Polityka fundacyjna podskarbich koronnych w XVI i XVII wieku Analiza wybranych przykładów

Piotr Gryglewski

doi:10.18778/2084-851X.13.05

Autor

Piotr Gryglewski Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Łódzki https://orcid.org/0000-0002-2712-2855

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.13.05

Słowa kluczowe:

Historia polityczna Polski, podskarbi koronny, architektura rezydencjonalna, architektura sakralna, XVI wiek, XVII wiek, Daniłłowicze – ród, Ligęzowie – ród

Abstrakt

W systemie rządów dawnej Rzeczypospolitej podskarbi koronny był jednym z najważniejszych centralnych urzędów ministerialnych. Dostojnicy piastujący tę funkcję sprawowali pieczę nad dochodami i wydatkami państwa, odpowiadając bezpośrednio przed sejmem. Niewątpliwie osiągnięcie tej godności stanowiło wyjątkową nobilitację dla przedstawicieli poszczególnych rodów dawnej Polski. W tekście, analizującym wybrane ścieżki kariery podskarbich z przełomu XVI i XVII w., zostały poruszone dwa pytania. Po pierwsze, czy i w jaki sposób objęty urząd przekładał się na politykę fundacyjną? Drugie zagadnienie dotyczy specyfiki tytułowej godności i jej potencjalnego wpływu na działania fundacyjne i umocnienie rodu. Niniejszy tekst jest próbą zestawienia i porównania wybranych postaci podskarbich koronnych działających w czasach Zygmunta III i Władysława IV. W tym okresie funkcję tę sprawowali m.in. przedstawiciele Firlejów, Warszyckich, Ligezów i Daniłłowiczów. Zaproponowana metoda analizy dotyczy dwóch płaszczyzn aktywności dostojników. Z jednej strony przybliża ich ścieżki kariery, z drugiej zaś zestawia je z działalnością fundacyjną, głównie na polu architektonicznym. Ważnym czynnikiem charakteryzującym ten urząd było uposażenie dostojnika dobrami królewskimi, które w niezbędny sposób zabezpieczało jego zadania finansowe. Taka sytuacja dotyczyła zasobnego Jana Firleja. W innych przypadkach uposażenie królewskie wyprzedzało awans na urząd. Wyjątkową pozycją w tym zakresie dysponowali Daniłłowicze. Pojawienie się urzędu podskarbiowskiego w dziejach rodu z jednej strony mogło być oznaką osiągniętej pozycji, w innych przypadkach dopiero przyspieszało ten awans. Materialną oznaką budowanej pozycji były fundacje architektoniczne – rezydencjonalne lub sakralne. Nie ulega wątpliwości, że każda z przeanalizowanych postaci w czytelny sposób aktywizowała swoje działania fundacyjne w okresie sprawowania urzędu. Topograficznie koncentrując swoją uwagę na dobrach rodowych, ale również starając się zachować związek z dworem i administrowanymi królewszyznami. Innym, intersującym uzupełnieniem możliwości, jakie dawał urząd podskarbiego, było prawo umieszczania na emisji monet herbu rodowego.

Bibliografia

BANIA 2021 – Zbigniew Bania, Sibi, suisque et Patiae ornamento. Fundacje artystyczne Koniecpolskich w XV–XVII wieku, Łódź 2021.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/8220-578-7

BARCZYK 2021 – Alina Barczyk, Rezydencje rodu Mniszchów w czasach saskich. Historia i treści ideowe architektury, Łódź 2021.
Google Scholar

BERNATOWICZ 2011 – Tadeusz Bernatowicz, Mitra i buława. Królewskie ambicje książąt w sztuce Rzeczypospolitej szlacheckiej (1697–1763), Warszawa 2011.
Google Scholar

BETLEJ 2010 – Andrzej Betlej, Sibi, Deo, Posteritati. Jabłonowscy a sztuka w XVIII wieku, Kraków 2010.
Google Scholar

BETLEJ/SITO 2004 – Andrzej Betlej, Jakub Sito, Lubelskie dzieła Bartłomieja Bernatowicza, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, t. 5, red. Jerzy Lileyko, Irena Rolska-Boruch, Lublin 2004, s. 169–203.
Google Scholar

CHŁAPOWSKI 1996 – Krzysztof Chłapowski, Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa 1996.
Google Scholar

CHROŚCICKI 1983 – Juliusz Chrościcki, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1587–1668, Warszawa 1983.
Google Scholar

Działalność fundacyjna 2016 – Działalność fundacyjna biskupów krakowskich, red. Marek Walczak, Kraków 2016.
Google Scholar

FILIPCZAK-KOCUR 1985 – Anna Filipczak-Kocur, Skarb koronny za Zygmunta III Wazy, Opole 1985.
Google Scholar

FILIPCZAK-KOCUR 1991 – Anna Filipczak-Kocur, Skarb koronny za Władysława IV 1632–1648, Opole 1991.
Google Scholar

