Rola dworu ziemiańskiego w kształtowaniu i utrwalaniu polskości w latach 1864–1914 w zaborze rosyjskim i na ziemiach zabranych. Przegląd stanu badań
DOI:
https://doi.org/10.18778/2080-8313.27.08Słowa kluczowe:
dwór szlachecki, kultura, ziemiaństwo, XIX w., Królestwo Polskie, ziemie zabraneAbstrakt
Niniejszy artykuł stanowi próbę syntetycznego omówienia stanu badań nad problemem roli, jaką dwór ziemiański oraz jego mieszkańcy odegrali w kształtowaniu i umacnianiu polskości oraz kultury polskiej na terytorium zaboru rosyjskiego w latach 1864–1914. Problematyka artykułu nie porusza stricte politycznych inicjatyw ziemiaństwa, przedstawia natomiast przegląd propolskiej działalności kulturalnej, społecznej i gospodarczej ziemiaństwa z Królestwa Polskiego oraz ziem zabranych. Próbuje również odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu działalność ziemiaństwa polskiego miała wpływ na wstrzymanie lub ograniczenie procesów rusyfikacyjnych na ziemiach polskich w okresie od upadku powstania styczniowego do wybuchu I wojny światowej.
Bibliografia
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego, sygn. 2/100/0/1.4/65: Korespondencja oraz wycinki prasowe dotyczące wydawnictw bibliograficznych; “Le Page Musicale”, 1938, Nr 58; L.25; 2 podteczki, 1921–1939.
Google Scholar
Lwowska Narodowa Biblioteka im. W. Stefanyka NAN Ukrainy we Lwowie, fond 103, teka 773: Archiwum krasiczyńskie. Akta majątkowe Anny z Zamoyskich Sapieżyny (1813–1858).
Google Scholar
Lwowska Narodowa Biblioteka im. W. Stefanyka NAN Ukrainy we Lwowie, fond 103, teka 583 cz. 1: Archiwum krasiczyńskie. Papiery Leona i Adama Sapiehów. Korespondencja Leona Sapiehy. Lit. Sapieżyna-Sta. Listy Anny z Zamoyskich Sapieżyny do Leona Sapiehy od 5 maja 1825 r. do 18 marca 1858 r.
Google Scholar
Dzieje Maluszyna i jego dziedziców z opowiadania i z pamięci zebrane przez Helenę (z Morstinów) Ostrowską, oprac. A. Zakrzewski, Warszawa 2009.
Google Scholar
Fudakowski K., Między endecją a sanacją, Wspomnienia ziemianina, oprac. Sz. Rudnicki, J. Broszkowska, Warszawa 2013.
Google Scholar
Jałowiecki M., Na skraju Imperium i inne wspomnienia, wyb. M. Jałowiecki, Warszawa 2000.
Google Scholar
Kirkor-Kiedroniowa z Grabskich Z., Wspomnienia, oprac. A. Szklarska-Lohmannowa, Kraków 1986.
Google Scholar
Pruszyńska A., Między Bohem a Słuczą, oprac. M. Pruszyński, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
Google Scholar
Pruszyński K., Na czarnym szlaku, [w:] Kraj lat dziecinnych, red. K. Pruszyński, M. Grydzewski, Londyn 1942.
Google Scholar
Skirmuntt K., Moje wspomnienia 1886–1945, oprac. E. Orlof, A. Pasternak, Rzeszów 1997.
Google Scholar
Sytuacja polityczna Królestwa Polskiego w świetle tajnych raportów naczelników Warszawskiego Okręgu Żandarmerii z lat 1867–1872 i 1878, oprac. S. Wiech, W. Caban, Kielce 1999.
Google Scholar
Żółtowska z Puttkamerów J., Inne czasy, inni ludzie, Londyn 1998.
Google Scholar
Ukaz z dnia 10 (22) marca 1867 r., „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. 67, nr 222–226.
Google Scholar
„Dodatek do nr 13 Gazety Warszawskiej”, nr 13, 6 (18) stycznia 1882.
Google Scholar
„Gazeta Narodowa” 1879, nr 47.
Google Scholar
„Gazeta Narodowa” 1880, nr 223.
Google Scholar
„Kurjer Litewski” 1906, nr 214.
Google Scholar
„Kurjer Warszawski”, nr 1, 1 stycznia 1917.
