Obraz czarownicy w najnowszej polskiej historiografii procesów o czary w czasach wczesnonowożytnych

Bernadetta Manyś

doi:10.18778/0208-6050.107.03

Autor

Bernadetta Manyś Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu / Adam Mickiewicz University https://orcid.org/0000-0002-2213-8508

DOI:

https://doi.org/10.18778/0208-6050.107.03

Słowa kluczowe:

kobieta, czarownica, procesy, czary, historiografia

Abstrakt

W artykule podjęto próbę charakterystyki obrazu kobiety-czarownicy, jaki wyłania się w polskiej historiografii procesów o czary toczących się w dobie wczesnonowożytnej w świetle prowadzonych badań nad niewiastą. W tym kontekście nasuwa się szereg pytań, na które próbowano udzielić odpowiedzi w artykule, m.in.: na jakie czynniki zwracają uwagę badacze charakteryzujący kobiety oskarżone o czary, czy posądzenie o czynienie zła i spółkowanie z diabłem uzależnione było od konkretnych czynników (płci, funkcji biologicznych kobiety), czy raczej wynikało z przynależności do konkretnej grupy społecznej, bądź też warunkowane było sytuacją gospodarczą, w jakiej przyszło żyć oskarżonym. Postawiono również pytanie, na ile dotychczasowe ustalenia obalają stereotyp czarownicy utrwalony w zbiorowej pamięci mieszkańców Rzeczypospolitej. Prezentowane rozważania stanowią punkt wyjścia do dalszej dyskusji w zakresie analizowanego problemu. Nie stanowi on zatem przeglądu czy też rewizji badań nad magią, czarami i procesami, a także stanowiska Kościoła katolickiego, które szeroko zostało omówione w dotychczasowych pracach.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Bernadetta Manyś - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu / Adam Mickiewicz University

dr hab. Bernadetta Manyś, prof. UAM – zatrudniona w Zakładzie Historii Nowożytnej do XVIII w. na Wydziale Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, członek Polskiego Towarzystwa Historycznego, Polskiego Towarzystwa do Badań nad Wiekiem Osiemnastym oraz Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zainteresowania badawcze: historia Wielkiego Księstwa Litewskiego ze szczególnym uwzględnieniem historii miasta Wilna, historia kobiet, historia obyczajowości, historia kultury materialnej.

Bibliografia

Astruc J., Traité des maladies des femmes, où l’om tâché de joindre à une Théorie solide la pratique la plus sûre et la mieux éprouvée, t. I, Paris 1761.
Google Scholar

Czechowicz J. A., Klucz do niebieskich pokojów to jest szczera spowiedź w podanym doskonałym pokuty sposobie jawnie pokutującego grzesznika, Toruń 1718.
Google Scholar

Lange J., Traité des vapeurs, où leur origine, leurs effets et leurs remèdes sont mécaniquement expliquez, Paris 1689.
Google Scholar

Arabas I., Apteczki domowe w polskich dworach szlacheckich. Studium z dziejów kultury zdrowotnej, Warszawa 2006.
Google Scholar

Bogucka M., Białogłowa w dawnej Polsce: kobieta w społeczeństwie polskim XVI–XVIII wieku na tle porównawczym, Warszawa 1998.
Google Scholar

Bogucka M., Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa 2006.
Google Scholar

Bogucka M., Problematyka genderowa w perspektywie europejskiej, [w:] Per mulierem… Kobieta w dawnej Polsce – w średniowieczu i w dobie staropolskiej, red. K. Justyniarska-Chojak, S. Konarska-Zimnicka, Warszawa 2012, s. 13–25.
Google Scholar

Briggs Cf. R., Witches and Neighbours. The Social and Cultural Context of European Witchcraft, London 1996.
Google Scholar

Bylina S., Magia, czary i kultura ludowa w Polsce XV i XVI w., „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1990, t. XXXV, s. 39–52.
Google Scholar

Charewiczowa Ł., Kobieta w dawnej Polsce. Do okresu rozbiorów, Poznań 2002.
Google Scholar

Chollet M., Czarownica. Niezwyciężona siła kobiet, przekł. S. Królak, Karków 2019.
Google Scholar

