„Jak cię widzą, tak cię piszą” – ogród na miarę ambicji i możliwości łódzkiego fabrykanta
DOI:
https://doi.org/10.18778/2084-851X.16.12Słowa kluczowe:
Łódź, ogród XIX-wieczny, rezydencja fabrykancka, krajobraz miastaAbstrakt
Łódzki ogród fabrykancki jest ciekawym zjawiskiem na tle innych XIX-wiecznych założeń rezydencjonalnych. Wyróżnia go specyficzna lokalizacja na obszarze miasta fabrycznego, pośród zabudowy wielofunkcyjnej. Większość prywatnych ogrodów wzorowana była na założeniach europejskich, a szczególnie na modnych wówczas ogrodach francuskich i angielskich. Większe i bardziej okazałe ogrody były zakładane przez wyspecjalizowane zagraniczne firmy ogrodnicze lub ogrodników spoza terenów Królestwa Polskiego, aby następnie pielęgnację założenia powierzyć ogrodnikom polskim.
Poszczególne ogrody były zróżnicowane pod względem wielkości, wyposażenia, nasadzeń, ale w większości z nich oprócz tworzywa typowego dla ogrodów europejskich pojawiały się także cechy charakterystyczne dla krajobrazu miasta przemysłowego. Specyficznym widokiem i zarazem tłem ogrodu były zabudowania fabryczne, w tym potężne gmachy przędzalni, stojące obok pałacu lub willi właściciela rezydencji. Zdarzało się też, że w samym ogrodzie alejki lub fragmenty rabat wysypywano miałem ceglanym lub węglowym. Niejednokrotnie rośliny pokrywał pył fabryczny, nadając ogrodowi charakterystyczny, nieco ponury wygląd. Krajobraz miasta przemysłowego odciskał w ten sposób swoiste piętno na łódzkich założeniach ogrodowych.
Istniały jednak także korzyści wynikające z bliskości zespołów fabrycznych, takie jak dostępność ogrzewania potrzebnego w szklarniach i oranżeriach, lokalne zasilanie w wodę (przepompownie i hydrofornie), które ułatwiały realizację reprezentacyjnego i bardziej ozdobnego programu łódzkich ogrodów. Przede wszystkim zaś dochody z działalności przemysłowej zapewniały środki finansowe do założenia i utrzymania wysokiego poziomu ogrodów. Zakładano w nich altany, wodotryski i fontanny, czasem nawet groty tufowe, estrady, a program użytkowy wzbogacano niekiedy o większe zbiorniki wodne. Sprowadzano specjalne gatunki drzew i krzewów. Obok nich pojawiały się okazałe rośliny sezonowe, w tym np. drzewka pomarańczowe wystawiane w donicach w okresie letnim. Wymienione elementy oraz wiele innych tworzyły specyficzny i wyjątkowy klimat łódzkich ogrodów rezydencjonalnych końca XIX wieku.
Jak ważną rolę odgrywał ogród w rezydencji łódzkiego fabrykanta może poświadczyć fakt, że na przełomie XIX i XX wieku właśnie w Łodzi zorganizowano dwie Wystawy Ogrodnicze. Liczne opisy zaprezentowanych wówczas kompozycji ogrodowych, obiektów małej architektury i wyposażenia łódzkich ogrodów stanowią dziś świadectwo upodobań i ambicji ówczesnych fabrykantów oraz przekazują wiedzę o wizerunku ogrodu Lodzermenscha.
Bibliografia
APŁ, RGP WB – Archiwum Państwowe w Łodzi, Rząd Gubernialny Piotrkowski, Wydział Budowlany.
Google Scholar
APŁ, ZI – Archiwum Państwowe w Łodzi, Zbiór albumów ikonograficznych.
Google Scholar
APŁ, ZKS – Archiwum Państwowe w Łodzi, Zespół Karol Steinert.
Google Scholar
CMW, ES – Archiwum Centralnego Muzeum Włókiennictwa, Album Eliasza Stumanna.
Google Scholar
BOGDANOWSKI 1996 – Janusz Bogdanowski, Style, kompozycja i rewaloryzacja w polskiej sztuce ogrodowej. Wybrane problemy, Kraków 1996.