Google Scholar
„Niepodległość” 1934, t. 9.
Google Scholar
„Polityka”, nr 50, 11 grudnia 2010.
Google Scholar
„Wieści Zlotowe. Dziennik Jubileuszowego Zlotu Harcerstwa Polskiego”, nr 1, 11 lipca 1935.
Google Scholar
Aleksandrowicz J., Encyklopedya rolnicza wydawana staraniem i nakładem Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, t. 1, Warszawa 1890.
Google Scholar
Beauvois D., Walka o ziemię. Szlachta polska na Ukrainie prawobrzeżnej pomiędzy caratem a ludem ukraińskim 1863–1914, Sejny 1996.
Google Scholar
Biały H., Rola i działalność Centralnego Towarzystwa Rolniczego w procesach modernizacyjnych wsi Królestwa Polskiego w latach 1907–1914, „Zeszyty Wiejskie” 2020, z. 26, s. 65–85.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/1506-6541.26.03
Bołdyrew A., Między tradycją a nowoczesnością. Polskie ziemianki o etosie życia rodzinnego w dobie zaborów, „Studia nad Rodziną” 2011, t. 15, nr 1–2 (28–29), s. 255–271.
Google Scholar
Brodowska H., Spory serwitutowe chłopów z obszarnikami w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX wieku, „Kwartalnik Historyczny” 1956, R. 63, nr 4–5, s. 283–298.
Google Scholar
Dajnowicz M., Orientacje polityczne ludności polskiej północno-wschodniej części Królestwa Polskiego na przełomie XIX i XX wieku, Białystok 2005.
Google Scholar
Epsztein T., Edukacja dzieci i młodzieży w polskich rodzinach ziemiańskich na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w II poł. XIX wieku, Warszawa 1998.
Google Scholar
Epsztein T., Polska własność ziemska na Ukrainie w 1890 roku, Warszawa 2008.
Google Scholar
Epsztein T., Wielka własność ziemska na ziemiach polskich podczas I wojny światowej (1914–1918), [w:] Metamorfozy Społeczne. Studia nad historią społeczną ziem polskich 1914–1918, t. 12, red. W. Mędrzecki, Warszawa 2018, s. 161–201.
Google Scholar
Epsztein T., Własność ziemska na Ukrainie w 1860 r. w Statystyce Andrzeja Grabianki, Warszawa 2013.
Google Scholar
Epsztein T., Z piórem i paletą. Zainteresowania intelektualne i artystyczne ziemiaństwa polskiego na Ukrainie w II poł. XIX w., Warszawa 2005.
Google Scholar
Groniowski K., Wyniki reformy uwłaszczeniowej w Królestwie Polskim [w:] Powstanie styczniowe 1863. IX Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Warszawie 13–15 września 1963 roku, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1963, s. 97–128.
Google Scholar
Jurkowski R., Majątek wygrany w karty – jak po powstaniu styczniowym litewskie Kałnoberże znalazły się w rekach rodziny Stołypinów, „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, R. XLIX (2014), z. 2, s. 5–21.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.12775/SDR.2014.2.01
Jurkowski R., Mińskie Towarzystwo Rolnicze wobec wybuchu Wielkiej Wojny w 1914 roku, [w:] Znakamityâ minčane XIX–XX ctst. Minsk i Minščyna u gadu Peršaj susvetnaj vojny: lûdzi i vojna: matèryâly VIII belaruska-pol’skaj navyk.-tèarètyč. kanf.: Minsk, 9–10 krasavika 2014 g., red. A. Valiki, Z. Vinnicki, R. Jurkowski, M. Mruz, A. Trafimcyk, Minsk 2015, s. 123–134.
Google Scholar
Jurkowski R., Modernizacje techniczne w majątkach ziemiańskich w guberniach białoruskich w końcu XIX i na początku XX wieku, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX Wieku” 2010, t. 7, s. 83–95.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/2080-8313.07.06
Jurkowski R., Najjaśniejszy Pan, cesarz, car – garść refleksji o lojalizmie polskich ziemian z Ziem Zabranych wobec dynastii Romanowów i państwa rosyjskiego na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Między irredentą a kolaboracją: ugoda, lojalizm i legalizm: „Dusza urzędnika” – zewnętrzna akceptacja i wewnętrzna niezgoda?, red. N. Kasparek, M. Klempert, Olsztyn 2015, s. 11–26.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.11649/sm.2011.013
Jurkowski R., Rosjanie we dworach kresowych po powstaniu styczniowym. Matki-Polki a zaborca, [w:] „Portret kobiecy”: Polki w realiach epoki., T. 1, red. M. Korybut-Marciniak, M. Zbrzeźniak, Łódź 2014, s. 149–160.
