Inteligencja miasta przemysłowego XIX i początków XX wieku wobec polskiej niepodległości. Przykład miasta Łodzi

Marzena Iwańska

doi:10.18778/2080-8313.19.04

Autor

Marzena Iwańska Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Pracownia Dydaktyki i Technologii Informacyjnej

DOI:

https://doi.org/10.18778/2080-8313.19.04

Słowa kluczowe:

inteligencja, Łódź,, polska niepodległość

Abstrakt

Przełom XIX i XX wieku, a zwłaszcza okres po rewolucji 1905–1907 roku do wybuchu I wojny światowej uznawany jest w Królestwie Polskim za moment poszukiwania przez środowiska polskiej inteligencji nowej formuły patriotyzmu, polskości, za czas poszerzania świadomości narodowej, przechodzenia od jej lokalnego do ogólnonarodowego wymiaru. W proponowanym tekście podjęta zostanie próba przyjrzenia się tym poszukiwaniom i procesom przez pryzmat dyskusji publicystycznych prowadzonych przez inteligentów polskich w Łodzi. Prócz postulatów i rozważań ukazane zostaną także konkretne przejawy ich działań, inicjatywy kulturalne i społeczne mające w tamtym czasie służyć pobudzeniu i utrzymaniu polskości w mieście, gdzie znaczącą rolę (nie tylko ekonomiczną) odgrywali przedstawiciele ludności niemieckiej i żydowskiej. Celem prowadzonej analizy historycznej jest też chęć zmierzenia się z pytaniem – w jakim stopniu przedstawiciele łódzkiej inteligencji wnosili do ogólnopolskich debat patriotycznych, narodowych wątki oryginalne i nowatorskie, wynikające przede wszystkim z industrialnego charakteru miasta?

Bibliografia

Archiwum Państwowe w Łodzi, Kancelaria Gubernatora Piotrkowskiego, sygn. 215.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Policmajster Miasta Łodzi, sygn. 129, 1385.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Rząd Gubernialny Piotrkowski, sygn. 155.
Google Scholar

Brzeziński M., Kto jest inteligentem, „Nowy Kurier Łódzki” 1912, nr 175.
Google Scholar

Czajewski W., Grunwald. W 500 rocznicę bitwy pod Grunwaldem, Łódź 1910.
Google Scholar

Czajewski W., Jak kochał ojczyznę Kościuszko, Warszawa 1917.
Google Scholar

Czajewski W., Kraków, rys historyczny do połowy XVII wieku, Łódź 1908.
Google Scholar

Czajewski W., Mieszko. Powieść historyczna w ramach, w czterech okresach, wydana w Łodzi w 1904.
Google Scholar

Czajewski W., Pamiątka setnej rocznicy zgonu Tadeusza Kościuszki. Za kraj, za wolność, za honor, za cześć!, Łódź 1917.
Google Scholar

Czajewski W., Pierwsze pismo polskie w Łodzi, „Rozwój” 1905, nr 11.
Google Scholar

Czajewski W., Warszawa. Krótki rys historyczny. W 300 rocznicę przeniesienia dworu królewskiego do Warszawy, Łódź 1909.
Google Scholar

Czajewski W., Wilanów, Łódź 1903.
Google Scholar

Do czytelników, „Dziennik Łódzki” 1887, nr 9.
Google Scholar

Dobrosław, Odpowiedź na odpowiedź, „Kurier Łódzki” 1907, nr 343.
Google Scholar

Dudziński B., Baczność!, „Nowy Kurier Łódzki” 1912, nr 138.
Google Scholar

Garlikowski J., Modernizm-a nasze zadania, „Nowy Kurier Łódzki” 1911, nr 44.
Google Scholar

Garlikowski J., W jedności siła, „Nowy Kurier Łódzki” 1913, nr 7.
Google Scholar

Gorski S. (M. Nałęcz), Łódź spółczesna. Obrazki i szkice publicystyczne, Łódź 1904.
Google Scholar

Humnicki A., Wspomnienia z lat 1888–1892. Przyczynek do historii naszego ruchu socjalistycznego, Warszawa 1907.
Google Scholar

