Ogród i park jako dopełnienie programu muzealnego zamku w Gołuchowie w czasach Jana Działyńskiego i Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej (ok. 1872–1899)

Paweł Ignaczak

doi:10.18778/2084-851X.16.14

Autor

Paweł Ignaczak Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Wydział Badań Artystycznych i Studiów Kuratorskich https://orcid.org/0000-0003-2632-2756

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.16.14

Słowa kluczowe:

Gołuchów, Jan Działyński, Izabela z Czartoryskich Działyńska, arboretum, kolekcja

Abstrakt

Rezydencja w Gołuchowie obejmująca zamek i przylegające tereny zielone, przebudowana przez Izabelę z Czartoryskich Działyńską (1830–1899) i jej męża Jana (1829–1880), doczekała się wielu opracowań. W zamku zgormadzone zostały znakomite zbiory artystyczne. Najcenniejsze kolekcje obejmowały sztukę antyczną (zwłaszcza zbiór waz greckich) oraz wytwory późnego średniowiecza i renesansu (rzeźby, objets d’art, grafikę). Zbiory te zostały stworzone na podstawie opracowań naukowych i konsultacji ze specjalistami. Doczekały się też (częściowo) katalogów jeszcze za życia Izabeli Działyńskiej.

Jej mąż starał się zgromadzić w przylegającym parku kolekcję drzew i krzewów. Choć świadomość istnienia drzewozbioru w Gołuchowie jest dość powszechna, sposób budowania kolekcji pozostawał do tej pory na marginesie zainteresowań badaczy. Niniejszy artykuł proponuje spojrzenie na przylegający do zamku park jako działalność kolekcjonerską, analogiczną do tej, która doprowadziła do zgromadzenia zbiorów artystycznych. Jan Działyński stworzył jej profil (drzewa i krzewy iglaste, zwłaszcza pochodzące z ówcześnie opisywanych naukowo rejonów), budował ją opierając się na opracowaniach naukowych oraz własnych ustaleniach. Jak w przypadku kolekcji artystycznej, nie tyle dążył do pewnej idealnej kompletności, ile dobierał gatunki i okazy, uwzględniając warunki klimatyczne i glebowe gołuchowskiego parku. Pragnął też zatrudnić profesjonalnego ogrodnika o kompetencjach i zainteresowaniach badawczych, by jego kolekcja stała się ośrodkiem naukowym.

Oryginalnością drzewozbioru Działyńskiego były nie tyle zaplecze i ambicje naukowe, ile pewna komplementarność wobec kolekcji historyczno-artystycznych. Po odstąpieniu swoich kolekcji sztuki żonie, skupił się na rozbudowywaniu zbiorów botanicznych. Rezydencja gołuchowska niczym kunstkamera łączyła wiedzę o wytworach natury i człowieka.

Bibliografia

BCK, sygn. 7406 II – Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Izabela z Czartoryskich Działyńska. Korespondencja rodzinna. Listy od męża Jana Działyńskiego, 7406 II.
Google Scholar

BCK, sygn. 7453 II – Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Izabela z Czartoryskich Działyńska; Korespondencja. Listy od Józefa Rustejki, sygn. 7453 II, t. 4.
Google Scholar

DE JONG 2008 – Erik A. De Jong, A Garden Book Made for Emperor Rudolf II in 1593: Hans Puechfeldner’s "Nützliches Khünstbüech der Gartnereij", "Studies in the History of Art" 2008, nr 69, s. 186–203.
Google Scholar

GOETZ 1930 – Józef Goetz, Park w Gołuchowie, "Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego" 1930, t. 3, s. 49–85.
Google Scholar

GRZONKOWSKA 2014 – Joanna Grzonkowska, Ogrody botaniczne jako naukowo opracowane kolekcje muzealne, "Muzealnictwo" 2014, t. 55, s. 180–189.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5604/04641086.1124738

GÜNTHER 1971 – Krystyna Günther, Kubaszewski Adam (1847–1927), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XVI, Wrocław i in. 1971, s. 12–13.
Google Scholar

HAŁASA 2022 – Grażyna Hałasa, Gołuchowskie "luoghi ritirati". Kolekcja rycin i rysunków Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej, Poznań 2022.
Google Scholar

JAKIMOWICZ 1969 – Teresa Jakimowicz, Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej "Paradis terrestre", "Studia Muzealne" 1969, t. 7, s. 55–75.
Google Scholar

JAKIMOWICZ 1982 – Teresa Jakimowicz, Od kolekcji "curiosités artistiques" ku Muzeum. Zbieractwo artystyczne Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej w latach 1852–1899, "Studia Muzealne" 1982, t. 13, s. 15–73.
Google Scholar

JAKIMOWICZ 1984 – Teresa Jakimowicz, Ekspozycja muzealna na zamku w Gołuchowie (uwarunkowania historyczne oraz potrzeby i możliwości współczesne), "Rocznik Historii Sztuki" 1984, t. 14, s. 315–335.
Google Scholar

JANKOWSKI 1938 – Edmund Jankowski, Dzieje ogrodnictwa w Polsce w zarysie, t. 2: Od początku w. XIX do r. 1930, Kraków 1938.
Google Scholar

KĄSINOWSKA 2018 – Róża Kąsinowska, Gołuchów. Rezydencja magnacka w świetle źródeł, Gołuchów 2018.
Google Scholar

KĄSINOWSKA 2019 – Róża Kąsinowska, Zamek w Kórniku, wyd. 2 poprawione i poszerzone, Kórnik 2019.
Google Scholar

KŁUDKIEWICZ 2016 – Kamila Kłudkiewicz, Wybór i konieczność. Kolekcje polskiej arystokracji w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 2016.
Google Scholar

