Zmiany usytuowania dawnych świątyń względem rynku miejskiego na tle regulacji miast Mazowsza i Podlasia w Królestwie Kongresowym w 1. połowie XIX wieku

Emilia Pełka

doi:10.18778/2084-851X.17.08

Autor

Emilia Pełka

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.17.08

Słowa kluczowe:

urbanistyka, kościół, rynek, przekształcenie, relokacja, Piaseczno, Tarczyn, Rawa Mazowiecka, Mińsk Mazowiecki, Międzyrzecz Podlaski, Kodeń

Abstrakt

Artykuł omawia przemiany w usytuowaniu względem rynku miejskiego dawnych świątyń (w większości kościołów katolickich), pochodzących z XVI–XVIII wieku. W 1. połowie XIX wieku, na terytorium Królestwa Kongresowego, na skutek akcji regulacyjnej miast, od 1815 roku rozpoczęto prace mające na celu uporządkowanie przestrzeni miejskich (np. korektę dawnych, oraz wytyczanie nowych ulic i placów, zakładanie parków) i budowę nowych gmachów publicznych (np. ratusze czy szpitale). W artykule przedstawione zostało 6 założeń rynkowo-kościelnych, znajdujących się na ziemiach mazowieckich i podlaskich, przekształconych w tym okresie. Powstały one na skutek relokacji placu rynkowego względem istniejącego przy nim kościoła. Są to układy nawiązujące kompozycją do założeń barokowych, powstających często na omawianych terenach od 2. połowy XVII i w XVIII wieku – usytuowane osiowo w pierzei rynku miejskiego, gdzie świątynia stanowiła główną dominantę w przestrzeni placu. W okresie swojego wzniesienia, omawiane świątynie znajdowały się w odmiennym usytuowaniu względem rynku. Kościoły w Piasecznie, Tarczynie i Mińsku Mazowieckim (z XVI w.) umiejscowione były we wnętrzu placu. Kościół parafialny w Kodniu (XVII w.), oraz unicki w Międzyrzeczu Podlaskim (2. poł. XVIII w.) znajdowały się w pobliżu krańca dłuższej pierzei rynku. Kościół jezuitów w Rawie Mazowieckiej (k. XVII – 1. poł. XVIII w.) usytuowany był pierwotnie na tyłach zachodniej pierzei rynku.

Bibliografia

Austriacka mapa wojskowa Galicji Zachodniej z lat 1801–1804, za: maps.arcanum.com [dostęp: 14.05.2022].
Google Scholar

Plan części miasta Piaseczno w powiecie warszawskim, 1851, AGAD, Zb. Kart., sygn. 467-15.
Google Scholar

Plan gruntów miasta Tarczyna, 1820, AGAD, Zb. Kart., sygn. 295-30.
Google Scholar

Plan miasta Rawy podług oryginału z roku 1817 z wszelkiemi szczegółami oznaczony i narysowany w r. 1829 przez S. Smolikowskiego elewa KRSWiP, kopia z roku 1909, Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, za: TRZEBIŃSKI 1962, s. 40, 164.
Google Scholar

Plan miasta Tarczyna, 1822, AGAD, Zb. Kart., sygn. 369-9.
Google Scholar

Plan miasta Tarczyna i okolicznych terenów, 1821, AGAD, Zb. Kart., sygn. 204-11.
Google Scholar

Plan miasta Tarczyna na 32 wiorście traktu krakowskiego okazujący położenie bruków miejskich, jakie wykonać należy, z 1848 r.: AGAD, KRSW, k. 198–199, za: geoforum.pl [dostęp: 13.05.2022]
Google Scholar

Plan okolic miasta Piaseczno, 1805, AGAD, Zb. Kart., sygn. 358-39.
Google Scholar

Plan Piaseczna z 1825 roku (kopia z 1828 r.) AGAD, Zb. Kart., sygn. 46-22.
Google Scholar

Plan placów i ogrodów w mieście prywatnym Mińsku, dziedzicznem Jaśnie Wielmożnego Karola Hrabi Jezierskiego, w Gubernii Warszawskiej. Powiecie Stanisławowskim położonych. Na zasadzie planu jeometry Ziółkowskiego z roku 1856 po zaprowadzeniu zaszłych zmian, plan niniejszy rysował w roku 1867 L. Konopacki jeometra klasy 2 przysięgły, Muzeum Ziemi Mińskiej, za: LUTOSTAŃSKA 2012.
Google Scholar

