Organizacja Pracy Obywatelskiej Młodzieży „Straż Przednia” w Łodzi w relacji Jerzego Hauptmanna z września 1939 roku

Dariusz Dąbrowski; Piotr Ruciński

doi:10.18778/2080-8313.27.07

Autor

Dariusz Dąbrowski Oddziałowe Biuro Badań Historycznych, Instytut Pamięci Narodowej we Wrocławiu https://orcid.org/0000-0002-3174-426X
Piotr Ruciński Oddziałowe Biuro Badań Historycznych, Instytut Pamięci Narodowej we Wrocławiu https://orcid.org/0000-0003-0408-7257

DOI:

https://doi.org/10.18778/2080-8313.27.07

Słowa kluczowe:

II Rzeczpospolita, Jerzy Hauptmann, Łódź, organizacje młodzieżowe, Straż Przednia

Abstrakt

Artykuł stanowi krytyczne opracowanie fragmentów pamiętnika Jerzego Hauptmanna (1920– 2008), żołnierza Armii Krajowej, profesora Park University (USA). Treść wspomnień ukazuje aktywność Organizacji Pracy Obywatelskiej Młodzieży „Straż Przednia” w Łodzi przed II wojną światową. Straż Przednia w historiografii polskiej nie cieszyła się dotychczas dużym zainteresowaniem. Oprócz krytycznego opracowania źródła tekst składa się ze wstępu poświęconego dziejom organizacji oraz biografii Hauptmanna.

Biogramy autorów

Dariusz Dąbrowski - Oddziałowe Biuro Badań Historycznych, Instytut Pamięci Narodowej we Wrocławiu

Dr Dariusz Dąbrowski – historyk, zatrudniony w Oddziałowym Biurze Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu jako główny specjalista. Autor monografii Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej) 1938–1939, Toruń 2007.

Zainteresowania naukowe: historia Europy Środkowo-Wschodniej i relacje pomiędzy jej narodami w XX w.

Piotr Ruciński - Oddziałowe Biuro Badań Historycznych, Instytut Pamięci Narodowej we Wrocławiu

Dr Piotr Ruciński – historyk, zatrudniony w Oddziałowym Biurze Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu jako starszy inspektor. Autor m.in. monografii Od literatury do wartości. Uwagi o metaliterackiej, paraliterackiej i metakrytycznej twórczości Henryka Elzenberga, Wrocław 2015, i Jan Emanuel Rozwadowski. Biografia polityka, działacza społecznego, uczonego (do 1914 r.), Łomianki 2020.

Zainteresowania naukowe: historia Polski XIX i XX w.

Bibliografia

Archiv bezpečnostních složek v Praze, fond 302, sygn. 302-199-2.
Google Scholar

Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Akta Romualda Śreniawa-Szypiowskiego, sygn. 6332.
Google Scholar

Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ogólnopolskie Środowisko Batalionu AK „Kiliński” Światowego Związku Żołnierzy AK, sygn. 8, 30, 41–42, 44.
Google Scholar

Archiwum Emigracji w Toruniu, Archiwum „Wiadomości”, sygn. AE/AW/XL VII/3, AE/AW/XCIII/3, AE/AW/CCLXVI/5, AE/AW/CCCLXVIII/3.
Google Scholar

Archiwum Karla Dedeciusa Europa-Universtät Viadrina Frankfurt (Oder) / Słubice, Spuścizna Karla Dedeciusa, sygn. 01-01-4, 01-07-20.
Google Scholar

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach, sygn. 001/713 t. 1, 001/713, t. 2.
Google Scholar

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi, sygn. 3/1.
Google Scholar

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, sygn. BU 02778/650, cz. 3, BU 2874/181, BU 3031/109, BU 944/225.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta miasta Łodzi, sygn. 24652, 67151.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta stanu cywilnego Parafii Ewangelicko-Augsburskiej św. Trójcy w Łodzi, sygn. 1566.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Niemieckie Gimnazjum Męskie, sygn. 8, 29–32.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Państwowe Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika w Łodzi, sygn. 19, 22–24, 27–29, 32, 203, 206–207, 214, 223–224, 226–227, 244, 265.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Państwowe Gimnazjum Męskie nr 38 im. S. Żeromskiego w Łodzi, sygn. 2–3, 6–9, 12, 44, 67, 70–75.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Łodzi, Urząd Wojewódzki Łódzki, sygn. 5, 6, 2401d, 2544, 2572.
Google Scholar

Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach, Wehrmachtauskunftstelle für Kriegerverluste und Kriegsgefangene, sygn. 5676.
Google Scholar

