„Polacy jeszcze na onym babim Herbarzu siedzą”, czyli o fenomenie polskich edycji Ogrodu zdrowia

Katarzyna Krzak-Weiss

doi:10.18778/2084-851X.16.02

Autor

Katarzyna Krzak-Weiss Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej https://orcid.org/0000-0003-0741-3281

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.16.02

Słowa kluczowe:

zielnik, rośliny, lecznictwo, starodruk, ilustracje botaniczne

Abstrakt

Gdy w 1564 roku na polski rynek wydawniczy trafiły Lekarstwa doświadczone Marcina Siennika odbite staraniem Łazarza Andrysowicza, wówczas wszystko wskazywało na to, że panujące na nim dotąd niepodzielnie Ogrody zdrowia odejdą w zapomnienie. Szczególnie, że wyposażenie graficzne, pełniące wszak w publikacjach o charakterze zielnikowym niebagatelną rolę, pozostało w nich od pierwszego wydania z 1534 roku (O ziołach i mocy ich, Kraków, Florian Ungler) w sporej części niezmienione, prezentując na domiar jakość daleką od idealnej. Tymczasem twórcy zagranicznych zielników wręcz prześcigali się wtedy w opatrywaniu swych dzieł ilustracjami co rusz to wierniejszymi wobec natury. Wystarczy przywołać znakomite Herbarum vivae eicones Ottona Brunfelsa (Strasburg, Johann Schott 1530) czy De historia stirpium commentarii insignes Leonharta Fuchsa (Bazylea, Michael Isengrin 1542). I choć Lekarstwom doświadczonym daleko było do podobnego poziomu edytorskiego, to ich wydanie było krokiem w dobrym kierunku. Niestety raptem cztery lata później w oficynie Mikołaja Szarfenbergera powstał Herbarz, to jest ziół tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie, będący niczym innym jak kolejnym wariantem Ogrodu zdrowia, który na domiar opracowany został przez Marcina Siennika, wcześniej ostro krytykującego ową publikację.

Celem tego artykułu jest zatem próba odpowiedzi na pytanie, na czym polegał fenomen polskich edycji Ogrodów zdrowia. Dlaczego w czasie, gdy w zagranicznych ośrodkach wydawane były farmakopee coraz nowocześniejsze i staranniej ilustrowane, w Rzeczypospolitej wciąż tłoczono to samo dzieło, tkwiące swymi korzeniami w dobie średniowiecza?

Bibliografia

CRESCENZI 1549 – Pietro de Crescenzi, Kxięgi o gospodarstwie, y o opatrzeniu rozmnożenia rozlicznych pożytkow, każdemu stanowi potrzebne, Kraków, Helena Florianowa 1549.
Google Scholar

FALIMIRZ 1534 – Stefan Falimirz, O ziołach i mocy ich, Kraków, Florian Ungler 1534.
Google Scholar

SIENNIK 1564 – Marcin Siennik Lekarstwa doświadczone, które zebrał uczony lekarz pana Jana Pileckiego, Kraków, Łazarz Andrysowicz 1564.
Google Scholar

SIENNIK 1568 – Marcin Siennik, Herbarz, to jest ziół tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie, Kraków, Mikołaj Szarfenberger 1568.
Google Scholar

SPICZYŃSKI 1542 – Hieronim Spiczyński, O ziołach tutecznych i zamorskich, Kraków, Wdowa Unglerowa 1542.
Google Scholar

SPICZYŃSKI 1556 – Hieronim Spiczyński, O ziołach tutecznych i zamorskich, Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga 1556.
Google Scholar

ARBER 1912 – Agnes Arber, Herbals. Their Origin and Evolution. A Chapter in the History of Botany 1470–1670, Cambridge 1912, s. 25−34.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5962/bhl.title.55453

BAUMANN/BAUMANN 2010 – Brigitte Baumann, Helmut Baumann, Die Mainzer Kräuterbuch-Inkunabeln: Herbarius Moguntinus (1484), Gart der Gesundheit (1485), Hortus sanitatis (1491); wissenschaftshistorische Untersuchung der drei Prototypen botanisch-medizinischer Literatur des Spätmittelalters, Stuttgart 2010.
Google Scholar

BAY 1917 – Christian Bay, Hortus sanitatis, „The Papers of the Bibliographical Society of America”, Vol. 11, 1917, No. 2, s. 57–60.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1086/pbsa.11.2.24292408

BIDWELL 2003 – John Bidwell, Mattioli’s Herbal. A short account of its illustrations, with a print from an original woodblock, New York 2003.
Google Scholar