Plan Sytuacyjny Kodnia z 1840 r., ze zbiorów Archiwum Państwowego w Lublinie, za: stareplanymiast.pl i domkulturywkodniu.pl [dostęp: 14.05.2022].
Google Scholar

Plan sytuacyjny Rynku i główniejszych Ulic M. Międzyrzeca do zakazu stawiania przy nich domów drewnianych […] jako to: a) ulicy Brzeskiej, b) Chausse, c) Kościelney, d) Lubelskiej z jednej i z drugiej strony rynku, 1846, Archiwum Państwowe w Lublinie, Zbiór planów różnych urzędów, sygn. 722.
Google Scholar

Plan sytuacyjny Rynku i główniejszych Ulic M. Międzyrzeca do zakazu stawiania przy nich domów drewnianych […] jako to: a) ulicy Brzeskiej, b) Chausse, c) Kościelney, d) Lubelskiej z jednej i z drugiej strony rynku, 1850, Archiwum Państwowe w Lublinie, Zbiór planów różnych urzędów, sygn. 721.
Google Scholar

A. BARTOSZEWICZ/H. BARTOSZEWICZ 2012 – Agnieszka Bartoszewicz, Henryk Bartoszewicz, Kartografia miast Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej do końca XIX wieku, Warszawa–Pułtusk 2012.
Google Scholar

A. BARTOSZEWICZ/H. BARTOSZEWICZ 2013 – Agnieszka Bartoszewicz, Henryk Bartoszewicz, Dzieje kartografii miast polskich do końca XIX wieku. Zarys problematyki, „Polski Przegląd Kartograficzny”, t. 45, 2013, nr 3, s. 236–255.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.ppotor.2013.11.003

A. BARTOSZEWICZ/H. BARTOSZEWICZ 2020 – Agnieszka Bartoszewicz, Henryk Bartoszewicz, Obraz kartograficzny miast Królestwa Polskiego 1815–1836, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 68 (2), 2020, s. 223–243.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.23858/KHKM68.2020.2.006

BENKO 1956 – Marian Benko, Dawne ośrodki miejskie południowego Mazowsza prawobrzeżnego, „Ochrona Zabytków” t. 9, nr 4 (35), 1956, s. 205–234.
Google Scholar

BENKO 1976 – Marian Benko, Rozwój przestrzenny Mińska Mazowieckiego, [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421–1971, red. Józef Kazimierski, Warszawa 1976, s. 257–270.
Google Scholar

CZAPSKA 1959 – Anna Czapska, Węgrów, monografia historyczno-architektoniczna, Warszawa 1959.
Google Scholar

CZAPSKA 1970 – Anna Czapska, Zasady sytuowania założeń barokowych w miasteczkach podlaskich od połowy wieku XVII po wiek XVIII, „Rocznik Białostocki”, t. 9, 1970, s. 85–145.
Google Scholar

400-lecie kościoła… 2013 – 400-lecie kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Rawie Mazowieckiej, Urząd Miasta Rawa Mazowiecka, Parafia rzymskokatolicka Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, Bydgoszcz 2013.
Google Scholar

EJCHMAN 1989 – Maria Ejchman, Kościół i kolegium jezuitów w Rawie Mazowieckiej w świetle materiałów archiwalnych, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” t. 34, 1989, s. 19–33.
Google Scholar

GIEYSZTOR/ZAHORSKI/ŁUKASIEWICZ 1968 – Irena Gieysztor, Andrzej Zahorski, Juliusz Łukasiewicz, Cztery wieki Mazowsza. Szkice z dziejów 1526–1914, Warszawa 1968.
Google Scholar

GOLAŃSKI 1997 – Jerzy Golański, Z dziejów Tarczyna, Tarczyn 1997.
Google Scholar

GOLAŃSKI 2001 – Jerzy Golański, W dawnym Tarczynie, Warszawa 2001.
Google Scholar

GOLAŃSKI 2020 – Jerzy Golański, Z dziejów Tarczyna c.d., Tarczyn 2020.
Google Scholar

GRABISZEWSKA 2013 – Liliana Grabiszewska, Działalność urbanistyczna i przepisy budowlane Królestwa Polskiego (1815–1915) w planach regulacji warszawskiej Pragi, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki: Teoria i Historia”, 2013, nr 3, s. 67–85.
Google Scholar