Muzeum Oświaty Ziemi Łódzkiej w Łodzi, sygn. 370 A, 1593, 1914 A, 1589 A, 1591 A.
Google Scholar

Muzeum Polskie w Rapperswilu, Spuścizna Józefa Mackiewicza, sygn. I/1/126, I/1/186, I/1/191.
Google Scholar

Studium Polski Podziemnej w Londynie, Demel Franciszek, płk. dypl. kol. 11/56.
Google Scholar

Studium Polski Podziemnej w Londynie, Komisja Weryfikacyjna 1, sygn. 02625.
Google Scholar

6 lat Straży Przedniej, Warszawa 1938.
Google Scholar

Bielski Cz., List do redakcji, „Pod Prąd. Pismo Polskiej myśli Niepodległej w Szwajcarii” 1947, nr 19–20.
Google Scholar

Braun A., Psie pole, Warszawa 1997.
Google Scholar

Dedecius K., Europejczyk z Łodzi. Wspomnienia, Kraków 2008.
Google Scholar

Gimnazjum i liceum im. M. Kopernika w Łodzi 1906–1986. Wybór źródeł, oprac. H. W. Skorek, Łódź 1987.
Google Scholar

[Hauptmann J.], Ksiądz – Powstaniec. Pamięci ks. Zygmunta Kuźwy, „Poseł Ewangelicki. Miesięcznik religijny dla żołnierzy ewangelików 2 Korpusu” 1946, nr 5.
Google Scholar

Hauptmann J., The Hopes and Fears of German Reunification, „Modern Age” 1965, nr 9.
Google Scholar

Hauptmann J., Rhode G., Lindenfelser Gespräche. Ein Bericht über deutsch-polnische Symposien 1964 bis 1971, Bonn–Bruxelles–New York 1972.
Google Scholar

Hirsch H., Nie mam keine buty. O ludziach między Odrą i Wisłą, Warszawa 2003.
Google Scholar

Instrukcja pracy, Warszawa 1937.
Google Scholar

Jaśkowski M., Trzecia niemiecko-amerykańska konferencja w Chicago, „Przegląd Zachodni” 1965, nr 3.
Google Scholar

Jędrzejewicz J., W krainie wielkiej przygody, Lwów 1939.
Google Scholar

Kastory B., Urzędnik człowiekowi człowiekiem? Rozmowa z profesorem Jerzym Hauptmannem z Uniwersytetu w Kansas City, USA, „Życie Warszawy”, 29–30 VII 1989.
Google Scholar

Kotula K., Istota, cele i zadania Organizacji Polaków Ewangelików, „Głos Ewangelicki” 1936, nr 39.
Google Scholar

Kotula K., Od marzeń do ich spełnienia. Wspomnienia z lat 1884–1951, Bielsko-Biała 1998.
Google Scholar

Księga adresowa miasta Łodzi i województwa łódzkiego, dział II, Wykaz mieszkańców Łodzi, Łódź 1937/1939.
Google Scholar

Mackiewicz J., The triumph of provocation, tłum. J. Hauptmann, S. D. Lukac, M. Dewhirst, wstęp J. Black, New Haven 2009.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12987/yale/9780300145694.001.0001

Nasze Koprowe lata w stulecie matury. Gimnazjum i Liceum imienia Mikołaja Kopernika w Łodzi 1906–2011, [red. J. Słupecka, B. Trzeciak, P. Trzeciak], Łódź 2011.
Google Scholar

Nietyksza B., Nadzieje, złudzenia, rzeczywistość. Wspomnienia z lat 1912–1945, t. 1, Warszawa 1985.
Google Scholar

Nowak-Jeziorański J., Ciołkosz A., Bregman A., Korespondencja z lat 1952–1975, wstęp R. Habielski, oprac. K. Kamińska-Chełminiak, P. Swacha, Wrocław 2018.
Google Scholar

Riesengebirgler Heimetgruppen berichten. Ehrendoktorwürde von Wenzel Jaksch, „Riesengebirgsheimat” 1963, nr 6.
Google Scholar

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, red. T. Bystrzycki et al., Przemyśl–Warszawa, b.d.w.
Google Scholar

Skwarczyński A., Myśli o nowej Polsce, Warszawa 1931.
Google Scholar

Skwarczyński A., Wskazania, Warszawa 1934.
Google Scholar

Statut Organizacji Pracy Obywatelskiej Młodzieży Straż Przednia, Warszawa 1937.
Google Scholar

Śpiewnik strzelecki. Dobór piosenek strzelecko-legjonowych, Poznań 1928.
Google Scholar

Środkowo-europejski klub federalny w Innsbrucku, „Orzeł Biały” 1949, nr 18.
Google Scholar