Google Scholar
Jurkowski R., Sukcesy i porażki: ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906–1913, Olsztyn 2009.
Google Scholar
Jurkowski R., Towarzystwa Rolnicze z Guberni Białoruskich wobec rewolucji 1905–1907, [w:] Znakamityâ minčane XIX–XX ctst. Minsk i Minščyna u padzeâh revalûcyi 1905–1907 gg.: matèryâly Belaruska-pol’skaj navykovaj kanferencyi, Minsk, 10 verasnâ 2015 g., red. A. Valiki, R. Jurkowski, Minsk 2016, s. 45–54.
Google Scholar
Jurkowski R., W krzywym zwierciadle – próba krytycznego spojrzenia na ziemian kresowych przez pryzmat ich wspomnień i pamiętników, „Przegląd Wschodnioeuropejski”, T. II, 2011, s. 15–34.
Google Scholar
Jurkowski R., Ziemiaństwo polskie Kresów Północno-Wschodnich 1864–1904. Działalność społeczno-gospodarcza, Warszawa 2001.
Google Scholar
Kaczkowski J., Donacje w Królestwie Polskim, Warszawa 1917.
Google Scholar
Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach roku 1831 i 1863, Warszawa 1918.
Google Scholar
Kamiński A., Andrzej Małkowski, Warszawa 1983.
Google Scholar
Kieniewicz S., Historia Polski 1795–1918, Warszawa 1975.
Google Scholar
Kieniewicz S., Powstanie Styczniowe, Warszawa 2009.
Google Scholar
Kita J., Dwór po powstaniu. Zmierzch dominacji ziemiaństwa [w:] Powstanie styczniowe. Klęska i chwała, red. L. Będkowski, Warszawa 2013, s. 72–75.
Google Scholar
Kita J., Wytwory wsi polskiej i innowacje z zakresu agrotechniki na warszawskich wystawach rolniczo-przemysłowych w drugiej połowie XIX wieku, [w:] Wieś polska na przestrzeni wieków, t. 1, Od utraty niepodległości do I wojny światowej, red. M. Kłusek, Warszawa 2024, s. 213–232.
Google Scholar
Kita J., Ziemiaństwo polskie a modernizacja gospodarki rolnej do 1914 r. (zarys problematyki), „Zeszyty Wiejskie” 2016, z. 22, s. 435–443.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/1506-6541.22.33
Kmoch M. W., Rewolucja lat 1905–1907 na Północnym Mazowszu i jej następstwa, „Rocznik Przasnyski” 2020, t. 7, s. 165–223.
Google Scholar
Koprukowniak A., Dobra ziemskie rządowe – prywatne Cichostów i Żminne w 1830–1915. Zatargi na tle serwitutowym w latach 1864–1914 [w:] Studia z dziejów ziemian 1795–1944, red. A. Koprukowniak, Lublin 2005, s. 145–178.
Google Scholar
Koprukowniak A., Walka o polską szkołę ludową w guberni lubelskiej na przełomie XIX i XX wieku, „Rocznik Lubelski” 1972, t. 15, s. 95–110.
Google Scholar
Kostrzewska E. M., Ruch organizacyjny ziemianek w Królestwie Polskim na początku XX wieku, Łódź 2007.
Google Scholar
Kostrzewska E. M., Ziemianki Królestwa Polskiego i polityka (przełom XIX i XX wieku). Konteksty, uwikłania, wybory, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX Wieku” 2015, t. 15, s. 39–54.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18778/2080-8313.15.03
Kostrzewska M., Rola ziemianek w rozbudzaniu aktywności kobiet wiejskich w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Wieś a dwór na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M. B. Markowski, Kielce 1999, s. 151–160.
Google Scholar
Kozłowski J., Żandarmeria w Królestwie Polskim w latach 1867–1880, ”Przegląd Historyczny” 1998, t. 89, nr 1, s. 49–68.
Google Scholar
Kuciel-Frydryszak J., Chłopki: opowieść o naszych babkach, Warszawa 2023.