Kronika, „Rozwój” 1910, nr 168.
Google Scholar

Lech M., Słomiany zapał, „Nowy Kurier Łódzki” 1913, nr 201.
Google Scholar

Od redakcji, „Dziennik Łódzki” 1888, nr 1.
Google Scholar

Polacy, Niemcy i Żydzi, „Kurier Łódzki” 1909, nr 142.
Google Scholar

Przedborski L., Słów kilka o „Ziemi Obiecanej”, „Rozwój” 1899, nr 55.
Google Scholar

Ruch wydawniczy w Łodzi w ostatnich latach 10-ciu, „Rozwój” 1907, nr 245.
Google Scholar

Udział inteligencji w sprawach publicznych, „Dziennik Łódzki” 1885, nr 65.
Google Scholar

„Wolność czy zbrodnia?” Rewolucja 1905–1907 roku w Łodzi na łamach gazety „Rozwój”, wybór i oprac. M. Sikorska-Kowalska, Łódź 2012.
Google Scholar

Z tygodnia, „Dziennik Łódzki” 1887, nr 126.
Google Scholar

Z tygodnia, „Dziennik Łódzki” 1889, nr 40.
Google Scholar

Z tygodnia, „Dziennik Łódzki” 1889, nr 74.
Google Scholar

Zamknięcie Towarzystwa Kultury Polskiej, „Nowy Kurier Łódzki” 1913, nr 151.
Google Scholar

Zygzaki, „Rozwój” 1901, nr 174.
Google Scholar

„Dziennik Łódzki” 1885, 1887, 1888.
Google Scholar

„Goniec Łódzki” 1898.
Google Scholar

„Rozwój” 1900, 1910, 1912.
Google Scholar

Bandurka M., Łodzianie w drodze do niepodległości, „Rocznik Łódzki” 1998, t. 45.
Google Scholar

Bandurka M., Z dziejów walk nauczycieli łódzkich o szkołę polską podczas rewolucji 1905–1907, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, R. IV, 1961, nr 3.
Google Scholar

Baranowski K., Inteligencja łódzka w latach II Rzeczypospolitej, Łódź 1996.
Google Scholar

Barszczewska A., Nurty walki. Udział Łodzi i okręgu łódzkiego w ruchach narodowowyzwoleńczych 1795–1864, Łódź 1971.
Google Scholar

Barszczewska A., Województwo kaliskie i mazowieckie w powstaniu listopadowym, Łódź 1965.
Google Scholar

Barszczewska-Krupa A., Rodowód inteligencji łódzkiej (1820–1870), „Rocznik Łódzki” 1978, t. 23.
Google Scholar

Chałasiński J., Społeczna genealogia inteligencji polskiej, Łódź 1946.
Google Scholar

Chańko J., Gazeta „Rozwój” (1897–1915), Studium źródłoznawcze, Łódź 1982.
Google Scholar

Czepulis-Rastenis R., „Klassa umysłowa”. Inteligencja Królestwa Polskiego 1832–1862, Warszawa 1973.
Google Scholar

Czepulis-Rastenis R., Ludzie nauki i talentu. Studia o świadomości społecznej inteligencji polskiej w zaborze rosyjskim, Warszawa 1988.
Google Scholar

Dzieje inteligencji polskiej do roku 1918, red. J. Jedlicki, t. 3: M. Micińska, Inteligencja na rozdrożach 1864–1918, Warszawa 2008.
Google Scholar

Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944. Wybrane problemy, red. W. Puś. S. Liszewski, Łódź 1991.
Google Scholar

Fichna B., Z dni chmurnych i górnych. Wspomnienia, Łódź 1929.
Google Scholar

Fiszbak J., Mity „ziemi obiecanej” w regionalnej literaturze Łodzi. Między grą wyobraźni, fikcją literacką a historią, Łódź 2013.
Google Scholar

Gadowska I., Żydowscy malarze w Łodzi w latach 1880–1919, Warszawa 2010.
Google Scholar

Giza A., Ludność niemiecka w regionie łódzkim w ocenie prasy polskiej początku XX wieku, „Rocznik Łódzki” 1999, t. 46.
Google Scholar

Gostkowski Z., „Dziennik Łódzki” 1884–1892. Studium nad powstawaniem polskiej opinii publicznej w wielonarodowym mieście fabrycznym, Łódź 1960.
Google Scholar

Iwańska M., Garść refleksji i postulatów badawczych w związku ze stanem badań nad inteligencją łódzką w dobie zaborów, „Rocznik Łódzki” 2006, t. 53.
Google Scholar