Herbarz Polski… 1839–1846 – Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S. J. powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopisów, dowodów urzędowych, wyd. Jan Nepomucen Bobrowicz, t. 1, Lipsk 1839–1846.
Google Scholar

KALINOWSKI 1955 – Wojciech Kalinowski, Rozbudowa Radomia w latach 1815–1830, [w:] Studia z historii budowy miast. Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury, R. V, z. 1/14, 1955, s. 141–180.
Google Scholar

KALINOWSKI 1973 – Wojciech Kalinowski, Rawa, [w:] Atlas historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. II, red. Władysław Pałucki, Warszawa 1973, s. 140–142.
Google Scholar

KALINOWSKI/TRAWKOWSKI 1955 – Wojciech Kalinowski, Stanisław Trawkowski, Przebudowa Rawy Mazowieckiej w okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego (1815–1830), „Studia z historii budowy miast. Instytut Urbanistyki i Architektury” 1955, z. 1/14, s. 181–207.
Google Scholar

KARPOWICZ 2009 – Mariusz Karpowicz, Cuda Węgrowa, Węgrów 2009.
Google Scholar

KASABUŁA 2009 – Tadeusz Kasabuła, Rys historyczny parafii rzymskokatolickiej w Choroszczy, [w:] Parafia rzymskokatolicka w Choroszczy: 550 lat: księga jubileuszowa, Białystok 2009, s. 17–31.
Google Scholar

KOCHANOWSKI 1960 – Wacław Kochanowski, Kościół i Dom Księży Misjonarzy w Tykocinie, „Nasza Przeszłość: studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce”, t. 11, 1960, s. 441–458.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.52204/np.1960.11.441-458

KOSIŃSKI/SWAT 1991 – Sławomir Kosiński, Tadeusz Swat, Rozwój i upadek, [w:] Węgrów. Dzieje miasta i okolic w latach 1441–1944, red. Arkadiusz Kołodziejczyk, Tadeusz Swat, Węgrów 1991, s. 44–73.
Google Scholar

KOWALCZYK 2016 – Jerzy Kowalczyk, Architektura, [w:] Sztuka polska. Późny barok, rokoko, klasycyzm (XVIII wiek), Warszawa 2016.
Google Scholar

KRASNY 1992 – Piotr Krasny, Krzyżowo-kopułowe kościoły-mauzolea w Polsce w pierwszej połowie XVII wieku, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Historii Sztuki”, t. 20, 1992, s. 25–52.
Google Scholar

KUBIAK 1980 – Janusz Kubiak, Rawa Mazowiecka – program Konserwatorski, „Ochrona Zabytków”, t. 33/1 (128), 1980, s. 44–53.
Google Scholar

KUNKEL 2006 – Robert Kunkel, Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2006.
Google Scholar

KZSP, t. 2 – Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 2, woj. łódzkie, red. Jerzy Łoziński, 1953–1954.
Google Scholar

KZSP, t. 8 – Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8, z. 2, pow. bialsko-podlaski, woj. lubelskie, red. Ryszard Brykowski, Ewa Smulikowska, Zofia Winiarz, 1960–2006.
Google Scholar

KZSP, t. 10, z. 8 – Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 8, pow. mińsko-mazowiecki, woj. warszawskie, red. Izabella Galicka, Hanna Sygietyńska, 1962–1999.
Google Scholar

KZSP, t. 10, z. 14 – Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 14, pow. piaseczyński, woj. warszawskie, red. Izabella Galicka, Hanna Sygietyńska, 1962–1999.
Google Scholar

LALIK 1973 – Tadeusz Lalik, Piaseczno w dawnej Polsce – XV–XVIII w., [w:] Studia i materiały do dziejów Piaseczna i powiatu piaseczyńskiego, red. Jerzy Antoniewicz, Warszawa 1973.
Google Scholar

LALIK 1976 – Tadeusz Lalik, Mińsk Mazowiecki w Polsce przedrozbiorowej XV–XVIII w., [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421–1971, red. Józef Kazimierski, Warszawa 1976, s. 13–111.
Google Scholar