Google Scholar
Leszczyński A., Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, Warszawa 2020.
Google Scholar
Leszczyński A., Obrońcy pańszczyzny, Krytyka Polityczna 2022.
Google Scholar
Maj E., „Ziemianka” – organ prasowy Zjednoczonego Koła Ziemianek 1908–1919, [w:] Polityka i politycy w prasie XX i XXI wieku. Prasa organizacji politycznych, red. M. Dajnowicz, A. Miodowski, Białystok 2017, s. 15–29.
Google Scholar
Mencel T., Między powstaniami 1831–1864, [w:] Dzieje Lubelszczyzny, red. T. Mencel, t. 1, Warszawa 1974.
Google Scholar
Miąso J., Tajne nauczanie w Królestwie Polskim w świetle dokumentów władz rosyjskich, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1990, t. 33, s. 47–85.
Google Scholar
Nawrot-Borowska M., Organizacja, dobór przedmiotów i treści oraz metody nauczania domowego w Królestwie Polskim w świetle relacji pamiętnikarskich z XIX i początków XX wieku, [w:] Nauczanie domowe dzieci polskich od XVIII do XX wieku. Zbiór studiów, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Bydgoszcz 2004, s. 191–211.
Google Scholar
Olejnik T., Towarzystwa Ochotniczych Straży Ogniowych w Królestwie Polskim, Warszawa 1996.
Google Scholar
Piber A., Droga do sławy. Ignacy Paderewski w latach 1860–1902, Warszawa 1982.
Google Scholar
Pobłocki K., Chamstwo, Wołowiec 2021.
Google Scholar
Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski. Okres 1864–1914, t. 1, Gdańsk 1991.
Google Scholar
Przegaliński A., Dwór ziemiański na Lubelszczyźnie w epoce przemian gospodarczych i społecznych, Lublin 2016.
Google Scholar
Przegaliński A., Społeczna działalność ziemiaństwa lubelskiego w latach 1864–1914, Lublin 2009.
Google Scholar
Przegaliński A., Wokół dworu i parku. Studia z duchowej i materialnej kultury ziemiaństwa lubelskiego po powstaniu styczniowym, Lublin 2011.
Google Scholar
Przegaliński A., Z dziejów wystaw rolniczych. Trzecia Wystawa Rolnicza (1860) i Wystawa Rolniczo-Przemysłowa (1901) w Lublinie, Lublin 2012.
Google Scholar
Przegaliński A., Z rozważań nad reformą uwłaszczeniową w Królestwie Polskim. Próba analizy i opisu na przykładzie guberni lubelskiej [w:] Wolni i uwłaszczeni. Chłopi a przemiany społeczne, gospodarcze i polityczne w Europie Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, red. D. Michaluk, Ciechanowiec 2017, s. 297–334.
Google Scholar
Przegaliński A., Z rozważań nad społeczną i gospodarczą kondycją ziemiaństwa w Królestwie Polskim w okresie postyczniowego dziesięciolecia (1864–1874), ”Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2024, z. 1, s. 167–189.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.4467/20844069PH.24.012.20411
Rauszer M., Bękarty pańszczyzny. Historia buntów chłopskich, Warszawa 2020.
Google Scholar
Rożek M., Etos dworu szlacheckiego, Kraków 2013.
Google Scholar
Rzepniewska D., Kobieta w rodzinie ziemiańskiej w XIX wieku. Królestwo Polskie, [w;] Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1995, s. 29–50.
Google Scholar
Socha J., Działalność Sekcji Rolnej w dziedzinie hodowli koni 1890–1907, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 1993, t. 49, s. 185–197.
Google Scholar
Szczerbińska B., Ziemiaństwo w guberni łomżyńskiej na przełomie XIX i XX wieku, Łomża 2007.
Google Scholar
Szwarc A., Od Wielopolskiego do Stronnictwa Polityki Realnej. Zwolennicy ugody z Rosją, ich poglądy i próby działalności politycznej (1864–1905), Warszawa 1966.
Google Scholar
Szwarc A., Postawy polityczne ziemiaństwa w Kaliskiem po powstaniu styczniowym [w:] Ziemiaństwo a ruchy niepodległościowe w Polsce XIX i XX wieku, red. W. Caban, M. B. Markowski, Kielce 1994.
