Nowy Zebrzydów – przykład miasta kalwaryjnego położonego w cieniu symbolicznego Miasta Świętego

Mirosław Płonka

doi:10.18778/2084-851X.13.10

Autor

Mirosław Płonka Instytut Historii i Archiwistyki, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie https://orcid.org/0000-0002-3806-1146

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.13.10

Słowa kluczowe:

Kalwaria Zebrzydowska, Mikołaj Zebrzydowski, Zebrzydów, miasteczko kalwaryjne

Abstrakt

Pośród wszystkich typów nowożytnych miast polskich osady leżące w cieniu kompleksów kalwaryjnych zostały nazwane zbiorczo miasteczkami kalwaryjnymi. Zaliczany do tej grupy najstarszy przykład – Zebrzydów vel Nowy Zebrzydów (ob. Kalwaria Zebrzydowska) – był miastem prywatnym, stanowiącym zaplecze dla znacznie większego od siebie miasta symbolicznego, którym była skopiowana na ziemiach starostwa lanckorońskiego i barwałdzkiego za traktatem Christiana van Adrichema Jerozolima. Budowa polskiej Ziemi Świętej naruszyła jednak dotychczasowe zasady lokacji miast. Już w pierwszych latach wznoszenia kaplic pojawił się ogromny problem, ponieważ pod budowę kompleksu Mikołaj Zebrzydowski oddał najlepsze ziemie chłopów z okolicznych królewszczyzn – Stronia i Leśnicy. W związku z głodem chłopi zmuszeni byli do przymusowej migracji, m.in. do Zebrzydowa, w którym niedługo potem tworzyli stan mieszczański. Wraz z ich pojawieniem się w mieście zaszczepiono kulturę uprawiania ziemi, która obok handlu dewocjonaliami i obsługi pielgrzymów stanowiła główny dochód mieszczan. Do tego lokowane przez Mikołaja, a później jego syna Jana miasto miało być „godne” Miasta Świętego. Zabroniono więc wypasu zwierząt hodowlanych w obszarze Jerozolimy, nakazano należycie święcić w mieście uroczystości kościelne, a także zakazano osiedlania się tu Żydom oraz heretykom. Celem artykułu jest doprecyzowanie definicji miasteczka kalwaryjnego na przykładzie Zebrzydowa, uwzględniając dodatkowo m.in. ideowe znaczenie tego typu ośrodka jako miasta czysto katolickiego.

Bibliografia

AKMK, sygn. AV Cap 17 – Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Acta visitationis exterioris decanatuum Oswiecimensis – Acta visitationis exterioris decanatuum Oswiecimensis, Novi Montis, Zatoriensis et Skamnesis ad archidiaconatum Cracoviensem pertinentium per R. D. Christophorum Kazimirski, nominatum episcopum Kijoviensem et praepositum Tarnoviensem ex commissione Illustr. Principis D. Georgii, divina miseratione S.R.E. tituli s. Sixti cardinalis presbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olica er Nieswież ducis a. D. 1598, sygn. AV Cap 17.
Google Scholar

AKMK, sygn. AV Cap 33 – Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Acta visitationis exterioris decanatus Skavinensis – Acta visitationis exterioris decanatus Skavinensis, Novi Montis, Oswencimensis, Zatoriensis, ad archidiaconatum Cracoviensem, prothonotarium apostolicum in a. D. 1617 authoritate ordinaria factae sub felicibus auspiciis R. D. Martini Szyszkowski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiensis. Visitatio ecclesiae Collegiate Skarbimiriensis die 9 mesis Decembrisanni 1617 ex speciali commissione Episcopi ordinarii facta kk. 106–110. Visitatio decanatus Wielicensis a. D. 1618 per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem, sygn. AV Cap 33.
Google Scholar

ANKr., sygn. 29/32/0/13/23 – Archiwum Narodowe w Krakowie, Księga radziecko-ławnicza Kalwarii Zebrzydowskiej – Księga radziecko-ławnicza miasta Kalwarii Zebrzydowskiej 1630–1811, sygn. 29/32/0/13/23.
Google Scholar