Clark S., Thinking with demons. The Idea of Witchcraft in Early Modern Europe, Oxford 1999.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198208082.003.0012

Czary, alchemia, opętanie w kulturze na przestrzeni stuleci. Studia przypadków, red. J. Pietrzak‑Thebault, Ł. Cybulski, Warszawa 2015.
Google Scholar

Dubas-Urwanowicz E., Magnackie małżeństwa mieszane w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVII w., [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. J. Urwanowicz, przy współudziale E. Dubas-Urwanowicz i P. Guzowskiego, Białystok 2003, s. 561–586.
Google Scholar

Dubas-Urwanowicz E., O prawie w świecie kobiet – szlachcianek w Rzeczypospolitej w XVI–XVII wieku, [w:] Kobieta i mężczyzna: jedna przestrzeń – dwa światy, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2015, s. 57–72.
Google Scholar

Dziechcińska H., Kobieta w życiu i literaturze XVI i XVII wieku, Warszawa 2001.
Google Scholar

Gałaj-Dempiak R., Migracje kobiet zamężnych w świetle pamiętników staropolskich pisanych przez szlachtę, [w:] Kobiety i procesy migracyjne, red. A. Chlebowska, K. Sierakowska, Warszawa 2010, s. 29–46.
Google Scholar

Głowacka-Penczyńska A., Kobieta w małych miastach Wielkopolski w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 2010.
Google Scholar

Hajdrych Ł., Polska historiografia procesów o czary. Zarys problemu, „Historia@Teoria” 2017, nr 2(4), s. 209–221.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14746/ht.2017.4.2.21

Hajdrych Ł., Procesy o czary przed sądem wójtowskim miasta Żerkowa w pierwszej połowie XVIII w., „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 247–258.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/KLIO.2020.028

Hajdrych Ł., Przemoc wobec kobiet a procesy o czary w Kleczewie w latach 1624–1629, „Rocznik Leszczyński” 2017, t. XVII, s. 41–52.
Google Scholar

Hoszowski S., Klęski elementarne w Polsce w latach 1587–1648, [w:] Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70. rocznicę urodzin, red. Z. Budkowa et al., Warszawa 1960, s. 453–465.
Google Scholar

Jakuboszczak A., Matka – córka – siostra. O intymności i prywatności w kobiecych relacjach w świetle korespondencji wielkopolskich rodzin szlacheckich (XVIII wiek), [w:] Publiczne, prywatne, intymne w kulturze XVIII wieku, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 2014, s. 147–159.
Google Scholar

Jakuboszczak A., Panny i wdowy – w poszukiwaniu własnej przestrzeni. Losy osiemnastowiecznych szlachcianek z kręgu rodziny Działyńskich, [w:] Kobieta i mężczyzna: jedna przestrzeń – dwa światy, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2015, s. 395–405.
Google Scholar

Jakuboszczak A., Rodzina i rodzinność szlachcianek wielkopolskich w XVIII wieku. Perspektywa kobieca, Poznań 2016.
Google Scholar

Jakuboszczak A., Wdowa i wdowieństwo w świetle osiemnastowiecznych tekstów religijnych, „Nasza Przeszłość” 2010, t. CXIII, s. 237–246.
Google Scholar

Jakuboszczak A., Żona i matka przewodniczkami w życiu duchowym? Rola kobiety w budowaniu przestrzeni sacrum i profanum w XVIII w., [w:] Staropolski ogląd świata. Problemy kultury staropolskiej, poszukiwanie sacrum odnajdywanie profanum, red. B. Rok, F. Wolański, Toruń 2012, s. 345–355.
Google Scholar

Judkowiak B., Franciszka Urszula Radziwiłłowa – w poszukiwaniu własnego głosu: propozycje interpretacyjne, dokumentacyjne i edytorskie, Poznań 2013.
Google Scholar

Karpiński A., Kobieta w mieście polskim w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 1995.
Google Scholar

Karpiński A., W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000.
Google Scholar

Klint P., Miłość, mężobójstwo i praktyki magiczne. Analiza zeznań i wyroku w sprawie o czary przed sądem miejskim w Sanoku z 1657 r., „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 183–198.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/KLIO.2020.025

