„Na serdeczną wódkę kwiatki wonniejące wszelakie…” – XVIII-wieczne ogrody i proces wytwarzania perfum w świetle źródeł pisanych

Magda Morello

doi:10.18778/2084-851X.16.08

Autor

Magda Morello Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.16.08

Słowa kluczowe:

perfumy, rośliny, kosmetyki, epoka nowożytna

Abstrakt

Przedmiotem badań niniejszego artykułu są XVIII-wieczne sposoby wytwarzania perfum w kontekście ówczesnych założeń ogrodowych. Uprawiane rośliny często znajdowały swoje zastosowanie nie tylko w kuchni i medycynie, ale także w szeroko pojętej kosmetyce. Analizie poddane zostały nowożytne traktaty botaniczne, poradniki i innego rodzaju źródła pisane przywołujące ówczesne praktyki gospodarskie. Szczególnie interesujący wydaje się opisany w nich sposób uprawiania i wykorzystywania roślin w produkcji wód zapachowych oraz różnego typu wyrobów perfumowanych. Zestawienie to ma na celu ukazanie i porównanie stosowanych wówczas receptur – zarówno pod kątem samego procesu, jak i użytych składników.

Bibliografia

Biblioteka Jagiellońska, sygn. BJ St. Dr. 42545 I - Apolinary Wieczorkowicz, Compendium Medicum Auctum To iest Krotkie Zebranie y opisanie chorob, Ich rożności, przyczyn, znakow, sposobow do leczenia, Także rożnych sposobow robienia Wodek, Oleykow, Julepow, Syrupow, Konfitur, Maści, Plastrow […]: Na Siedm Traktatow Rozdzielone, Częstochowa 1767.
Google Scholar

Biblioteka Jagiellońska, sygn. BJ Bien. C. VI. 2 - Jan Morawski, Ambona Ducha Świętego do serca Mówiącego Pustynia Bogomyslna: abo Cwiczenia Duchowne przez dziesięć dni, Na wzor tych, które podaie S. Ignacy Fundator Societatis Jesu / Wydane przez X. Jana Morawskiego Societatis Jesu. Z przydaniem (na końcu tey Księgi) materyi i kazań nabożnych, znayduiących się tak w tey Księdze, iako też y w drugiey, ktorey Tytuł: Namowy Ducha S.…; Namowy Ducha S. na Pustyni Bogomyslney abo lekcye nabozne […], Poznań 1748.
Google Scholar

Biblioteka Jagiellońska, sygn. St. Dr. 586263 I - Franciszek Siarczyński, Sztuka Ogrodnicza, czyli O Ogrodnictwie: Zawieraiąca przepisy chodzenia przyzwoitego około Ogrodow Kwiatowych, Kuchennych i Sadow: z Przydatkiem Niektorych ciekawych i użytecznych Wiadomości Sekretnych, Kraków 1782.
Google Scholar

Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 115332 - Sposoby ciekawe w domu przygodne. Od praktykujących roznych doswiadczonych. a dla wiadomości ludzkiej […] zebrane, Łowicz 1783.
Google Scholar

Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. 129490; Mf8389 - Ludwik Perzyna, Lekarz dla Włóścian, czyli Rada dla Pospolstwa, w chorobach i dolegliwościach naszemu Kraiowi albo właściwych, albo po większey części przyswoionych, każdemu naszego Kraiu Mieszkańcowi do wiadomości potrzebna. Przez B. Ludwika Perzyne Zakonu Braci Miłosierdzia w Narodowym Języku napisana, Kalisz 1793.
Google Scholar

Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. Cim. F. 4080 - Hieronim Spiczyński, O Ziołach tutecznych y zamorskich, Kraków 1556.
Google Scholar

Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. Mf3960; sygn. Cim. F.4081 - Marcin Siennik, Herbarz to iest, Ziół tutecżnych, postronnych, y Zamorskich opisanie: […], Kraków 1568.
Google Scholar

Biblioteka Narodowa, sygn. SD W.1.639 - Jakub Haur, Ekonomika lekarska albo domowe lekarstwa, Berdyczów 1793.
Google Scholar

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Magazyn Starych Druków, sygn. SD W.1.710 - Girolamo Ruscelli, Alexego Pedemontana medyka y philosopha Taiennice [!] wszystkim oboiey płci nie tylko ku leczeniu rozmaitych chorob […] potrzebne ale y gospodarzom, rzemieślnikom […] wielce pożyteczne, Supraśl 1750.
Google Scholar

Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. I 86.151 A. - Andrzej Piątkowski, Gorzelnik i piwowar doskonały czyli Sztuka pędzenia wódki i likierów tudzież warzenia piwa podług naynowszych odkryciów w fizyce, chemii i technologii w trzech częściach wydana, Kraków 1808.
Google Scholar

Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. SD W.1.416 - Krzysztof Kluk, Dykcyonarz roślinny, w którym podług układu Linneusza są opisane rośliny nietylko kraiowe […] ale oraz y cudzoziemskie […] z poprzedzającym wykładem słów botanicznych y kilkorakim na końcu regestrem, t. 1, Warszawa 1786.
Google Scholar

Bibliothèque interuniversitaire de santé (Paris), sygn. BIUSante_47941 - Claude-Nicolas Le Cat, Traité des sensations et des passions en général et des sens en particulier […], Paris 1767.
Google Scholar

Bibliothèque interuniversitaire de santé (Paris), sygn. BIUSante_pharma_res014233 - Simon Barbre, Le parfumeur royal, ou, L’art de parfumer avec les fleurs & composer toutes sortes de parfums, tant pour l’odeur que pour le goût, Paris 1699.
Google Scholar

Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. oryg. 3722 MNW. - Ciekawe Doświadczenia Gospodarskie: W Poznawaniu Lat, Mocy, Zdrowia, Y W Leczeniu Wszelkich Defektów Koni, Różnych Innych Bydła Y Domowego Ptastwa […], Wilno 1777.
Google Scholar

Universidad Complutense de Madrid, sygn. BH MED 12086 - Nicolas Bonaventure Duchesne, Nouveau dictionnaire universel et raisonné de médecine, de chirurgie, et de l’art vétérinaire, Paris 1772.
Google Scholar

Wojewódzka Biblioteka Kielce, sygn. inw. 1627 - Jakub Kazimierz Haur, Marcin Bystrzycki, Kazimierz Alojzy Hołowka, Oekonomika ziemiańska generalna punktami partykularnemi, interrogatoryami gospodarskiemi, praktyką miesięczną, Modelluszami albo tabulami arythmetycznemi obiasniona przez Jakuba Kazimierza Haura, Warszawa 1757.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. XVII-16957 - Ziemianska Generalna Oekonomika: Obszernieyszym od przeszłey edycyey Stylem Svpplementowana I we wszytkich Punktach znacznie poprawiona […], Kraków 1679.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. XVIII-1814 - Samuel Gottfried Bäumler, Medyk Domowy Samuela Beimlera Doktora […]: Nauczający Domowemi y mało kosztującemi lekarstwy Leczyć Choroby, I owszem zdrowie zachowywać Zniemieckiego […], Leszno 1749.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. XVII-15823 - Szymon Syreniusz, Zielnik Herbarzem z języka Łacińskiego zowią […], Kraków 1613.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. XVIII-591 - Vade Mecum Medicum = To iest Krotkie, y doświadczone sposoby leczenia chorób rozmaitych, Męskich, Białogłowskich, y Dziecinnych, o Pulsach, Urynach, o Krwi puszczaniu […], Częstochowa 1721.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. XVIII-6655 - Piotr Dufour, Dykcyonarz powszechny medyki, chirurgii i sztuki hodowania bydła, czyli lekarz wiejski, t. 1 i t. 5, Warszawa 1788–1793.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. XVI.Qu.3076 - Stefan Falimirz, O ziołach y o mocy gich. O paleniu wódek z zioł. O Olejkach przyprawianiu […], Kraków 1534.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. XVII-7724_2 - Wacław Sierakowski, Postać Ogrodów Która Do Dwoch Zmysłów Smaku W Owocach I Powonienia W Kwiatach Szczególniey Ściąga Się, Kraków 1798.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. XVIII-7959 - Pons-Augustin Alletz, Albert Nowy Czyli Terazniejszy Albo Sekreta Nowe, Doświadczone i Approbowane […], Wilno 1790.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, sygn. XVIII-5467, Krzysztof Kluk, Roslin Potrzebnych, Pożytecznych, Wygodnych, Osobliwie Kraiowych, Albo Ktore W Kraiu Użyteczne Byc Mogą, Utrzymanie, Rozmnozenie I Zazycie, t. 1: O Drzewach, Ziołach Ogrodowych i Ogrodach, 1777, t. 2. […] z figurami, o drzewach ziołach dzikich, lasach, Warszawa 1778.
Google Scholar

BARON 1980 – Robert Baron, Olfaction and Human Social Behavior: Effects of Pleasant Scents on Physical Aggression, „Basic and Applied Social Psychology” 1980, vol. 1, no. 2, pp. 163–172.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1207/s15324834basp0102_5

BEN-NOUN 2018 – Liubov Ben-Noun, Perfumes from ancient times to the present, Beer-Sheva 2018.
Google Scholar

BOCHICCHIO/WINSLER 2020 – Vincenzo Bochicchio, Adam Winsler, The psychology of olfaction: A theoretical framework with research and clinical implications, „Psychological Review” 2010, vol. 127, no. 3, pp. 442–454.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1037/rev0000183

