Szembekowska kaplica Najświętszego Salwatora przy katedrze we Fromborku jako palladium Świętej Warmii

Szymon Tracz

doi:10.18778/2084-851X.14.03

Autor

Szymon Tracz Muzeum Diecezjalne w Bielsku-Białej https://orcid.org/0000-0001-6540-0118

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.14.03

Słowa kluczowe:

kaplica relikwiarzowa, relikwie, Frombork, bp Krzysztof Andrzej Jan Szembek, palladium, Warmia, Maciej Jan Meyer, św. Teodor, budowla centralna, protestanci

Abstrakt

Z fundacji biskupa warmińskiego Krzysztofa Andrzeja Jana Szembeka ze Słupowa (1680–1740), biskupa na Warmii w latach 1724–1740 przy katedrze we Fromborku powstała kaplica pw. Najświętszego Salwatora i św. Teodora Męczennika (Teodora z Amazji), zwana szembekowską. Oratorium stanowi przykład centralnej budowli kopułowej. Powstała jako kaplica relikwiarzowa oraz miejsce pochówku swojego fundatora. Punkt centralny kaplicy stanowi retabulum relikwiarzowe, ustawione w 1734 roku w arkadzie południowej. Na mensie ołtarza ustawiono sarkofag z wizjerami oraz srebrnymi aplikacjami z relikwiami męczennika wczesnochrześcijańskiego św. Teodora z Amazji. Towarzyszą mu liczne relikwie różnych świętych oraz woskowe agnuski umieszczone w czarnych, drewnianych, przeszklonych relikwiarzach, bogato zdobionych srebrnymi, trybowanymi aplikacjami. Ich srebrne okucia i zdobienia wykonali w latach ok. 1730–1743 złotnik olsztyński Jan Krzysztof Geese (†1761) oraz czynny w Królewcu w latach 1712–1750 Samuel Grewe. Całość wnętrza kaplicy pokrywają freski wykonane ok. 1735 roku przez Macieja Jana Meyera (Matthiasa Johanna Meyera) z Lidzbarka Warmińskiego. Kaplica ze świadomie wybranym kształtem, właściwie dobranymi relikwiami, odpowiednią dekoracją malarską pokrywającą wnętrze, kopią narodowego palladium, jakim jest cudowny wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej oraz bogatym uposażeniem na potrzeby celebrowanej w niej liturgii, od samego początku była w zamyśle biskupa Szembeka pomyślana jako miejsce mające chronić Świętą Warmię przed zagrażającymi jej niebezpieczeństwami ze strony innowierców.

Bibliografia

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AB, A 31 – Acta Cancellariae Illustrissimi Christophori Joannis Szembek Episcopi Warmiensis 1735–1740.
Google Scholar

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AK, RC 11a (1) – Capella Szembekiana Ecclesae Cathedralis Varmiensis. Archiv(um) Capitulare Frauenburg. R. C 11a – Erectio Beneficium Szembekiani in Capella S(ancti)s(i)mi Salvatoris (29 grudnia 1736), k. 1–2.
Google Scholar

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AK, RC 11a (2) – Capella Szembekiana Ecclesae Cathedralis Varmiensis. Archiv(um) Capitulare Frauenburg. R. C11a – Connotatio. Argenteriae, Reliqviarum, Ornamentum totiusque Supellectislis Capellae S(anctis)simi Salvatoris D(omin)ni Nostri, k. 1–2.
Google Scholar

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AK, RC 11a (3) – Capella Szembekiana Ecclesae Cathedralis Varmiensis. Archiv(um) Capitulare Frauenburg. R. C11a – Status et Rescriptio Capellae Sanctissimi Salvatoris a Perillustri Reverendissimo Domino Joanne Cichowski Canonico Varmiensis Anno 1785 facta, k. 1–4.
Google Scholar

