Analiza budżetu azotu w gospodarstwach historyczno-geograficznej krainy Wielkopolski w latach 1843–2012

Abstrakt

Celem pracy była ocena intensywności gospodarowania azotem w rolnictwie na podstawie bilansu na powierzchni pola w zmieniających się granicach regionu Wielkopolski ze stolicą w Poznaniu. Do badań wybrano 14 okresów na przełomie trzech wieków – XIX, XX i XXI. Powierzchnia badanego regionu wahała się od 8151 km² w 1992 r. do 39 503 km² w 1946 r. W XIX w. obszar Wielkopolski znajdował się pod panowaniem pruskim. Region ten miał jednak dużo większą autonomię niż ziemie w pozostałych zaborach. Dzięki temu rolnictwo rozwijało się tutaj dość prężnie. Bardzo szybko wzrastała ilość gospodarstw stosujących maszyny i urządzenia rolnicze. To tutaj po raz pierwszy zastosowano motor elektryczny w rolnictwie, czy też wprowadzono aparat udojowy. Zaczęto też stosować zwiększone dawki nawozów mineralnych, które praktycznie do II wojny światowej w wielu regionach kraju były traktowane jako pomocnicze. We wszystkich analizowanych okresach kultura rolna była tutaj dużo bardziej rozwinięta niż w pozostałych regionach kraju.

Azot jest jednym z najważniejszych składników plonotwórczych. Jego nadwyżki, niewykorzystane w produkcji rolniczej, ulegają rozproszeniu w środowisku, wywołując w nim niekorzystne zmiany. Obliczony w pracy bilans azotu uzależniony był w głównej mierze od sytuacji gospodarczo-politycznej oraz administracyjnej, która wpływała na stopień intensyfikacji produkcji rolnej tego regionu. Zabory, dwie wojny światowe, zmiana stosunków społecznych na wsi oraz ustroju państwa, przemiany gospodarcze, światowy kryzys agrarny w okresie międzywojennym, nieudolne reformy na wsi w okresie powojennym, wprowadzenie agrominimum w latach 60. XX w., czy nowe problemy gospodarki kapitalistycznej po 1989 r. wpływały na fluktuacje intensywności gospodarowania w rolnictwie. Miało to swoje odzwierciedlenie w wynikach bilansu azotu.

Salda obliczonego bilansu wahały się w zakresie od – 33,69 do 103,72 kg N∙ha^-1 UR. Do roku 1955 saldo azotu wykazywało wartości ujemne. Z sozologicznego punktu widzenia jest to saldo poprawne, ponieważ nie powstają nadwyżki tego składnika, które mogą ulec rozproszeniu w środowisku i zagrażać jakości ekosystemów naturalnych. Uwzględniając jednak aspekt gospodarczo-ekonomiczny nie jest to sytuacja akceptowalna. Minusowe saldo oznacza, że więcej składnika jest wynoszone z pola niż na nie trafia. W dłuższej perspektywie czasu może to doprowadzić do jednostronnego wyczerpania składnika z gleby oraz obniżenia wskaźników biologicznych i produkcyjnych plonu. Po 1955 r. notowano już tylko salda dodatnie, co było spowodowane wzrostem intensywności gospodarowania, ale także zwiększonym zużyciem nawozów mineralnych.