Iwańska M., Miasto i przestrzeń miejska w świadomości mieszkańców Łodzi przełomu XIX i XX wieku, [w:] Mity i stereotypy w dziejach Polski i Ukrainy w XIX i XX wieku, red. A. Czyżewski, R. Stobiecki, T. Toborek, L. Zaszkilniak, Warszawa–Łódź 2012.
Google Scholar

Iwańska M., Pamięć historyczna elit łódzkich na początku XX wieku, [w:] Historia – Mentalność – Tożsamość. Pamięć społeczna Ukraińców i Polaków w okresie kształtowania się ich świadomości narodowej (wiek XIX i pierwsza połowa XX), red. L. Zaszkilniak, J. Pisulińska, P. Sierżęga, Lwów 2011.
Google Scholar

Jadczyk K., Kita J., Nartonowicz-Kot M., Powstanie styczniowe w Łodzi i regionie. Studia i materiały, Łódź 2014.
Google Scholar

Janczak J., Ludność Łodzi przemysłowej 1820–1914, Łódź 1982.
Google Scholar

Janczak J., Struktura narodowościowa Łodzi w latach 1820–1939, [w:] Dzieje Żydów w Łodzi 1820–1944, red. W. Puś, S. Liszewski, Łódź 1991.
Google Scholar

Janowski M., Polska myśl liberalna do roku 1918, Kraków 1998.
Google Scholar

Jarkowski S., Czajewski Wiktor, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938.
Google Scholar

Jedlicki J., Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku, Warszawa 1988.
Google Scholar

Jedlicki J., Przedmowa, [w:] Dzieje inteligencji polskiej do roku 1918, red. J. Jedlicki, t. 1: M. Janowski, Narodziny inteligencji 1750–1831, Warszawa 2008.
Google Scholar

Jurczyszyn M., Mieczysław Brzeziński: pedagog-społecznik, Lublin 2012.
Google Scholar

Karwacka H., Łódzkie wydanie Pana Tadeusza z 1906 r., „Prace Polonistyczne”, ser. XIII, 1957.
Google Scholar

Kita J., Rozwój gospodarczy i społeczny Łodzi w XIX–XX wieku (do 1945r.), [w:] Rola nauczycieli łódzkich w tworzeniu dziedzictwa kulturowego Łodzi, red. S. Gala, Łódź 1998.
Google Scholar

Konieczna J., Kultura książki polskiej w Łodzi przemysłowej (1820–1918), Łódź 2005.
Google Scholar

Koter M., Kulesza M., Puś W., Pytlas S., Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta, Łódź 2005.
Google Scholar

Kucner M., Prasa niemiecka w Łodzi 1863–1939, [w:] Niemcy w dziejach Łodzi do 1945 roku, red. K.A. Kuczyński, B. Ratecka, Łódź 2001.
Google Scholar

Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1: Do 1918 r., red. B. Baranowski, J. Fijałek, Warszawa–Łódź 1980.
Google Scholar

Mazan B., Sienkiewicz w Łodzi, „Acta Universitatis Lodziensis. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, Seria I, z. 26, 1977.
Google Scholar

Mikułowski-Pomorski J., Wprowadzenie: Inteligencja wobec nowych czasów, [w:] Inteligencja. Między tradycją a wyzwaniami współczesności, red. J. Mikułowski-Pomorski, Kraków 2005.
Google Scholar

Molik W., Inteligencja polska w Poznańskiem w XIX i początkach XX wieku, Poznań 2009.
Google Scholar

Molik W., Kształtowanie się inteligencji polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim (1841–1870), Warszawa–Poznań 1979.
Google Scholar

Niemcy w dziejach Łodzi do 1945 roku, red. K.A. Kuczyński, B. Ratecka, Łódź 2001.
Google Scholar

Niemcy w Łodzi do 1939 roku, red. M. Wilk, Łódź 1996.
Google Scholar

Notkowski A., Polska prasa prowincjonalna doby popowstaniowej (1865–1918). Jej funkcje społeczne i „geografia” wydawnicza, [w:] Inteligencja polska XIX i XX wieku, red. R. Czepulis-Rastenis, t. 6, Warszawa 1991.
Google Scholar

Ochinowski T., Czy mit literacki może być argumentem dla historyków gospodarki? „Lodzermensch” jako przyczynek do dyskusji dotyczącej kulturowych korzeni kapitalizmu na ziemiach polskich, [w:] Klio polska. Studia i materiały z dziejów historiografii polskiej XIX i XX wieku, t. 6, Warszawa 2012.
Google Scholar