FILIPCZAK-KOCUR 2003 – Anna Filipczak-Kocur, Rola podskarbiostwa w karierze magnackiej (od schyłku XVI w. do końca panowania Jana III Sobieskiego), [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. Jerzy Urwanowicz, Białystok 2003, s. 369–380.
Google Scholar

FILIPCZAK-KOCUR 2006 – Anna Filipczak-Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej 1587–1648, Warszawa 2006.
Google Scholar

GENSICHEN 1996 – Sigrid Gensichen, Das Heidelberger Schloß. Fürstliche Repräsentation in Architektur und Ausstattung, [w]: Heidelberg. Geschichte und Gestalt, red. Elmar Mittler, Heidelberg 1996, s. 130–161.
Google Scholar

GÓRALSKI 1983 – Zbigniew Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983.
Google Scholar

GROSZKOWSKI 2017 – Marek Groszkowski, Marcin Zamoyski jako podskarbi wielki koronny w latach 1688–1689, [w:] Jarzmo Ligi Świętej? Jan III Sobieski i Rzeczpospolita w latach 1684–1696, red. Dariusz Milewski, Warszawa 2017, s. 47–60.
Google Scholar

GRYGLEWSKI 2000 – Piotr Gryglewski, Brzezińskie mauzoleum rodziny Lasockich, [w:] Sztuka Polski Środkowej – studia. Architektura nowożytna, red. Zbigniew Bania, Łódź 2000, s. 73–110.
Google Scholar

GRYGLEWSKI 2002 – Piotr Gryglewski, Vetusta monumenta. Szlacheckie mauzoleum od połowy XV do XVII w., Łódź 2002.
Google Scholar

GRYGLEWSKI 2007 – Piotr Gryglewski, Siedmioboczna kaplica Różańcowa w Burzeninie, [w:] Sztuka Polski Środkowej. Sztuka nowożytna i nowoczesna, red. Piotr Gryglewski, Ewa Kubiak, Krzysztof Stefański, Łódź 2007, s. 20–34.
Google Scholar

GRZYBKOWSKI/SIUDER 1987 – Andrzej Grzybkowski, Henryk Siuder, Pałac w Mińsku Mazowieckim (Sendomierzu), „Rocznik Mazowiecki” 1987, t. 9, s. 263–279.
Google Scholar

HUBACH 1995 – Hanns Hubach, Das Heidelberger Schloss als Träger Fürstlicher Selbstdarstellun. Gedanken zur Ikonographie der Hoffassaden des Ottheinrichs und des Friedrichsbaus, [w:] Hanns Hubach, Volker Sellin, Heidelberg das Schloss / the castle, Heidelberg 1995, s. 19–30.
Google Scholar

HUBACH 2013 – Hanns Hubach, Of Lion and Leopards. Palatine Self-Representation in the Triumphal Entry at Heidelberg, [w:] The Palatine Wedding of 1613. Protestant Alliance and Court Festivals, red. Sara Smart, Mara R. Wade, Wiesbaden 2013, s. 205–242.
Google Scholar

JAROSZEWSKI/BARANIEWSKI 1992 – Tadeusz S. Jaroszewski, Waldemar Baraniewski, Pałace i dwory w okolicach Warszawy, Warszawa 1992.
Google Scholar

KAŁOWSKI 1981 - Tadeusz Kałowski, Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1981.
Google Scholar

KIEŁB 2015 – Zbigniew Kiełb, Herby urzędników polskich i litewskich na monetach oraz liczmanach emitowanych w latach 1479–1707, Puławy 2015.
Google Scholar

KOBUS 2018 – Andrzej Kobus, Warszyccy w dziejach Dankowa (1610–1681), [w:] Osiem wieków Dankowa nad Liswartą, red. Tadeusz Grabarczyk, Andrzej Kobus, Lipie 2018, s. 45–58.
Google Scholar

KOŚCIAŁKOWSKI 1956 – Stanisław Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski. Studia nad wewnętrznymi dziejami Litwy w początkach panowania Stanisława Augusta (1765–1780), Londyn 1956.
Google Scholar

KOWALCZYK 1962 – Jerzy Kowalczyk, Turobińsko-Zamojski murator Jan Wolff oraz jego dzieła na Lubelszczyźnie, „Biuletyn Historii Sztuki” 1962, t. XXIV, z. 1, s. 123–127.
Google Scholar

KUBIAK 2010 – Ewa Kubiak, Rezydencje biskupów włocławskich w okresie nowożytnym, Łódź 2010.
Google Scholar

„Kurier Warszawski” 1844 – „Kurier Warszawski” 1844, nr 245, s. 1165.
Google Scholar

KURZĄTKOWSKA 1964 – Alicja Kurzątkowska, Rezydencja Firlejów w Dąbrowicy, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1964, t. 9, s. 29–48.
Google Scholar

KURZEJ 2009 – Michał Kurzej, Jan Wolff. Monografia architekta w świetle analizy prefabrykowanych elementów dekoracji sztukatorskich, Kraków 2009.
Google Scholar