BRANT 2004 – Clare Brant, Fume and Perfume: Some Eighteenth‐Century Uses of Smell, „Journal of British Studies” 2004, vol. 43, no. 4, pp. 444–463.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1086/421927

BUCK/AXEL 1991 – Linda Buck, Richard Axel, A novel multigene family may encode odorant receptors: a molecular basis for odor recognition, „Cell” 1991, vol. 65, no. 1, pp. 175–187.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/0092-8674(91)90418-X

CLASSEN 1993 – Constance Classen, Worlds of sense: Exploring the senses in history and across cultures, New York 1993.
Google Scholar

CLASSEN/HOWES/SYNNOTT 1994 – Constance Classen, David Howes, Anthony Synnott, Aroma. The Cultural History of Smell, New York 1994.
Google Scholar

CLOQUET 1821 – Hippolyte Cloquet, Osphrésiologie: ou, traité des odeurs, du sens et des organes de l’olfaction; avec l’histoire détaillée des maladies du nez et des fosses nasales, et des opérations qui leur conviennent, Paris 1821.
Google Scholar

DE FEYDEAU 2004 – Élisabeth de Feydeau, Jean-Louis Fargeon, parfumeur de Marie-Antoinette, Paris 2004.
Google Scholar

DE FEYDEAU 2011 – Élisabeth de Feydeau, Les Parfums: histoire, anthologie, dictionnaire, Paris 2011.
Google Scholar

DROBNICK 2006 – Jim Drobnick, The Smell Culture, New York 2006.
Google Scholar

DUGAN 2005 – Holly Dugan, The Ephemeral History of Perfume: Scent and Sense in Early Modern England, Baltimore 2005.
Google Scholar

EL KILIANY 2011 – Engy El-Kilany, Facial Cosmetics in Ancient Egypt, „Egyptian Journal of Tourism Studies” 2011, vol. 16, no. 1, pp. 1–19.
Google Scholar

GRASSE 2007 – Marie-Christine Grasse, Perfume, a Global History: From the Origins to Today, Chicago 2007.
Google Scholar

GRUPA/GRUPA/NOWAK 2018 – Małgorzata Grupa, Dawid Grupa, Marcin Nowak, Pojemnik na kulki zapachowe – moda, prestiż, czy praktyczność?, [in:] Historia kościoła św. Oswalda w Płonkowie, ed. Małgorzata Grupa, Krzysztof Jarzęcki, Wiesław Nowosad, Płonkowo 2018, pp. 107–116.
Google Scholar

LAUNERT 1987 – Edmund Launert, Perfume and Pomanders: Scent and Scent Bottles Through the Ages, Sessay 1987.
Google Scholar

LE GUÉRER 2005 – Annick Le Guérer, Le parfum: des origines à nos jours, Paris 2005.
Google Scholar

MORRIS 1999 – Edwin Morris, Scents of Time: Perfume from Ancient Egypt to the 21st Century, New York 1999.
Google Scholar

MURUBE 2013 – Juan Murube, Ocular cosmetics in ancient times, „The Ocular Surface” 2013, vol. 11, no. 1, pp. 2–7.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/j.jtos.2012.09.003

POINTER 2005 – Sally Pointer, The Artifice of Beauty: A History and Practical Guide to Perfume and Cosmetics, Cheltenham 2005.
Google Scholar

POPIOŁEK 2022 – Bożena Popiołek, Rytuały codzienności: świat szlacheckiego dworu w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, Warszawa 2022.
Google Scholar

RIBECHINI et al. 2011 – Erika Ribechini, Francesca Modugno, Josefina Pérez‐Arantegui, Maria Colombini, Discovering the composition of ancient cosmetics and remedies: Analytical techniques and materials, „Analytical and Bioanalytical Chemistry” 2011, vol. 401, pp. 1727–1738.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/s00216-011-5112-2

SIERADZKA 1993 – Anna Sieradzka, Żony modne, Warszawa 1993.
Google Scholar

SIERADZKA 2003 – Anna Sieradzka, Tysiąc lat ubiorów, Warszawa 2003.
Google Scholar

VIGARELLO 1993 – Georges Vigarello, Le Sain Et Le Malsain: Santé Et Mieux-Être Depuis Le Moyen Âge, Paris 1993.
Google Scholar

VIGARELLO 2004 – Georges Vigarello, Histoire De La Beauté: Le Corps Et L’art D’embellir. De La Renaissance À Nos Jours, Paris 2004.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14375/NP.9782020397278

WRIGHT 1960 – Lawrence Wright, Clean and Decent: The Fascinating History of the Bathroom; the Water Closet, and of Sundry Habits, Fashions; Accessories of the Toilet, New York 1960.
Google Scholar