W czwartą rocznicę zgonu Adama Skwarczyńskiego, „Kurjer Łódzki”, 1 IV 1938.
Google Scholar

Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1, Województwo wileńskie, Warszawa 1938.
Google Scholar

Żongołłowicz B., Dzienniki 1930–1936, oprac. D. Zamojska, Warszawa 2004.
Google Scholar

Żygulski K., Jestem z lwowskiego etapu…, Warszawa 1994.
Google Scholar

„Piotrkowska 104”.
Google Scholar

„W Młodych Oczach”.
Google Scholar

A. B., Sylwetki naszych kolegów. Doktor Jerzy Hauptmann – ppor. „Okularnik”, „Kiliński. Arkusz wspomnień i działań” 2001, nr 11.
Google Scholar

Bojanowski T., Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939–1945), Łódź 1992.
Google Scholar

Brecke R., Jerzy Hauptmann, „PS. Political Sience&Politics” 2008, nr 2.
Google Scholar

Budziarek M., Eksterminacja duchowieństwa łódzkiego w latach 1939–1940, [w:] Eksterminacja inteligencji Łodzi i okręgu łódzkiego 1939–1940, red. A. Galiński, M. Budziarek, Łódź 1992.
Google Scholar

DiPadova-Stocks L. N., Frederickson H. G., Thomas J. C., The American Review of Public Administration: A Biography, „The American Review of Public Administration” 2001, nr 8.
Google Scholar

Duchowski T., Powałkiewicz J., Kanały. Trasy łączności specjalnej (kanałowej) powstania warszawskiego. Warszawskie Termopile 1944, Warszawa 2003.
Google Scholar

Dziemianko Z., Łagodowski W., Edukacja obronna młodzieży szkolnej w II RP, „Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa” 2009, nr 3.
Google Scholar

Eberhardt P., Przemieszczenia ludności na terytorium Polski spowodowane II wojną światową, Warszawa 2000.
Google Scholar

Hein H., Der Piłsudski-Kult und seine Bedeutung für den polnischen Staat 1926–1939, Marburg 2002.
Google Scholar

Houx K., Park profesor honored, „The Platte Count Sun-Gazette”, 27 VI 2001.
Google Scholar

Kanały w Powstaniu Warszawskim, [red. J. Karaskiewicz], Warszawa 1998.
Google Scholar

Kasparian A., Hauptmann retires from Park after 50 years of teaching, „The Stylus”, 12 II 2001.
Google Scholar

Kłaczkow J., Na emigracji. Losy polskiego wychodźstwa ewangelickiego w XX wieku, Toruń 2013.
Google Scholar

Kopczyńska-Jaworska B., Woźniak K., Łódzcy luteranie. Społeczność i jej organizacja, Łódź 2002.
Google Scholar

Kozicki A., Struktury organizacyjne i formy pracy emigracyjnego wywiadu wojskowego w latach 1945–1955 (wybrane przykłady), [w:] W sieci. Powojenne polskie siatki wywiadowcze (AK-NIE-DSZ-WIN, PSZ) w latach 1944–1955, red. M. Bechta, Warszawa 2016.
Google Scholar

Krasicka B., Nawalany H., Honorowa księga nauki polskiej. Współcześni uczeni polskiego pochodzenia za granicą, Warszawa 2001.
Google Scholar

Król J., Organizacja Pracy Obywatelskiej Młodzieży „Straż Przednia” (1932–1939) jako szkoła formacji propaństwowej, „Forum Pedagogiczne” 2019, nr 1.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.21697/fp.2019.1.10

Kucharski W., Polacy i Polonia w rdzennej Austrii w XIX i XX wieku, Lublin 1994.
Google Scholar

Kulesza J., W murach Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych (konspiracja i Powstanie Warszawskie), Warszawa 2003.
Google Scholar

Lawaty A., Intelektualne wizje i rewizje w dziejach stosunków polsko-niemieckich XVIII–XXI wieku, Kraków 2015.
Google Scholar

Lubicz-Nycz B., Batalion „Kiliński” AK 1940–1944, red. T. Strzembosz, Warszawa 1986.
Google Scholar

Łaptos J., Europa marzycieli. Wizje i projekty integracyjne środkowoeuropejskiej emigracji politycznej 1940–1956, Kraków 2012.
Google Scholar

Majewska L., Obóz przesiedleńczy w Radogoszczu (1939–1940) w zeznaniach i wspomnieniach wysiedlanej łódzkiej inteligencji, [w:] Tułacze. Wysiedlenia z ziem polskich inkorporowanych do III Rzeszy podczas II wojny światowej, Łódź 2023.
Google Scholar