Pietrow-Ennker B., Wirtschaftsbürger und Bürgerlichkeit im Königreich Polen: das Beispiel von Lodz, dem „Manchester des Ostens”, „Geschichte und Gesellschaft”, 31. Jahrg., H. 2, 2005.
Google Scholar

Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997.
Google Scholar

Pomian K., Kto stworzył legendę Łodzi, „Gazeta Wyborcza”, Dodatek Łódzki, 6–7 listopada 2008.
Google Scholar

Puś W., Dzieje Łodzi przemysłowej. Zarys historii, Łódź 1987.
Google Scholar

Puś W., Proces kształtowania się włókienniczych aglomeracji przemysłowych. Studium porównawcze, [w:] Pamiętnik XIV powszechnego Zjazdu Historyków Polskich. Łódź 7–10 września 1989. Referaty, Komunikaty – sekcje, Łódź b.r.w.
Google Scholar

Puś W., Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793–1914, Łódź 2001.
Google Scholar

Pytlas S., Łódzka burżuazja przemysłowa w latach 1864–1914, Łódź 1994.
Google Scholar

Pytlas S., Problemy asymilacji i polonizacji społeczności niemieckiej w Łodzi do 1914 r., [w:] Niemcy w Łodzi do 1939 roku, red. M. Wilk, Łódź 1996.
Google Scholar

Pytlas S., Rola inteligencji w tworzeniu nowego oblicza Łodzi na początku XX w., [w:] Europa w XX wieku. Główne kierunki rozwoju (ekologia, gospodarka, kultura, polityka), red. E. Wiśniewski, Łódź 2001.
Google Scholar

Rachalewski S., Zastygły nurt życia. Łódź, która odeszła, Łódź 1938.
Google Scholar

Samuś P., Łódź-mała ojczyzna Polaków, Niemców, Żydów, [w:] Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997.
Google Scholar

Sdvizkov D., Epoka inteligencji. Historia porównawcza warstwy wykształconej w Europie, Warszawa 2011.
Google Scholar

Szwarc A., Inteligencja warszawska i prowincjonalna w świetle własnych opinii z lat popowstaniowych (próba sondażu), [w:] Inteligencja polska XIX i XX wieku, red. R. Czepulis-Rastenis, t. 3, Warszawa 1983.
Google Scholar

Śmiechowski K., Łódzka wizja postępu. Oblicze społeczno-ideowe „Gońca Łódzkiego”, „Kuriera Łódzkiego”, „Nowego Kuriera Łódzkiego” w latach 1898–1914, Łódź 2014.
Google Scholar

Śmiechowski M., Z perspektywy stolicy. Łódź okiem warszawskich tygodników społeczno-kulturalnych (1881–1905), Łódź 2012.
Google Scholar

Walicki J., Nasze 115–lecie. „Dziennik Łódzki”, Łódź 1999.
Google Scholar

Wapiński R., Pokolenia Drugiej Rzeczpospolitej, Wrocław 1991.
Google Scholar

Woźniak K., Kulturotwórcza rola łódzkich ewangelików w XIX–XX wieku (do 1939 r.), [w:] Rola nauczycieli łódzkich w tworzeniu dziedzictwa kulturowego Łodzi, red. S. Gala, Łódź 1998.
Google Scholar

Woźniak K., Życie kulturalne i oświatowe w Łodzi w XIX–XX wieku (do 1939 r.), [w:] Rola nauczycieli łódzkich w tworzeniu dziedzictwa kulturowego Łodzi, red. S. Gala, Łódź 1998.
Google Scholar

Woźniak K.P., Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku. Proces i jego interpretacje, Łódź 2013.
Google Scholar

Żarnowska A., Przystosowywanie się ludności robotniczej do życia w aglomeracjach urbanistyczno-przemysłowych w okresie fali imigracyjnej (przełom XIX /XX w.), [w:] Pamiętnik XIV powszechnego Zjazdu Historyków Polskich. Łódź 7–10 września 1989. Referaty, Komunikaty – sekcje, Łódź b.r.w.
Google Scholar

Żurawicka J., Inteligencja warszawska w końcu XIX wieku, Warszawa 1978.
Google Scholar