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AK I T 16 – Testamentum Codicilli et Rationes Executoriales b.m. C(e)l(enti)ssimi R(everendissi)mi D(omi)ni Christophori Szembek Principis Ep(isco)pi Warmienssis, k. 19–64v.
Google Scholar

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AB, A 27 – Acta Curiae episcopalis Principis Illustrissimi et Reverendissimi Domini D(omini) Christophori Andreae Joannis Comitis in Słupow Szembek… Anno salutis MDCCXXIV et sequent.
Google Scholar

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AB, A 28 – Acta Curiae episcopalis Warmienisis sub Christophore Joanne Szembek Episcopo 1726–1728.
Google Scholar

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AB, A 30 – Acta Cancellariae Illustrissimi Christophori Szembek Episcopi Warmiensis 1729–1735.
Google Scholar

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AB, A 31 – Acta Cancellariae Illustrissimi Christophori Szembek Episcopi Warmiensis 1735–1740.
Google Scholar

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO), AB, A 46 – Acta Curae Episcopalis Varmiensis Anno MDCCLII Fol(io) 128.
Google Scholar

Archiwum Parafii Archikatedralnej we Fromborku (APAF), Inwentaryzacja (APAF) – Inwentaryzacja relikwiarzy oraz relikwii z ołtarza we Fromborku, (mps, s.n.).
Google Scholar

Archiwum Parafii Archikatedralnej we Fromborku (APAF), MAĆKO 2014 – Piotr Maćko, Ocena stanu zachowania oraz program prac konserwatorskich kraty portalowej kaplicy pw. Zbawiciela oraz św. Teodora z Amazji i innych świętych we Fromborku, Toruń 2014 (mps).
Google Scholar

Archiwum Parafii Archikatedralnej we Fromborku (APAF), PILL/PILL 2014 – Edgar Pill, Aleksandra Pill, Dokumentacja konserwatorska Ołtarza Zbawiciela z Archikatedry we Fromborku, Toruń 2014 (mps).
Google Scholar

Archiwum Parafii Archikatedralnej we Fromborku (APAF), SEMKÓW 2006 – Jagoda Semków, Złotnictwo jako część programu ideowego Kaplicy Salvatora we Fromborku, (2006), (mps).
Google Scholar

Archiwum Parafii Archikatedralnej we Fromborku (APAF), SZUMIŃSKA 2015 – Marzenna Szumińska, Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich. Polichromia ścian wewnętrznych kaplicy Zbawiciela katedry we Fromborku, Toruń 2015 (mps).
Google Scholar

Archiwum Parafii Wszystkich Świętych w Krakowie, Inwentarz 1820 – Inwentarz kościoła świętego Piotra w mieście Krakowie… dnia 20 miesiąca października Roku 1820 sporządzony (faktycznie ukończony w 1822).
Google Scholar

Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Inwentarz 1720 – Biblioteka Jagiellońska, Dział Rękopisów, rkps 178.
Google Scholar

DEVOTI 1819 – Joannis Devoti, Institutionum canonicarum. Libri IV, t. 2, Matriti 1819.
Google Scholar

LEO 2008 – Jan Leo, Dzieje Prus (Dzieje Prus pod szczęśliwym panowaniem Jaśnie Oświeconego Księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Najdostojniejszego i Najprzewielebniejszego Księdza, Księdza Krzysztofa na Słupowie Szembeka z Bożej i Stolicy Apostolskiej Łaski Biskupa Warmińskiego i Sambijskiego Przełożonego Ziem Pruskich, Pisarza Jana Leo Dziekana Kanonika ongiś Kościoła Kolegiackiego Dobromiejskiego Teraz po raz pierwsze wydane na Światło. Braniewo, Czcionkami Kolegium Towarzystwa Jezusowego Roku MDCCXXV) z braniewskiego wydania roku 1725 przełożył bp Julian Wojtkowski, Olsztyn 2008.
Google Scholar