Kobiece kręgi korespondencyjne w XVII–XIX wieku, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Słaby, Warszawa 2016.
Google Scholar

Kobieta i mężczyzna: jedna przestrzeń – dwa światy, red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha, Warszawa 2015.
Google Scholar

Kowalewska D., Czarownica w literaturze polskiego oświecenia. Stereotyp i płeć, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2016, t. IV(XXXIV), s. 53–67.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1505-9057.34.06

Kowalewska D., Magia i astrologia w literaturze polskiego oświecenia, Toruń 2009.
Google Scholar

Kuklo C., Kobieta samotna w społeczeństwie miejskim u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, Białystok 1998.
Google Scholar

Lazard M., Les avenues de fémynie. Les femmes et la Renaissance, Paris 2001.
Google Scholar

Levack B. P., Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, przekł. E. Rutkowski, Wrocław 2009.
Google Scholar

Malinowska M., Sytuacja kobiety w siedemnastowiecznej Francji i Polsce, Warszawa 2008.
Google Scholar

Manyś B., „Jak się ty tam dziś będziesz weselić, to i ja tu będę wesoła”. O świętach i świętowaniu w korespondencji Anny z Mycielskich Radziwiłłowej z lat 1754–1762, [w:] Staropolski ogląd świata. Nulla dies sine linea. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Bogdanowi Rokowi w 70. rocznicę urodzin, red. E. Kościk, F. Wolański, R. Żerelik, Toruń 2017, s. 159–172.
Google Scholar

Manyś B., Codzienne niesnaski, kłótnie, awantury i bijatyki – przemoc wśród i wobec wileńskich mieszczanek w pierwszej połowie XVIII wieku. Wstęp do badań, „Rocznik Lituanistyczny” 2019, t. V, s. 193–209.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/RL.2019.5.05

Manyś B., Radości i troski Anny z Mycielskich Radziwiłłowej w listach do męża Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki”, [w:] Kobiece kręgi korespondencyjne w XVII–XIX wieku, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Słaby, Warszawa 2016, s. 171–185.
Google Scholar

Manyś B., Relacje Anny z Mycielskich z dziećmi w świetle listów „drugiej pani na Nieświeżu” z lat 1754–1762, „Acta Anniversaria” 2017, t. III, s. 38–54.
Google Scholar

Manyś B., Jakuboszczak A., Obraz małżeństwa Anny z Mycielskich i Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” w listach „drugiej pani na Nieświeżu” z lat 1754–1762, [w:] Wokół Wielkiego Księstwa Litewskiego i jego tradycji, red. B. Manyś, M. Zwierzykowski, Poznań 2016, s. 185–200.
Google Scholar

Marcińczak B., Między łacnowiernością a niewiernością. Diabeł, magia i czary w „Nowych Atenach” i „Diable w swojej postaci”, Warszawa 2014.
Google Scholar

Miodunka P., Kryzysy żywnościowe a anomalie klimatyczne od XVII do połowy XIX wieku na przykładzie Małopolski, „Historyka. Studia Metodologiczne” 2016, t. XLVI, s. 209–227.
Google Scholar

Moeglich M., Procesy o czary przed sądem miejskim wągrowieckim – chronologia i dynamika zjawiska, [w:] Wangrovieciana studia et fontes. Wągrowieckie studia muzealne, red. M. Moeglich, M. Krzepkowski, t. III, Wągrowiec 2016, s. 44–91.
Google Scholar

Muchembled R., Le Roi et la Sorcière. L’Europe des bûchers XVe–XVIIIe siècle, Paris 1993.
Google Scholar

Odrzywolska A., Praktyki magiczne w XVI w. i ich kontekst kulturowy, „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 107–132.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/KLIO.2020.021

Osiński Z., Zabobon, przesąd, diabły, czarownice i wilkołaki w pamiętnikach polskich z XVI i XVII wieku, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F – Historia” 2003, vol. LVIII, s. 59–72.
Google Scholar

Ostling M., Between the Devil and the Host. Imagining Witchcraft in Early Modern Poland, Oxford 2011.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199587902.001.0001