Malinowski „Mirski” K., Na północ od Starówki. Żołnierze łączności Żoliborza, Warszawa 1988.
Google Scholar

Mortko E., Kompanie Batalionu „Kiliński”. 4 Kompania „Watra”, „Kiliński. Arkusz Wspomnień i Działań” 2002, nr 15.
Google Scholar

Muszyński W., Mali piłsudczycy, „Biuletyn IPN” 2008, nr 5–6.
Google Scholar

Osiński Z., Janusz Jędrzejewicz – piłsudczyk i reformator edukacji (1885–1951), wyd. 2, Lublin 2008.
Google Scholar

Paruch W., Myśl polityczna obozu piłsudczykowskiego 1926–1939, Lublin 2005.
Google Scholar

Pilch A., Studia młodzieży polskiej w Austrii 1919–1980, Kraków 2008.
Google Scholar

Podlewski S., Przemarsz przez piekło, Warszawa 1971.
Google Scholar

Ruchniewicz K., Zögernde Annäherung. Der Beginn des wissenschaftlichen Dialogs zwischen polnischen und deutschen Historikern in der Nachkriegszeit, „Ansichten. Jahrbuch des Deutschen Polen-Instituts Darmstadt” 2000, nr 11.
Google Scholar

Sitarek A., »Bezpieczeństwo Łodzi w naszych rękach«. Władze Łodzi wobec wybuchu II wojny światowej, [w:] Łódź w 1939 roku. Studia i szkice, red. T. Toborek, P. Waingertner, Łódź 2011.
Google Scholar

Słownik organizacji młodzieżowych w Polsce 1918–1970, wstęp T. Pietrzak, oprac. C. Kozłowski, Warszawa 1971.
Google Scholar

Srebrakowski A., Elementy pamięci o Józefie Piłsudskim w Wilnie i na Wileńszczyźnie w latach 1935–1939, „Regiony i Pogranicza” 2018–2019, nr 6–7.
Google Scholar

Stachiewicz P., Starówka 1944. Zarys organizacji i działań bojowych Grupy „Północ” w powstaniu warszawskim, Warszawa 1983.
Google Scholar

Stępnik K., Publicystyka polityczna w Polsce (1926–1939), Warszawa 2012.
Google Scholar

Strobel G., Die Lindenfelser Gespräche (1964–1974): erstes Forum des deutsch-polnischen Dialogs in der Nachkriegszeit, [w:] Erlebte Nachbarschaft. Aspekte der deutsch-polnischen Beziehung im 20. Jahrhundert, red. J. P. Barbian, M. Zybura, Wiesbaden 1999.
Google Scholar

Szlawski D., Nauczyciele łódzcy w okresie międzywojennym, Łódź 2013.
Google Scholar

Szturc J., Stowarzyszenia społeczno-kulturalne w polskim ewangelicyzmie, Warszawa 2006.
Google Scholar

Tomasiewicz J., W poszukiwaniu nowego ładu. Tendencje antyliberalne, autorytarne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej i społecznej lat 30. XX w.: piłsudczycy i inni, Katowice 2021.
Google Scholar

Zarys historii lutersko-polskich zborów Synodu Missouri, Chicago 1956.
Google Scholar

Establishing Democracy Through Local Government: A Training Program For Poland, https://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PDABE382.pdf (dostęp: 24.05.2024).
Google Scholar

Kożuchowski P., Oflag VII A Murnau (1939–1945). Lista jeniecka, https://www.academia.edu/45594362/Oflag_VII_A_Murnau_1939_1945_lista_jeniecka_robocza (dostęp: 30.04.2024).
Google Scholar

Muzeum Powstania Warszawskiego, Archiwum Historii Mówionej, Relacja Wiktora Walasiaka „Lopka”, https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/wiktor-walasiak,61.html (dostęp: 28.05.
Google Scholar

2024).
Google Scholar

Muzeum Powstania Warszawskiego, Archiwum Historii Mówionej, Relacja Zbigniewa Szołowskiego „Beńka”, https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/zbigniew-szolowski,2780.html (dostęp: 24.05.2024).
Google Scholar

Supplemental material for The American Review of Public Administration: A Biography, https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/02750740211018270 (dostęp: 15.05.2024).
Google Scholar

Wais K., Związek Harcerstwa Polskiego w latach 1918–1939. Studia z dziejów organizacji młodzieżowej w II RP, Rzeszów 2007, s. 865–877, https://wianeczek.files.wordpress.com/2013/09/kamil_wais.pdf (dostęp: 10.04.2024).
Google Scholar

https://www.park.edu/news/hauptmann-lecture-2023 (dostęp: 27.05.2024).
Google Scholar