Ewangelicy z Tomaszowa Mazowieckiego w powstaniu styczniowym

Krzysztof Tomasz Witczak

doi:10.18778/1427-9665.12.13

Authors

Krzysztof Tomasz Witczak Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Zakład Latynistyki i Językoznawstwa

DOI:

https://doi.org/10.18778/1427-9665.12.13

Keywords:

German population, January Uprising, protestantism, Tomaszów Mazowiecki

Abstract

The paper describes the participation of Tomaszów Mazowiecki’s Protestant population (of German origin) in the January Uprising (1863–1864). Special emphasis is placed upon four particularly spectacular biographies. Arthur William Benni (1839–1867) was a social revolutionary fighting for democracy in Russia and for the freedom of Poland and Italy. Dr. Karol Henryk Abraham Benni (1843–1916), known under the pseudonym ‘Henryk Wilk’, was a secret emissary and an insurgent in 1863–1864; he later became a distinguished physician, as well as a social worker and economic activist. Two protestants of German origin who fought in the January Uprising lived to their old age in the restored Republic of Poland. Karol Henryk August Sarré (1843–1927), a young January insurgent, served in the punitive detachment of the Tsarist Army, and was finally deported to Irkutsk (Siberia) for twelve years. Gustaw Glaesmann (1844–1928), a member of the national gendarmerie in 1863–1864, was deported to Siberia for 25 years. After his return from Siberia (1889) he worked as a teacher, and finally was buried in Tomaszów Mazowiecki.

References

Barszczewska A. (1971), Nurty walki. Udział Łodzi i okręgu łódzkiego w ruchach narodowowyzwoleńczych 1795–1864, Łódź.
Google Scholar

Barszczewska-Krupa A. (1980), Społeczeństwo Tomaszowa Mazowieckiego w walce o niepodległość i wyzwolenie społeczne w XIX w. W: B. Wachowska (red.), Tomaszów Mazowiecki. Dzieje miasta, Warszawa – Łódź, s. 115–132.
Google Scholar

Bogurat W. red. (2013), Za wolność, równość, braterstwo. 150 rocznica wybuchu powstania styczniowego, Tomaszów Mazowiecki.
Google Scholar

Bruchnalska M. (1934), Ciche bohaterki. Udział kobiet w powstaniu styczniowym, Miejsce Piastowe.
Google Scholar

Dekowski J. P. (1938), Powstanie Styczniowe 1863–1864 w Tomaszowie Mazowieckim i sąsiednich powiatach, Tomaszów Mazowiecki.
Google Scholar

Dygasiński A. (1894), Opis imprezy wojennéj Jmć. Pana Alberta Milicerego, konsula, alias burmistrza miasta biskupiego Bodzantyna, contra insolentiam tyraniéj krola Szwedzkiego Karla Gostausa, Kraków 1894.
Google Scholar

Foland-Kugler M., Kugler J. (2002), Herman Benni – wspomnienie (13.02.1834 – 15.05.1900). W: Jednota, 46(12), 2002, s. 6–7.
Google Scholar

Gastpary W. (1963), W setną rocznicę powstania styczniowego. W: Zwiastun, 3(2), s. 25–30.
Google Scholar

Góral J., Kotewicz R. (1992), Dwa wieki Tomaszowa Mazowieckiego. Zarys dziejów miasta 1788–1990, Tomaszów Mazowiecki.
Google Scholar

Hubka M., Łapiński K., Wróbel A. (2013), Powstanie styczniowe w źródłach archiwalnych. Dokumenty z zasobu Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim i Oddziału w Tomaszowie Mazowieckim, Piotrków Trybunalski – Tomaszów Mazowiecki.
Google Scholar

Kędzierski A. (2014), 150 lat temu w Tomaszowie Mazowieckim. Echa Powstania Styczniowego. W: Biuletyn Informacyjny Muzeum w Tomaszowie Maz. im. Antoniego hr. Ostrowskiego, nr 1(69), s. 4–5.
Google Scholar

Kieniewicz S., Miller I. (1980), Galicja w powstaniu styczniowym, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk.
Google Scholar

Kneifel E. (1960), Tomaschower Pastorensohn – ein Revolutionär! (Arthur Benni 1840–1867). In: Weg und Ziel. Mitteilungsblatt des Hilfskomitees der evang.-luth. Deutschen aus Polen, 3, S. 3–4 (non vidi).
Google Scholar

Kopczyńska-Jaworska B., Woźniak K. (2002), Łódzcy luteranie. Społeczność i jej organizacja, Łódź.
Google Scholar