Google Scholar
Szwarc A., Spór o przywództwo czy o koncepcję ugody? Rywalizacja Ludwika Górskiego i Zygmunta Wielopolskiego w wyborach do władz Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Królestwie Polskim w 1890 r., „Przegląd Historyczny” 1984, z. 2, s. 259–277.
Google Scholar
Szymański T., Ksiądz Kazimierz Lutosławski. Biografia kapłana, wychowawcy i polityka, Drozdowo 2017.
Google Scholar
Ślusarek K., Sytuacja szlachty i chłopstwa na tle przemian struktury społeczeństwa polskiego w XIX wieku [w:] Problemy cywilizacyjnego rozwoju Białorusi, Polski, Rosji i Ukrainy od końca XVIII do XXI wieku, red. P. Franaszek, A. N. Nieczuchrin, Kraków 2007, s. 292–298.
Google Scholar
Ślusarska R., Obciążenia podatkowe ziemian lubelskich po powstaniu styczniowym [w:] Studia z dziejów ziemian 1795–1944, red. A. Koprukowniak, Lublin 2005, s. 309–324.
Google Scholar
Trzeciakowski L., Ziemie polskie pod panowaniem państw zaborczych (1815–1918), [w:] Dzieje Polski, red. J. Topolski, Warszawa 1975.
Google Scholar
Ustrzycki M., Ziemianie polscy na Kresach w latach 1864–1914. Świat wartości i postaw, Kraków 2006.
Google Scholar
Wachowicz B., Siedziby wielkich Polaków. Od Konopnickiej do Iwaszkiewicza, Warszawa 2013.
Google Scholar
Wiech S., Inicjatywy społeczne ziemiaństwa Królestwa Polskiego w II połowie XIX w., „Echa Przeszłości” 2007, t. 8, s. 133–148.
Google Scholar
Wiech S., Oddziaływanie ziemiaństwa na społeczność wiejską w Królestwie Polskim w 2. połowie XIX wieku w ocenie władz rosyjskich, [w:] Dwór a społeczności lokalne na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M. B. Markowski, M. Przeniosło, Kielce 2008.
Google Scholar
Winiarz A., Wpływ kobiety – matki na życie polskiej rodziny ziemiańskiej doby niewoli narodowej, [w:] Partnerka, matka, opiekunka. Status kobiety w dziejach nowożytnych od XVI do XX wieku, red. K. Jakubiak, Bydgoszcz 2000.
Google Scholar
Wnęk J., Problemy polskiego szkolnictwa zaboru pruskiego i rosyjskiego na kartach „Szkoły” 1868–1914, „Biuletyn Historii Wychowania” 2008, nr 24, s. 23–46.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.14746/bhw.2008.24.3
Wójtewicz A., Kobiety w przestrzeni dziewiętnastowiecznego społeczeństwa. Rekapitulacja, „Litteraria Copernicana” 2017, t.. 22, nr 2, s. 103–118.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.12775/LC.2017.040
Zdrada J., Powstanie styczniowe [w:] Węzły pamięci niepodległej Polski, red. Z. Najder, Warszawa–Kraków 2014, s. 603–608.
Google Scholar
Kawalec K., Konserwatyści wobec Narodowej Demokracji, https://www.polskietradycje.pl/artykuly/widok/192 (dostęp: 1.12.2024).
Google Scholar
Patron, https://amuz.edu.pl/o-uczelni/patron/ (dostęp: 25.10.2022).
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.51202/2366-8040-2022-39-010
Powstanie styczniowe (11.06.1860–23.05.1865), http://www.muzeumwp.pl/kalendarium/11/ (dostęp: 20.05.2022).
Google Scholar
Rewolucja 1905. Podstawy, http://rewolucja1905.pl/podstawy/ (dostęp: 20.05.2022).
Google Scholar
Szymańska A., Chłopi w powstaniach narodowych, https://rme.cbr.net.pl/index.php/archiwumrme/547-rolniczy-magazyn-elektronicynzmarzeckwiecie-nr-66/kultura-i-tradycje-ludowe4/738-chopiw-powstaniachnarodowych (dostęp: 3.04.2022).
Google Scholar
Warszawa. 1875 Muzeum Rolnictwa i Przemysłu, http://muzeumpamieci.umk.pl/?p=5695 (dostęp: 2.04.2022).
Google Scholar
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
