Scholar

Sobczyński M., 2008a, Polskie doświadczenia w zakresie badań granic reliktowych i krajobrazu pogranicza, [w:] Kulesza M. (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Łódź, s. 66–78.
Google Scholar

Sobczyński M., 2008b, Zmienność funkcji granic międzynarodowych na ziemiach polskich od czasów Rzeczypospolitej Szlacheckiej do przystąpienia Polski do Układu z Schengen, „Prace Geograficzne”, 218, s. 29–54.
Google Scholar

Sobczyński M., 2015, The formation of the political boundaries in the Karkonosze Mountains, [w:] Sobczyński M., Rykała A. (red.), Geographical-political aspects of the transborder conservation of natural and cultural heritage, t. 1. Borderlands and contemporary changes of the politics in border regions, seria: Region and Regionalism, 12, Łódź–Opole, s. 193–206.
Google Scholar

Sykulski L., 2009, Geopolityka. Słownik terminologiczny, Warszawa.
Google Scholar

Tyszkiewicz J., 2003, Geografia historyczna Polski w średniowieczu. Zbiór studiów, Warszawa.
Google Scholar

Tyszkiewicz J., 2014, Geografia historyczna. Zarys problematyki, Warszawa.
Google Scholar

Ulama, Al- H.M.J.S., 1994, The federal boundaries of the United Aram Emirates, Durham.
Google Scholar

Updike R.G., 2013, The United States – Mexico border. A land of conflict and opportunity, [w:] Updike R.G., Ellis E.G., Page W.R., Parker M.J., Hestbeck J.B., Horak W.F. (red.), United States – Mexico borderlands. Facing tomorrow’s challenges through USCG science, seria: Circular, 1380, Reston, s. 1–13.
Google Scholar

Weigend G.G., 1950, Effects of boundary changes in the South Tyrol, „Geographical Review”, 40, s. 364–375.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/211215

Wiliński K., 1981, Uwagi na temat systemu umocnień na pograniczu polsko-pruskim do XIII w., „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica”, 2, s. 21–36.
Google Scholar

Wojciechowski K.H., 2006, Typy i ewolucja granic w krajobrazie kulturowym, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG”, 5, s. 25–35.
Google Scholar

Zabiełło S., 1986, O rząd i granice. Walka dyplomatyczna o sprawę polską w II wojnie światowej, Warszawa.
Google Scholar

Zajączkowski S., 1956, W sprawie przedmiotu i problematyki badań nad dziejami osadnictwa, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 4, 2, s. 205–239.
Google Scholar

Zenderowski R., 2002, Stosunki między mieszkańcami miast podzielonych granicą państwową na przykładzie Cieszyna i Czeskiego Cieszyna (Český Těšin). Studium socjologiczne, „Studia Regionalne i Lokalne”, 1, s. 49–78.
Google Scholar

Zenderowski R., Brzezińska M., 2014, Miasta podzielone granicą państwową w nowych państwach członkowskich UE: od separacji do integracji, „Pogranicze. Polish Borderlands Studies”, 2, 2, s. 164–183.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.25167/ppbs525

Zierhoffer A., 1947, Problem zachodniej granicy Polski w świetle geografii politycznej, „Przegląd Zachodni”, 3, 3, s. 203–212.
Google Scholar

Żerelik R., 2007, Dzieje Śląska do 1526 roku, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, 3008, Wrocław, s. 18–121.
Google Scholar

Border barrier, 2017: https://en.wikipedia.org/wiki/Border_barrier (1.06.2017).
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/S0969-4765(17)30022-X

Borowik T., Jędrzejewski W., Nowak S., 2017, Inwentaryzacja i monitoring populacji wilka w województwie zachodnio-pomorskim, Białowieża: http://docplayer.pl/8921026-Inwentaryzacja-i-monitoring-populacji-wilka-w-wojewodztwie-zachodnio-pomorskimborowik-t-jedrzejewski-w-nowak-s.html (10.11.2017).
Google Scholar

Brożek D., 2009, Zaczęło się w Tirschtiegel, „Gazeta Lubuska”, 28 VIII: http://www.gazetalubuska.pl/artykuly-archiwalne/art/7810903,zaczelo-sie-w-tirschtiegel,id,t.html (7.06.2017).
Google Scholar

Burbiené L., 2004, Buldozeris atvėrė kelią į Tėvynę, „Lietuvos rytas”, 4 IV: http://www.geocities.ws/kociubaitis/str1.htm (11.11.2017).
Google Scholar

Clark P., Lu D., 2015, Cornering America’s tripoint, „The Washington Post”, 17 IX: https://www.washingtonpost.com/graphics/lifestyle/trifinia (5.06.2017).
Google Scholar

http://www.karpacki.strazgraniczna.pl (31.05.2017).
Google Scholar

http://www.nadodrzanski.strazgraniczna.pl/nad/komenda/22404,NA-STRAZY-ZYCIAakcja-poboru-krwi-w-Placowce-SG-w-Zgorzelcu.html (31.05.2017).
Google Scholar

http://www.slaski.strazgraniczna.pl (31.05.2017).
Google Scholar

http://www.slaski.strazgraniczna.pl/sm/komenda/ struktura-organizacyjna/6809,Struktura-organizacyjna.html (31.05.2017).
Google Scholar

https://www.strazgraniczna.pl/pl/straz-graniczna/struktura-sg/oddzialy-sg (31.05.2017).
Google Scholar

Lipin A., 2008, Tkacze, Góry Izerskie: http://www.goryizerskie.pl/?file=art&art_id=53&page=1 (28.02.2015).
Google Scholar

More neighbours make more fences, 2016, „The Economist”, 7 I: http://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2016/01/daily-chart-5 (2.06.2017).
Google Scholar

Palmberg R., 2013, Tripoint spotting – a personal diary: http://www.ibrg.info/palmberg (5.06.2017).
Google Scholar

Placówka Straży Granicznej w Korczowej, 2017, Bieszczadzki Oddział Straży Granicznej: http://www.bieszczadzki.strazgraniczna.pl/bie/oddzial/placowki/14368,PSG-w-Korczowej.html (10.11.2017).
Google Scholar

Pofyrtane dzieje Folwarku, 2017, Folwark, gmina Pruszków, powiat opolski: http://folwark.org/FOLWARK/boje/index.php (10.11.2017).
Google Scholar

Przejścia graniczne, 2017, Krajowa Administracja Skarbowa: https://granica.gov.pl/przejscia.php?v=pl (30.05.2017).
Google Scholar

Tkacze – trzynaście lat w Polsce, 2006, Wrocław. Nasze miasto: http://wroclaw.naszemiasto.pl/artykul/tkacze-trzynascie-lat-w-polsce,133207,art,t,id,tm.html (28.02.2015).
Google Scholar

Traité des Pyrénées. Traité fixant la frontière franco-espagnole signé le 7 novembre 1659 sur l’Île des Faisans: http://fr.wikisource.org/wiki/Trait%C3%A9_des_Pyr%C3%A9n%C3%A9es (3.01.2015).
Google Scholar