Statuty synodalne 2010 – Statuty synodalne Warmińskie, Sambijskie, Pomezańskie, Chełmińskie oraz Prowincjonalne Ryskie. Z Braniewskiego wydania księdza Franciszka Hiplera 1899 roku oraz pierwodruków 1922 i 1932 roku przełożył biskup Julian Wojtkowski, Olsztyn 2010.
Google Scholar

ACHREMCZYK 1987 – Stanisław Achremczyk, Uwagi o mecenacie kulturalnym biskupów warmińskich w XVII i XVIII wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1987, nr 1, s. 3–32.
Google Scholar

BANDMANN 1951 – Günter Bandmann, Mittelalterliche Architektur als Bedeutungsträger, Berlin 1951.
Google Scholar

BELTING 2012 – Hans Belting, Obraz i kult. Historia obrazu przed epoką sztuki, Gdańsk 2012.
Google Scholar

Boetticher 1894 – Adolf Boetticher, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, Heft IV, Das Ermland, Königsberg 1894.
Google Scholar

CELIŃSKA 1969 – Elżbieta Celińska, Jan Schwartz – kowal z Reszla, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1969, nr 3, s. 331–346.
Google Scholar

DITTRICH 1916 – Franz Dittrich, Der Dom zu Frauenburg, [w:] Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands, Braunsberg 1916.
Google Scholar

GRABAR 1946 – André Grabar, Martyrium. Recherches sur le culte des reliques et l’arte chrétien antique, Paris 1946.
Google Scholar

GRABOWSKI/GRABOWSKA 1973 – Zbigniew Grabowski, Marta Grabowska, Herby w katedrze warmińskiej we Fromborku, „Komentarze Fromborskie” 1973, z. 5, s. 129–154.
Google Scholar

HIPLER 1886 – Franz Hipler, Die Kapelle des hh. Erlösers im Dom zu Frauenburg und das Testament ihres Stifters, [w:] Pastoralblatt für die Diöcese Ermland, Hrsg. Franz Hipler, Braunsberg 1886.
Google Scholar

JEŘÁBEK 1946 – Vladimír P. Jeřábek, Čtení o Paladiu země české, Brno 1946.
Google Scholar

KALINOWSKI 1960 – Lech Kalinowski, Treści artystyczne i ideowe kaplicy Zygmuntowskiej, „Studia do Dziejów Wawelu” 1960, t. 2, s. 1–129.
Google Scholar

Katalog zabytków 1965 – Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, cz. 1: Wawel, red. Jerzy Szablowski, Warszawa 1965.
Google Scholar

Katalog zabytków 1978 – Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, cz. 3: Kościoły i klasztory śródmieścia 2, red. Adam Bochnak, Jan Samek, Warszawa 1978.
Google Scholar

Katalog zabytków 1980 – Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo elbląskie. Braniewo, Frombork, Orneta i okolice, red. Marian Arszyński, Marian Kutzner, Warszawa 1980.
Google Scholar

KOPICZKO 1993 – Andrzej Kopiczko, Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525–1772, Olsztyn 1993.
Google Scholar

KOPICZKO 1996A – Andrzej Kopiczko, Fantoni Ludwik Michał, [w:] Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. Jan Guzowski, Olsztyn 1996, s. 57.
Google Scholar

KOPICZKO 1996B – Andrzej Kopiczko, Szembek Krzysztof Andrzej Jan, [w:] Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. Jan Guzowski, Olsztyn 1996, s. 244–245.
Google Scholar

KOPICZKO 1996C – Andrzej Kopiczko, Treter Szymon Aleksy, [w:] Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. Jan Guzowski, Olsztyn 1996, s. 256–257.
Google Scholar

KRAUTHEIMER 1942 – Richard Krautheimer, Introduction to an „Iconography of Mediaeval Architecture”, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” 1942, t. 5, s. 1–32.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/750446

La chiesa 2002 – La chiesa a pianta centrale. Tempio civico del Rinascimento, a cura di B. Adorni, Milano 2002.
Google Scholar