Ostling M., Nieznany proces o czary i świętokradztwo w Lublinie w 1644 roku, „Lud” 2005, t. LXXXIX, s. 191–203.
Google Scholar

Pilaszek M., Litewskie procesy czarownic w XVI–XVIII w., „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2002, t. XLVI, s. 7–35.
Google Scholar

Pilaszek M., Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, Kraków 2008.
Google Scholar

Popiołek B., Dobrodziejki i klienci. Specyfika patronatu kobiecego i relacji klientalnych w czasach saskich, Wilanów 2020.
Google Scholar

Popiołek B., Kobiecy świat w czasach Augusta III. Studia z mentalności kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003.
Google Scholar

Raubo A., Pojęcie kompleksji a teoria humoralna w piśmiennictwie renesansu, „Ruch Literacki. Dwumiesięcznik” 2016, t. LVII, z. 4, s. 409–425.
Google Scholar

Roper L., Oedipus and the Devil. Witchcraft, Sexuality and Religion in Early Modern Europe, London–New York 1994.
Google Scholar

Salmonowicz S., Procesy o czary w Polsce. Próba rozważań modelowych, [w:] Prawo wczoraj i dziś. Studia dedykowane profesor Katarzynie Sójce‑Zielińskiej, red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2000, s. 303–321.
Google Scholar

Sawicki M., „Co to są czary? Co za znaki ich?” Litewskie kazanie i sposoby na czary z końca XVII i XVIII w., „Studia Historyczne” 2018, t. LXI, z. 3(243), s. 17–32.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12797/SH.61.2018.03.02

Sawicki M., Czarownica oczami litewskiej szlachty. Dwa procesy o czary w Wielkim Księstwie Litewskim w 1631 i 1641 r., [w:] Staropolski ogląd świata. Sarmacki sensualizm, red. F. Wolański, Toruń 2017, s. 59–73.
Google Scholar

Schulte R., Man as Witch: Male Witches in Central Europe, New York 2009.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1057/9780230240742

Sochaniewicz K., O potrzebie systematycznego wydawnictwa materiałów do historii procesów o czary w Polsce: referat wygłoszony na XII Zjeździe Lekarzy i Przyrodników w Warszawie, „Lud” 1925, t. XXIV, s. 165–169.
Google Scholar

Targosz K., Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich, Warszawa 1997.
Google Scholar

Węglorz J., Zdrowie, choroba i lecznictwo w społeczeństwie Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, Toruń 2015.
Google Scholar

Wijaczka J., „Czarownice” w dobrach miejskich Gdańska w czasach wczesnonowożytnych, [w:] Kobiety w Prusach Królewskich, red. W. Zawadzki, Pelplin 2020, s. 39–54.
Google Scholar

Wijaczka J., Magia i czary. Polowanie na czarownice i czarowników w Prusach Książęcych w czasach wczesnonowożytnych, Toruń 2008.
Google Scholar

Wijaczka J., Mężczyźni jako ofiary procesów o czary przed sądem łobżenickim w drugiej połowie XVIII wieku, „Czasy Nowożytne” 2004, t. XVII, s. 17–30.
Google Scholar

Wijaczka J., Oskarżenia i procesy o czary w Koźminie w XVII–XVIII wieku, „Roczniki Historyczne” 2016, t. LXXXII, s. 197–219.
Google Scholar

Wijaczka J., Proces o czary we wsi Młotkowo w 1692 roku. Przyczynek do polowania na czarownice w Rzeczypospolitej z XVII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2004, t. XLVIII, s. 161–170.
Google Scholar

Wijaczka J., Proces o czary we wsi Osowo z 1686 roku, „Czasy Nowożytne” 2011, t. XXIV, s. 221–230.
Google Scholar

Wijaczka J., Procesy o czary przed sądem sołtysim Kowalewa (Pomorskiego) w XVII–XVIII wieku, „Zapiski Historyczne” 2017, t. LXXXII, z. 2, s. 101–119.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15762/ZH.2017.22

Wijaczka J., Procesy o czary w Gdańsku w XVI–XVII wieku, „Przegląd Historyczny” 2019, t. CX, z. 3, s. 399–417.
Google Scholar