LEPSZY 1938 – Kazimierz Lepszy, Jan Mikołaj Daniłowicz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938, s. 415–416.
Google Scholar

LEPSZY 1948 – Kazimierz Lepszy, Firlej Jan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 7, Kraków 1948–1958, s. 7.
Google Scholar

MIŁOBĘDZKI 1980 – Adam Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980.
Google Scholar

MIŁOBĘDZKI 1986 – Adam Miłobędzki, Architektura XVII wieku, [w:] Sztuka Warszawy, red. Mariusz Karpowicz, Warszawa 1986, s. 60–112.
Google Scholar

NIESIECKI 1839 – Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, t. 3, Lipsk 1839.
Google Scholar

OKOLSKI 1642 – Szymon Okolski, Orbis Polonus, t. 1, Kraków 1642.
Google Scholar

OSIECKA-SAMSONOWICZ 2016 – Hanna Osiecka-Samsonowicz, Duchnowski Mikołaj, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV–XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 126–127.
Google Scholar

PAŁUCKI 1974 – Władysław Pałucki, Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wrocław 1974.
Google Scholar

PAPROCKI 1584 – Bartosz Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1584.
Google Scholar

PERŁAKOWSKI 2004 – Adam Perłakowski, Jan Jerzy Przebendowski jako podskarbi wielki koronny (1703–1729). Studium funkcjonowania ministerium, Kraków 2004.
Google Scholar

PETRUS 2002 – Jerzy T. Petrus, Kościół parafialny pw. Św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Żurowie, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej. Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 10, red. Jan K. Ostrowski, Kraków 2002, s. 387–404.
Google Scholar

PIECH 2003 – Zenon Piech, Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003.
Google Scholar

PUTKOWSKA 1991 – Jolanta Putkowska, Architektura Warszawy XVII wieku, Warszawa 1991.
Google Scholar

ROLSKA 2003 – Irena Rolska, „Domy pańskie” na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do baroku, Lublin 2003.
Google Scholar

ROLSKA 2009 – Irena Rolska, Firlejowie Leopardzi. Studia nad patronatem i fundacjami artystycznymi w XVI–XVII wieku, Lublin 2009.
Google Scholar

ROLSKA-BORUCH 1999 – Irena Rolska-Boruch, Siedziby szlacheckie i magnackie na ziemiach zwanych Lubelszczyzną 1500–1700, Lublin 1999.
Google Scholar

RUSINEK 1961 – Jan Rusinek, Kościół Św. Ducha w Markuszowie i jego twórca architekt Piotr Durie, „Roczniki Humanistyczne. Historia Sztuki” 1961, t. 10, s. 5–20.
Google Scholar

RYBARSKI 1937 – Roman Rybarski, Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937.
Google Scholar

RYBARSKI 1939 – Roman Rybarski, Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III, Warszawa 1939.
Google Scholar

SOBIESZCZAŃSKI 1862 – Franciszek Maksymilian Sobieszczański, Kościół Bernardynek w Warszawie, „Tygodnik Ilustrowany” 1862, nr 122.
Google Scholar

TYSZKIEWICZ 1904 – Michał Tyszkiewicz, Idea demokratyczna i jej krytycy w Rzeczypospolitej, Kraków 1904.
Google Scholar

TYSZKOWSKI 1938 – Kazimierz Tyszkowski, Mikołaj Daniłowicz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938, s. 416–417.
Google Scholar

WARDZYŃSKI 2004 – Michał Wardzyński, Pomnik Jerzego Boksy Radoszewskiego w kolegiacie wieluńskiej, [w:] Artyści włoscy w Polsce XV–XVIII wiek, red. Juliusz A. Chrościcki, Tadeusz Bernatowicz, Janusz Pelc, Warszawa 2004, s. 577–595.
Google Scholar

WARDZYŃSKI 2010 – Michał Wardzyński, Marmury i wapienie mozańskie, alabaster angielski oraz importy gdańskie w małej architekturze oraz plastyce sakralnej i sepulkralnej 1. poł. XVII w. w Warszawie, [w:] Kultura artystyczna Warszawy XVII–XXI wieku, red. Zbigniew Michalczyk, Andrzej Pieńkos, Michał Wardzyński, Warszawa 2010, s. 307–355.
Google Scholar

WYCZAWSKI 1985 – Hieronim E. Wyczawski, Warszawa, [w:] Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 544–547.
Google Scholar

ZIN 1961 – Wiktor Zin, Kościół uchański jako ogniwo kształtujące architekturę Lubelszczyzny na przełomie XVI i XVII w., „Architektura. Zeszyty Naukowe Politechniki Krakowskiej” 1961, t. 5.
Google Scholar

ŻELAZOWSKA 2002 – Małgorzata Żelazowska, Charakterystyka problematyki konserwatorskiej centrum miasta Mińska Mazowieckiego, „Rocznik Mińsko-Mazowiecki” 2002, t. 9, s. 5–17.
Google Scholar