LEHMANN 1945 – Karl Lehmann, The Dome of Hevan, „Art Bulletin” 1945, t. 27, s. 1–27.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/00043079.1945.11407667

LEPIARCZYK 1965 – Józef Lepiarczyk, Architekt Franciszek Placidi około 1710–1782, „Rocznik Krakowski” 1965, t. 37, s. 63–126.
Google Scholar

ŁOZIŃSKI 1973 – Jerzy Z. Łoziński, Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520–1620, Warszawa 1973.
Google Scholar

Maryja królowa nieba i nasza 2017 – Maryja królowa nieba i nasza. Pamiątka jubileuszu 300-lecia koronacji obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej, 1717–2017, opr. Jan Golonka, Stanisław Rudziński, Jerzy Żmudziński, Częstochowa 2017.
Google Scholar

MĄCZYŃSKI 2003 – Ryszard Mączyński, Nowożytne konfesje polskie. Artystyczne formy gloryfikacji grobów świętych i błogosławionych w dawnej Rzeczypospolitej, Toruń 2003.
Google Scholar

MOSSAKOWSKI 2007 – Stanisław Mossakowski, Kaplica Zygmuntowska (1515–1533). Problematyka artystyczna i ideowa mauzoleum króla Zygmunta I, Warszawa 2007.
Google Scholar

NADOLSKI 2006 – Bogusław Nadolski, Leksykon liturgii, Poznań 2006.
Google Scholar

NIPARKO 1989 – Romuald Niparko, Agnusek, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 1, A i Ω – Baptyści, red. Feliks Gryglewicz, Romuald Łukaszyk, Zygmunt Sułowski, Lublin 1989, kol. 188–189.
Google Scholar

OBŁĄK 1981 – Jan Obłąk, Kult Matki Boskiej Częstochowskiej w diecezji warmińskiej do r. 1939, „Studia Claramontana” 1981, nr 1, s. 109–120.
Google Scholar

OKOŃ 1996 – Emanuel Okoń, Dzieje budowy kościoła jezuickiego na Polu w Jarosławiu: do roku 1713, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 1996, t. 27 (298), s. 95–123.
Google Scholar

OKULICZ 2006 – Małgorzata Okulicz, Złotnictwo sakralne dominium warmińskiego od połowy XIV do końca XVIII wieku. Katalog wystawy, Olsztyn 2006.
Google Scholar

PASZENDA 2008 – Jerzy Paszenda, Święta Lipka. Monografia, Kraków 2008.
Google Scholar

Poczet biskupów 2008 – Poczet biskupów warmińskich, red. Stanisław Achremczyk, Olsztyn 2008.
Google Scholar

RABCZYŃSKI 2010 – Paweł Rabczyński, Św. Andrzej Apostoł – patron Diecezji i Kapituły Warmińskiej, [w:] Warmińska Kapituła Katedralna. Dzieje i wybitni przedstawiciele, red. Andrzej Kopiczko, Jacek Jezierski, Zdzisław Żywica, Olsztyn 2010, s. 117–127.
Google Scholar

ROZANOW/SMULIKOWSKA 2009 – Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Zabytki sztuki Jasnej Góry. Architektura. Rzeźba. Malarstwo, Katowice 2009.
Google Scholar

ROYT 2011 – Jan Royt, Obraz a kult v Čechách 17. a 18. Století, Praha 2011.
Google Scholar

ROŻEK 1980 – Michał Rożek, Katedra wawelska w XVII wieku, Kraków 1980.
Google Scholar

SAMULOWSKA 1968 – Anna Samulowska, Johannes Christof Geese – złotnik olsztyński, „Rocznik Olsztyński” 1968, t. VII, s. 43–62.
Google Scholar

SEMKÓW 2012A – Jagoda Semków, Relikwiarze zachowane w kaplicy Szembeka we Fromborku, „Cenne, Bezcenne, Utracone” 2012, nr 4/73, s. 47–53.
Google Scholar