LUTOSTAŃSKA 2012 – Alicja Lutostańska, Mińsk Mazowiecki – jedno miasto? Studium historyczno-urbanistyczne Mińska Mazowieckiego i Sendomierza, Mińsk Mazowiecki 2012.
Google Scholar

ŁUGOWSKI 2006 – Piotr Ługowski, Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne obiektu, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, t. 3, 2006, s. 95–147.
Google Scholar

MĄCZKA 2004 – Dorota Mączka, Kościół św. Stanisława B.M. w Siedlcach, „Rocznik Bialskopodlaski”, t. 12, 2004, s. 177–210.
Google Scholar

MĄCZYŃSKI 2013 – Ryszard Mączyński, Kościół parafialny w Nowym Dworze Mazowieckim – niedocenione dzieło polskiego klasycyzmu, „Sztuka i Kultura”, t. 1, 2013, s. 101–171.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/SZiK.2013.005

MIERZWIŃSKI 1985–1986 – Henryk Mierzwiński, Kock w czasach Anny Jabłonowskiej, „Rocznik Lubelski”, t. 27–28, 1985–1986, s. 61–84.
Google Scholar

MIERZWIŃSKI 1990 – Henryk Mierzwiński, Dzieje Kocka do 1939 roku, Warszawa 1990.
Google Scholar

MIERZWIŃSKI 2000 – Henryk Mierzwiński, Kock w okresie reform ks. Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, „Szkice Podlaskie”, t. 8, 2000, s. 113–126.
Google Scholar

MIŁOBĘDZKI 1980 – Adam Miłobędzki, Architektura Polska XVII wieku, t. 1–2, Warszawa 1980.
Google Scholar

NAGIELSKI 2002 – Mirosław Nagielski, Rawa w dobie rokoszu Jerzego Lubomirskiego w latach 1665–1666, [w:] 750 lat Rawy Mazowieckiej. Materiały z sesji popularnonaukowej, Rawa Mazowiecka, 26 maja 2000, red. Wojciech Grochowalski, Anna Krajewska, Łódź 2002, s. 35–62.
Google Scholar

OLEŃSKA 2011 – Anna Oleńska, Jan Klemens Branicki. Sarmata nowoczesny. Kreowanie wizerunku poprzez sztukę, Warszawa 2011.
Google Scholar

PANASIUK 2006 – Joanna Panasiuk, Jan Fryderyk Sapieha – magnat zaangażowany w odnowę religijną Kodnia i okolic, „Rocznik Bialskopodlaski”, t. 14, 2006, s. 63–69.
Google Scholar

PAPROCKI 1965 – Bogusław Paprocki, Zagadnienia urbanistyki Kielc w pierwszej połowie XIX wieku, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, t. 3, 1965, s. 329–339.
Google Scholar

PAZYRA 1959 – Stanisław Pazyra, Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959.
Google Scholar

REWIEŃSKA 1938 – Wanda Rewieńska, Miasta i miasteczka w północno-wschodniej Polsce, położenie topograficzne, rozplanowanie, fizjonomia. Studium antropogeograficzne, Wilno 1938.
Google Scholar

750 lat Rawy Mazowieckiej 2002 – 750 lat Rawy Mazowieckiej. Materiały z sesji popularnonaukowej, Rawa Mazowiecka, 26 maja 2000, red. Wojciech Grochowalski, Anna Krajewska, Łódź 2002.
Google Scholar

Słownik geograficzny… 1880–1914 – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Filip Sulimierski, Władysław Walewski, t. 8, Warszawa 1880–1914.
Google Scholar

ŚREDZIŃSKA 2011 – Aneta Średzińska, Miasta prywatne ziemi drohickiej i mielnickiej do końca XVIII wieku, Białystok 2011.
Google Scholar

TRZEBIŃSKI 1955 – Wojciech Trzebiński, Ze studiów nad historią budowy miast prywatnych w Polsce wieku oświecenia, „Studia z historii budowy miast. Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury”, 1955, z. 1/14, s. 83–123.
Google Scholar

TRZEBIŃSKI 1962 – Wojciech Trzebiński, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII wieku, Warszawa 1962.
Google Scholar

geoforum.pl
Google Scholar

geoportal.gov.pl
Google Scholar

maps.arcanum.com
Google Scholar

stareplanymiast.pl
Google Scholar

domkulturywkodniu.pl
Google Scholar

www.parafia.rawa-maz.pl
Google Scholar