BIEŃKOWSKI 1985 – Tadeusz Bieńkowski, Wiedza przyrodnicza w Polsce w wieku XVI, Wrocław 1985.
Google Scholar

BOHATCOVÁ 1985 – Mirjam Bohatcová, Prager Drucke der Werke Pierandrea Mattiolis aus den Jahren 1558–1602, „Gutenberg-Jahrbuch” 1985, s. 167–185.
Google Scholar

BRÜCKNER 1933 – Aleksander Brückner, Biernat Lubelczyk a „lekarz Pileckich”, „Pamiętnik Literacki” 1933, nr 1, s. 244–249.
Google Scholar

ČERMÁKOVÁ 2012 – Lucie Čermáková, Zielnik Pietro Andrea Mattioliego w Czechach, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2012, nr 2, s. 1–19.
Google Scholar

ESTREICHER 1894 – Karol Estreicher, Bibliografia polska, t. XIII, Kraków 1894.
Google Scholar

ESTREICHER 1898 – Karol Estreicher, Bibliografia polska, t. XVI, Kraków 1898.
Google Scholar

ESTREICHER 1930 – Karol Estreicher, Bibliografia polska, t. XXVIII, Kraków 1930.
Google Scholar

ESTREICHER 1933 – Karol Estreicher, Bibliografia polska, t. XXIX, Kraków 1933.
Google Scholar

FRANKOWICZ 2018 – Krzysztof Frankowicz, Renesansowy księgozbiór krakowskiego lekarza Stanisława Różanki, „Krakowski Rocznik Archiwalny” 2018, t. 24, s. 11–77.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4467/12332135KRA.18.001.14388

FRITZ 1928 – Józef Fritz, Księgi lekarskie w lwowskich zbiorach XVI/XVII wieku, Lwów 1928.
Google Scholar

HEJNOVÁ 2001 – Miroslava Hejnová, Pietro Andrea Mattioli 1501–1578, Prag 2001.
Google Scholar

ISPHORDING 2008 – Eduard Isphording, Kräuter und Blumen. Kommentiertes Bestandsverzeichnis der botanischen Bücher bis 1850 in der Germanischen Nationalmuseums Nürnberg, Nürnberg 2008.
Google Scholar

JANKOWIAK 2005 – Lucyna Agnieszka Jankowiak, Słownictwo medyczne Stefana Falimirza, t. 1: Początki polskiej renesansowej terminologii medycznej, Warszawa 2005.
Google Scholar

KAWECKA-GRYCZOWA/MAŃKOWSKA 1983 – Alodia Kawecka-Gryczowa, Anna Mańkowska, Unglerowa Helena, [w:] Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 1: Małopolska, cz. 1: Wiek XV–XVI, red. A. Kawecka-Gryczowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1983, s. 313–325.
Google Scholar

KOŁODZIEJCZYK 1937 – January Kołodziejczyk, Das Sogenannte Herbarium von Falimirz (1534) und die Quellen Dessen Botanisch-Medizinischen Teiles, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, vol. XIV, 1937, nr 4, s. 289–301.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5586/asbp.1937.020

KOŁODZIEJCZYK 1957 – January Kołodziejczyk, W poszukiwaniu źródeł do botanicznej księgi Herbarza Stefana Falimirza, „Archiwum Historii Medycyny” 1957, nr 1–2, s. 35–44.
Google Scholar

KRZAK-WEISS 2019 – Katarzyna Krzak-Weiss, Przyczynek do badań nad krakowskimi ilustracjami książkowymi zdobiącymi druki Hieronima Wietora i Floriana Unglera powstałe w drugiej ćwierci XVI stulecia, [w:] Katarzyna Krzak-Weiss, Katarzyna Meller, Wiesław Wydra, Drukowane teksty polskie sprzed 1543 roku, Poznań 2019, s. 65–152.
Google Scholar

KRZAK-WEISS 2020 – Katarzyna Krzak-Weiss, Natura w drewnie wyrzezana. O drzeworytach z polskich zielników drukowanych w XVI stuleciu, [w:] Obraz natury w kulturze intelektualnej, literackiej i artystycznej doby staropolskiej, red. Elwira Buszewicz, Justyna Dąbkowska-Kujko, Aleksandra Jakóbczyk-Gola, Alina Nowicka-Jeżowa, Warszawa 2020, s. 198–220.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323546948.pp.198-222

LACHS 1914 – Jan Lachs, Krakowskie księgozbiory lekarskie z XVI wieku, „Archiwum dla Historyi Literatury w Polsce” 1914, t. 13, s. 328–412.
Google Scholar