Kotewicz R. (1991), Tomaszowianie w powstaniu styczniowym. W: J. Kukulski, R. Kotewicz, R. Szwed (red.), Z dziejów powstania styczniowego w Piotrkowskiem, Piotrków Trybunalski 1991, s. 43–59.
Google Scholar

Kotewicz R. (1994), Stumpf Otto (1825–1906). W: R. Kotewicz, J. Wojniłowicz (red.), Tomaszowski słownik biograficzny, zesz. 1, Tomaszów Mazowiecki, s. 28–29.
Google Scholar

Kułakowski S. (1947), Wielkorusini, Małorusini, Polacy w utworach Mikołaja Leskowa (1831– 1895). W: Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń ŁTN, 2(1), s. 1–7.
Google Scholar

Kwiatkowska M. I. (1999), Groby polskie na cmentarzach Rzymu, Warszawa.
Google Scholar

Leskow N. S. (1870), Zagadocznyj czełowiek, Sankt Petersburg.
Google Scholar

Maliszewski J. (1930), Sybiracy zesłani i internowani za udział w Powstaniu Styczniowym, Warszawa.
Google Scholar

Markert A. E. (2004), Gloria victis. Tradycje Powstania Styczniowego w Drugiej Rzeczypospolitej, Pruszków.
Google Scholar

McLean H. (1957), Leskov and his Enigmatic Man. W: Harvard Slavic Studies, 4, s. 203–224.
Google Scholar

Pązik J., Wróbel A. (2005), Białobrzegi 1405–1977, Tomaszów Mazowiecki.
Google Scholar

Rudź W. (1985), Echa wydarzeń styczniowych w zbiorach Archiwum Państwowego w Tomaszowie Maz. 1863–1983, Tomaszów Mazowiecki.
Google Scholar

Seweryn T. (1927), Historia powstania i rozwoju m. Tomaszowa Mazowieckiego (1789–1900). W: Echo Mazowieckie, 2(33), s. 7–32.
Google Scholar

Stanley-Price N. (2014), The Non-Catholic Cemetery in Rome. Its history, its people and its survival for 300 years, Rome.
Google Scholar

Strzyżewska Z. (2001), Zesłańcy Powstania Styczniowego z Królestwa Polskiego. Wykaz nazwisk z akt w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa.
Google Scholar

Szenic S. (1983), Cmentarz Powązkowski: zmarli i ich rodziny, t. 3, Warszawa.
Google Scholar

Waldorff J., Czyńska Z. et alii (1984), Cmentarz Powązkowski w Warszawie, Warszawa.
Google Scholar

Waliś G. (2013), Materiały źródłowe do dziejów powstania styczniowego w zasobie Archiwum Państwowego w Kaliszu, Kalisz.
Google Scholar

Witczak K. T. (2010), Benni Jan Jakub. W: M. Hubka, K. T. Witczak, J. Wojniłowicz, A. Wróbel (red.), Tomaszowski Słownik Biograficzny, zesz. 6, Tomaszów Mazowiecki 2010, s. 10–12.
Google Scholar

Witczak K. T. (2013a), Trzej powstańcy styczniowi, pochodzący rzekomo z Brzustówki. Próba weryfikacji na podstawie dokumentacji archiwalnej. W: Rocznik Łódzki, 60, s. 21–33.
Google Scholar

Witczak K. T. (2013b), Udział tomaszowian w powstaniu styczniowym. W: W. Bogurat (red.), Za wolność, równość, braterstwo. 150 rocznica wybuchu powstania styczniowego, Tomaszów Mazowiecki, s. 17–37.
Google Scholar

Wolert W. (1935), Benni Fryderyk Emanuel Hermann. W: Polski Słownik Biograficzny, t. 1, z. 5, Kraków, s. 436.
Google Scholar

Wróbel A. (2013), Powstanie styczniowe w powiecie rawskim i w Tomaszowie Mazowieckim. W: W. Bogurat (red.), Za wolność, równość, braterstwo. 150 rocznica wybuchu powstania styczniowego, Tomaszów Mazowiecki, s. 51–66.
Google Scholar

APTM, AmT – Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Oddział w Tomaszowie Mazowieckim, Akta miasta Tomaszowa: – sygn. I 111: Opis statystyczny miasta Tomaszowa Mazowieckiego. – sygn. I 180: Akta Burmistrza miasta Tomaszowa tyczących się dozoru policyjnego. – sygn. I 263: Akta zbiegów i włóczęgów. – sygn. I 630: Akta korespondencji stanu wojennego. – sygn. I 698: Wykaz imienny spisowych Chrześcijan wieku od lat 20 do 24 włącznie liczący przez Burmistrza miasta Tomaszowa w dniu 15/17 miesiąca Lutego roku 1865 podany.
Google Scholar