SEMKÓW 2012B – Jagoda Semków, Frombork na dawnych pocztówkach, Frombork 2012.
Google Scholar

SIKORSKI 2005 – Jerzy Sikorski, Grób Mikołaja Kopernika w katedrze biskupów warmińskich we Fromborku na tle praktyki grzebalnej kapituły w XV–XVIII wieku, [w:] Castri Dominae Nostrae Litterae Annales, vol. II, Poszukiwanie grobu Mikołaja Kopernika, red. Jerzy Gąssowski, Pułtusk 2005, s. 81–173.
Google Scholar

Słownik kultury antycznej 1988 – Słownik kultury antycznej, red. Lidia Winniczuk, Warszawa 1988.
Google Scholar

Słownik kultury antycznej 2012 – Słownik kultury antycznej, red. Ryszard Kulesza, Warszawa 2012.
Google Scholar

STAREK/KOTŁOWSKI 2017 – Elżbieta Starek, Grzegorz Kotłowski, Łacińskie inskrypcje w kościołach Warmii. Katedra we Fromborku, Pelplin 2017.
Google Scholar

STOGA 1980 – Andrzej Stoga, Quadratura w malarstwie polskim XVIII w. Malowidła na sklepieniach, „Biuletyn Historii Sztuki” 1980, R. XLII, nr 3/4, s. 365–376.
Google Scholar

STOGA 1981 – Andrzej Stoga, Malarstwo ścienne na Warmii w XVIII wieku i jego oddziaływanie, [w:] Sztuka 1 poł. XVIII wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Rzeszów 1978, Warszawa 1981, s. 249–264.
Google Scholar

STOGA 1993 – Andrzej Stoga, Iluzjonistyczne malowidła Macieja Majera w Świętej Lipce i ich znaczenie w sztuce polskiej XVIII w., „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1993, nr 4, s. 519–527.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1016/S1042-3680(18)30575-8

SZORC 1968 – Alojzy Szorc, Relacje biskupów warmińskich XVII i XVIII wieku do Rzymu o stanie diecezji, „Studia Warmińskie” 1968, t. 5, s. 201–239.
Google Scholar

SZORC 1991 – Alojzy Szorc, Dzieje diecezji warmińskiej (1243–1991), Olsztyn 1991.
Google Scholar

SZORC 2013 – Alojzy Szorc, Mikołaj Kopernik kanonik warmiński, Olsztyn 2013.
Google Scholar

TARGOSZ 1986 – Karolina Targosz, Kaplica Zygmuntowska jako neoplatoński model świata, „Biuletyn Historii Sztuki” 1986, t. 47, nr 2–4, s. 131–164.
Google Scholar

TRACZ 2019 – Szymon Tracz, Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej z daru króla Jana Kazimierza w Rajczy, „Artifex Novus” 2019, nr 3, s. 34–57.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.21697/an.7062

WEIGERT 1994 – Carol Weigert, Theodor Tiro von Euchaïta (von Amasea), [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, Bd. 8, Ikonographie der Helligen. Melitius bis Zweiundvierzig Martyrer. Register, Hrgs. W. Braunfels, Rom–Freiburg–Basel–Vien 1994, kol. 447–451.
Google Scholar

ZALESKI 1995 – Wincenty Zaleski, Święci na każdy dzień, Warszawa 1995.
Google Scholar

ŻMUDZIŃSKI 2009 – Jerzy Żmudziński, Relikwiarz św. Andrzeja, [w:] Święto baroku. Sztuka w służbie prymasa Michała Stefana Radziejowskiego, red. Jerzy Żmudziński, Warszawa 2009, s. 266–270.
Google Scholar

ŻOCHOWSKI 1993 – Henryk Żochowski, Die Seelsorge im Ermland unter Christoph Andreas Johann Szembek 1724–1740, (Münster) 1993.
Google Scholar