LELEWEL 1823 – Joachim Lelewel, Bibljograficznych Ksiąg Dwoje, t. 1, Wilno 1823.
Google Scholar

MEYER/TRUEBLOOD/HELLER 1999 – Frederick G. Meyer, Emily Emmart Trueblood, John L. Heller, The Great Herbal of Leonhart Fuchs. De historia stirpium commentariii insignes, 1542 (Notable Commentaries on the History of Plants), Stanford 1999.
Google Scholar

MUCZKOWSKI 1849 – Józef Muczkowski, Zbiór odcisków drzeworytów w różnych dziełach polskich w XVI i XVII wieku odbitych a teraz w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego zachowanych, Kraków 1849.
Google Scholar

OGILVIE 2003 – Brian W. Ogilvie, Image and Text in Natural History, 1500–1700, [w:] The Power of Images in Early Modern Science, ed. by Wolfgang Lefèvre, Jürgen Renn, Urs Schoepflin, Boston 2003, s. 141–166.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1007/978-3-0348-8099-2_8

OGILVIE 2008 – Brian W. Ogilvie, The Science of Describing: Natural History in Renaissance Europe, Chicago 2008.
Google Scholar

PFEUFFER 2014 – Renate Pfeuffer, Vom köstlichen Schatz der Kräuter. Das deutsche Kräuterbuch des Pietro Andrea Mattioli von 1563 und seine Illustrationen, „Berichte des Naturwissenschaftlichen Vereins für Schwaben” 2014, Bd. 118, s. 3–24.
Google Scholar

PIEKARSKI 1930 – Kazimierz Piekarski, Miscellanea bibliograficzne, „Przegląd Biblioteczny” 1930, z. 4, s. 415–443.
Google Scholar

PIEKIEŁKO-ZEMANEK 1986 – Alicja Piekiełko-Zemanek, Rola ilustracji w historii botaniki, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1986, nr 2, s. 505–522.
Google Scholar

Polonia Typographica 1966 – Polonia Typographica Saeculi Sedecimi, z. VI: Florian Ungler, Kraków, Druga drukarnia 1521–1536, oprac. Henryk Bułhak, Wrocław 1966.
Google Scholar

Privilegia typographica 2010 – Privilegia typographica polonorum. Polskie przywileje drukarskie 1493–1793, oprac. i wydała Maria Juda, Lublin 2010.
Google Scholar

ROSTAFIŃSKI 1888a – Józef Rostafiński, Nasza literatura botaniczna XVI w. oraz jej autorowie lub tłomacze. Studyjum krytyczne, Kraków 1888.
Google Scholar

ROSTAFIŃSKI 1888b – Józef Rostafiński, Porównanie tak zwanych zielników Falimirza, Spiczyńskiego i Siennika, Kraków 1888.
Google Scholar

SCHRAMM 1932 – Albert Schramm, Der Bilderschmuck der Frühdrucke, Bd. 15: Die Drucker in Mainz 4. Erhard Reuwich 5. Jakob Meydenbach 6. Peter Friedberg, Leipzig 1932.
Google Scholar

SZOSTAK 2006 – Jan Szostak, Farmakognozja, farmacja galenowa i aptekarstwo w renesansowych zielnikach polskich, Warszawa 2006.
Google Scholar

SZOSTAK/MUSTER 1981 – Jan Szostak, Renata Muster, Księgozbiory aptekarzy polskich w epoce Renesansu, „Ze Skarbca Kultury” 1981, z. 35, s. 7–65.
Google Scholar

ŚWIEŻAWSKI/WENDA 1882 – Ernest Świeżawski, Kazimierz Wenda, Materiały do dziejów farmacji w dawnej Polsce od czasów najdawniejszych do chwili bieżącej, Warszawa 1882.
Google Scholar

ULEWICZ 1977 – Tadeusz Ulewicz, Wśród impresorów krakowskich doby renesansu, Kraków 1977.
Google Scholar

ZEMANEK 1997 – Alicja Zemanek, Botanika Renesansu w świetle współczesnej nauki, „Wiadomości Botaniczne” 1997, nr 1, s. 7–19.
Google Scholar

ZEMANEK/WASYLIKOWA 1996 – Alicja Zemanek, Krystyna Wasylikowa, Historia botaniki i archeobotanika w poszukiwaniu danych o użytkowaniu roślin w średniowiecznym Krakowie, „Analecta” 1996, nr 5/1, s. 123–138.
Google Scholar