Google Scholar
CHRZĄŃSKI 1891 – Teodor Chrząński, Korespondecye. Z wycieczki komisyi kwiaciarstwa do Łodzi, „Ogrodnik Polski” 1891, t. XIII, nr 7, s. 156–160; nr 8, s. 181–184.
Google Scholar
CZARTORYSKA 1805 – Izabela Czartoryska, Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław 1805.
Google Scholar
DANKOWSKA 2005a – Maria Dankowska, Ogród z winiety fabrycznej, rzeczywistość i marzenia związane z XIX-wiecznymi ogrodami łódzkiej burżuazji, [w:] Nie tylko zamki, Wrocław 2005, s. 493–504.
Google Scholar
DANKOWSKA 2005b – Maria Dankowska, Zespoły rezydencjonalne łódzkiej burżuazji w XIX i początku XX wieku, 2004–2005, Politechnika Wrocławska, praca doktorska, mps, Biblioteka Wydziału Architektury PWr.
Google Scholar
JACKIEWICZ/BOROWSKI 1998 – Barbara Jackiewicz, Jacek Borowski, Rośliny pnące na budowlach zabytkowych, „Ochrona Zabytków” 1998, nr 51/4 (203), s. 402–417.
Google Scholar
JANKOWSKI 1892 – Edmund Jankowski, Sprawozdanie z Wystawy Ogrodniczej urządzonej staraniem Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego w Łodzi 1892 r., „Ogrodnik Polski” 1892, t. XIV, nr 20, s. 475–478; nr 21, s. 491–494.
Google Scholar
JASIŃSKI 1879 – Stanisław Jasiński, Wzory i plany ogrodów zastosowane do potrzeb naszego kraju oraz wzory kobierców kwiatowych z 16-tu tablicami planów i opisem hodowli stosownych roślin, Warszawa 1879.
Google Scholar
Lodzer Zeitung – Lodzer Zeitung. 25 lat. Wydanie jubileuszowe 1883–1888, prac. zb. Łódź 1888, reprint 2007.
Google Scholar
MARKIEWICZ-KOZAŃSKA 1982 – Ewa Markiewicz-Kozańska, „Rozwój przestrzenny zespołów fabryczno-mieszkalnych należących do wielkich i dużych przedsiębiorstw przemysłu włókienniczego w Łodzi w czasie drugiej połowy XIX wieku”, praca doktorska, Uniwersytet Łódzki, mps w Bibliotece Centralnego Muzeum Włókiennictwa, 1982.
Google Scholar
„Ogrodnik Polski” – „Ogrodnik Polski”, dwutygodnik poświęcony wszystkim gałęziom ogrodnictwa redagowany przez Edmunda Jankowskiego, Józefa i Władysława Kaczyńskich oraz Franciszka Szaniora, 1879–1902, t. I–XXIV.
Google Scholar
Parki Łodzi 1962 – Parki Łodzi, red. Jakub Mowszowicz, Łódź 1962.
Google Scholar
REYMONT 2000 – Władysław Reymont, Ziemia obiecana, Warszawa 1899, reprint 2000.
Google Scholar
RYNKOWSKA 1970 – Anna Rynkowska, Ulica Piotrkowska, Łódź 1970.
Google Scholar
SZAFRAŃSKA 1992 – Małgorzata Szafrańska, Sztuka ogrodowa w Królestwie Polskim. Teksty teoretyków i ogrodników, [w:] Architektura i urbanistyka XIX i początków XX wieku w krajobrazie historycznym Królestwa Polskiego 1815–1914, Materiały Sesji PP PKZ i SKZ, Radziejowice, kwiecień 1989, Warszawa 1992, s. 95–113.
Google Scholar
SZANIOR 1879 – Franciszek Szanior, Szklarnie, „Ogrodnik Polski” 1879, t. I, nr 1, s. 10–13.
Google Scholar
URSYN 1892 – „Ursyn”, Wystawa w Łodzi, „Tygodnik Ilustrowany” 1892, seria V, t. VI, nr 141, s. 164–166.
Google Scholar
WILKOSZEWSKI 1896 – Bolesław Wilkoszewski, Widoki Łodzi, Warszawa 1896.
Google Scholar
ZALESKI 1898 – Antoni Zaleski, Ogrodnictwo w Łodzi, „Ogrodnik Polski” 1898, t. XX, nr 18, s. 428–433; nr 19, s. 442–446.
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