Wijaczka J., Procesy o czary w Królewcu w XVI–XVIII wieku, [w:] Zjawiska magiczno-demoniczne na terenie dawnych ziem pruskich na tle porównawczym, red. K. Grążawski, t. II, Olsztyn 2019, s. 207–221.
Google Scholar

Wijaczka J., Procesy o czary w Polsce w dobie Oświecenia. Zarys problematyki, „Klio” 2005, t. VII, s. 17–62.
Google Scholar

Wijaczka J., Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–XVIII wieku, Toruń 2007.
Google Scholar

Wijaczka J., Procesy o czary w regionie świętokrzyskim w XVII–XVIII wieku, [w:] Z przeszłości regionu świętokrzyskiego od XVI do XX wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 2003, s. 37–72.
Google Scholar

Wijaczka J., Procesy o czary w Wielkopolsce w XVI–XVIII wieku, „Czas Przeszły. Poznańskie Studia Historyczne” 2017, t. IV, s. 177–190.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/RH.2016.10

Wijaczka J., Próba zimnej wody (pławienie) w oskarżeniach i procesach o czary w państwie polsko-litewskim w XVI–XVIII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2016, t. LX, s. 73–110.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/OiRwP.2016.03

Wijaczka J., Próba zimnej wody (pławienie) w procesach o czary we wczesnonowożytnej Europie, „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 19–66.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/KLIO.2020.018

Wiślicz T., Fabrykacja nierządnicy, czyli o ofiarach względnej swobody seksualnej na polskiej wsi przedrozbiorowej, „Lud” 2017, t. CI, s. 129–148.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/lud101.2017.03

Wiślicz T., Gest obraźliwy na wsi polskiej w XVII i XVIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1997, t. LXXXVIII, z. 3–4, s. 417–425.
Google Scholar

Wiślicz T., Igraszki z diabłem. Procesy o czary w Rzeczypospolitej, [w:] Sekrety historii Polski. Tego nie uczyli nas w szkole, red. Z. Klimaszewska, Warszawa 2003, s. 174–177.
Google Scholar

Wiślicz T., Społeczeństwo Kleczewa i okolic w walce z czartem (1624–1700), „Kwartalnik Historyczny” 2004, nr 2, s. 37–60.
Google Scholar

Wiślicz T., Talking to the Devil in the Early Modern Popular Imagination, [w:] Faith and Fantasy in the Renaissance. Texts, Images, and Religious Practices, eds O. Zorzi Pugliese, E. M. Kavaler, Toronto 2009, s. 135–146.
Google Scholar

Wiślicz T., The Township of Kleczew and its Neighbourhood Fighting the Devil (1624–1700), „Acta Poloniae Historica” 2004, t. LXXXIX, s. 65–95.
Google Scholar

Wiślicz T., Tło społeczne procesów o czary w Kleczewie i okolicy. Próba ujęcia liczbowego, [w:] Cywilizacja prowincji Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. A. Jankowski, A. Klonder, Bydgoszcz 2004, s. 229–244.
Google Scholar

Wiślicz T., Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII–XVIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia, Wrocław 2012.
Google Scholar

Wiślicz T., Z zagadnień obyczajowości seksualnej chłopów w Polsce XVI–XVIII wieku. Przyzwolenie i penalizacja, „Lud” 2004, t. LXXXVIII, s. 41–63.
Google Scholar

Wiślicz T., Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku, Warszawa 2001.
Google Scholar

Wyporska W., Witchcraft in Early Modern Poland, 1500–1800, London 2013.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1057/9781137384218

Zdziechiewicz A., Obraz kobiety w staropolskich popularnych poradnikach medycznych, „Napis” 2003, seria 9, s. 5–30.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18318/napis.2003.1.1

Ziober A., Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania oskarżeń o czary w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII wieku. Przyczynek do badań, „Klio” 2020, t. LIII, nr 2, s. 133–150.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/KLIO.2020.022

Zjawiska magiczno‑demoniczne na terenie dawnych ziem pruskich na tle porównawczym, red. K. Grążawski i J. Gancewski, Olsztyn 2015.
Google Scholar