KUBASZEWSKI 1880 – Adam Kubaszewski, Park w Gołuchowie, "Ogrodnik Polski" 1880, t. 2, nr 9, s. 209–211 i nr 10, s. 232–234.
Google Scholar

KUBASZEWSKI 1882 – Adam Kubaszewski, Korespondencja, "Ogrodnik Polski" 1882, t. 4, nr 20, s. 474–475.
Google Scholar

LABUDA 2018 – Anna Maria Labuda, Neorenesansowy kostium francuski w XIX-wiecznym Zamku w Gołuchowie, [w:] "Życie sztuką" 2018, s. 36–47.
Google Scholar

LEPIARCZYK 1953 – Józef Lepiarczyk, Dzieje budowy Muzeum Czartoryskich w Krakowie, "Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie" 1953, t. 7, s. 179–216.
Google Scholar

ŁAWNICZAK 2011a – Grażyna Ławniczak, Kwietniki gołuchowskie. Projekty Adama Kubaszewskiego-ogrodnika Jana Działyńskiego i Izabeli Czartoryskiej, "Architektura Krajobrazu" 2011, t. 11, nr 1, s. 15–26.
Google Scholar

ŁAWNICZAK 2011b – Grażyna Ławniczak, Rysunek kwietnika Adama Kubaszewskiego, ogrodnika Jana Działyńskiego i Izabeli Czartoryskiej z Gołuchowa, "Studia i Materiały Ośrodka Kultury Leśnej" 2011, t. 10, s. 203–208.
Google Scholar

MAJDECKI 2008 – Longin Majdecki, Historia ogrodów, t. 2: Od XVIII wieku do współczesności, zmiany i uzup. Anna Majdecka-Strzeżek, wyd. 3 zmienione, Warszawa 2008.
Google Scholar

MENCFEL 2021 – Michał Mencfel, Podróż angielska Michała Jerzego Wandalina Mniszcha i projekt powołania Muzeum Polskiego, "Muzealnictwo" 2021, t. 62, s. 254–259.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5604/01.3001.0015.2414

MĘŻYŃSKI 1982 – Andrzej Mężyński, Gołuchów Jana Działyńskiego 1853–1874, "Studia Muzealne" 1982, t. 13, s. 74–87.
Google Scholar

MITKOWSKA/ŁAKOMY/HODOR 2013 – Anna Mitkowska, Katarzyna Łakomy, Katarzyna Hodor, Historia ogrodów europejskiego kręgu kulturowego, cz. 2: Od manieryzmu do końca XIX w., Kraków 2013.
Google Scholar

NAGANOWSKI 1982 – Tomasz Naganowski, Udostępnienie zbioru pamiątek historycznych w Kórniku w okresie zaborów, "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" 1982, t. 19, s. 111–159.
Google Scholar

OSZCZANOWSKI 2004 – Piotr Oszczanowski, Wrocławski ogród Laurentiusa Scholtza St. (1552–1599) – sceneria spotkań elity intelektualnej końca XVI wieku, [w:] "Śląska Republika Uczonych. T. 1", red. Marek Hałub, Wrocław 2004, s. 98–145.
Google Scholar

PAJZDERSKI 1913 – Nikodem Pajzderski, Przewodnik po muzeum w Gołuchowie, Poznań 1913.
Google Scholar

PIERAGNOLI 2010 – Joan Pieragnoli, La Ménagerie de Versailles (1662–1789). Fonctionnement d’un domaine complexe, "Versalia. Revue de la Société des Amis de Versailles" 2010, t. 13, s. 173–195.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.3406/versa.2010.906

POMIAN 2023 – Krzysztof Pomian, Muzeum. Historia światowa, t. 1: Od skarbca do muzeum, przeł. Tomasz Stróżyński, Gdańsk 2023.
Google Scholar

POTOCKI 1982 – Stanisław K. Potocki, Z dziejów parku gołuchowskiego, "Studia Muzealne" 1982, t. 13, s. 88–102.
Google Scholar

PUDELSKA/ROJEK 2011 – Krystyna Pudelska, Kamila Rojek, Kwiatowe elementy roślinne w XIX-wiecznych polskich ogrodach krajobrazowych w świetle literatury ogrodowej, "Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych" 2011, t. 7, s. 71–80.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.35784/teka.2472

SĘKOWSKI 1990 – Bolesław Sękowski, Drzewa i krzewy owocowe oraz winorośle w parku gołuchowskim w latach 1870–1985, „Studia i Materiały Ośrodka Kultury Leśnej” 1990, t. 2, s. 39–58.
Google Scholar

SOKOŁOWSKI 1886 – Marian Sokołowski, Gołuchów. Studyum nad zamkiem i zebranemi w nim dziełami sztuki, „Przegląd Polski” 1886, R. 20, t. 4, z. 11, s. 197–229.
Google Scholar

SZYMAŃSKI 2020 – Andrzej Szymański, O początkach organizacji parku i ogrodu gołuchowskiego w świetle nowych źródeł, „Studia i Materiały Ośrodka Kultury Leśnej” 2020, t. 19, s. 249–276.
Google Scholar

WILLIAMS 2004 – Roger L. Williams, An Intellectual Biography of Elie-Abel Carrière (1818–1896), „Brittonia” 2004, t. 56, No. 4, s. 365–374.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1663/0007-196X(2004)056[0365:AIBOEC]2.0.CO;2

Życie sztuką 2018 – Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, red. Inga Głuszek, Poznań 2018.
Google Scholar

ŻYGULSKI 1962 – Zdzisław Żygulski jun., Dzieje zbiorów puławskich (Świątynia Sybilli i Dom Gotycki), „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum narodowego w Krakowie” 1962, t. 7, s. 5–265.
Google Scholar