ANKr., sygn. 30/1/0/6.1/57 – Archiwum Narodowe w Krakowie, Akta miasta Bochni, Księga radziecka bocheńska, sygn. 30/1/0/6.1/57, s. 282–285.
Google Scholar

APS, sygn. III.1.4 – Documenta – Archiwum Parafialne w Stryszowie, Documenta. XVII–XX wiek, teczka, sygn. III.1.4.
Google Scholar

APB, sygn. IV-a-1 – Archiwum Prowincji Bernardynów w Krakowie, Historia Calvariae – Historia Calvariae seu… descriptio situs, fundationis, privilegiorum… Conventus Zebrzydoviensis… collecta Anno Domini 1613, 1600–1904, sygn. IV-a-1.
Google Scholar

APB, sygn. M-25 – Archiwum Prowincji Bernardynów w Krakowie, Chronologia Ordinis Fratrum Minorum – Chronologia Ordinis Fratrum Minorum de Observantia Provintiae Minoris Poloniae…, sygn. M-25.
Google Scholar

ADRICHOMIUS 1590 – Ch. Adrichomius, Theatrum Terrae Sanctae et biblicarum historiarum, Coloniae 1590, starodruk w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego, źródło https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/66003/edition/77212/content [dostęp: 2.09.2021].
Google Scholar

Civitates 1617 – Civitates Orbis Terrarum, Kolonia 1617.
Google Scholar

Kalwarya 1669 – Kalwarya albo Nowe Jeruzalem na polach Zebrzydowskich zasadzone, a przez Oyca Franciszka Dzielowskiego, Zakonu Franciszka Świętego, Minorum de Obseruantia, Kustosza Krakowskiego, krotko z fundamentu swego wywiedziona. W Kazimierzu przy Krakowie, 1669, starodruk w Bibliotece Narodowej, sygn. mf. B1248.
Google Scholar

Barcik 1985 – Symeon Józef Barcik, Kalwaria Pacławska, Warszawa 1985.
Google Scholar

Bilska 1996 – Elżbieta Bilska, Przemiany kulturowych i religijnych funkcji kalwarii w Polsce, [w:] Przestrzeń i sacrum. Geografia kultury religijnej w Polsce i jej przemiany w okresie od XVII do XX w. na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych, red. Antoni Jackowski i in., Kraków 1996, s. 201–220.
Google Scholar

Bilska-Wodecka 2003 – Elżbieta Bilska-Wodecka, Kalwarie europejskie. Analiza struktury, typów i genezy, Kraków 2003.
Google Scholar

Bogucka/Samsonowicz 1986 – Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986.
Google Scholar

Graff/Wołyniec/Wróbel 2020 – Tomasz Graff, Bartłomiej Wołyniec, Elżbieta Elena Wróbel, Mikołaj Zebrzydowski (1553–1620). Szkic biograficzny, Kraków 2020.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12797/9788381383295

I Krakowskie Spotkania Źródłoznawcze 2010 – I Krakowskie Spotkania Źródłoznawcze: teoria a praktyka edycji nowożytnych źródeł w Polsce XVI–XVIII wieku (Kraków, 19–20 listopada 2009 roku), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2010, nr 137, s. 223–225.
Google Scholar

Instrukcja wydawnicza 1953 – Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. Kazimierz Lepszy, Wrocław 1953.
Google Scholar

Kaltenberg-Kwiatkowska 2011 – Ewa Kaltenberg-Kwiatkowska, O oznaczaniu i naznaczaniu przestrzeni miasta, „Przegląd Socjologiczny” 2011, t. 60, nr 2–3, s. 135–165.
Google Scholar

Krzysztofik 2007 – Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007.
Google Scholar

Kurpiewski 2013 – Maciej Kurpiewski, Historia wspólnoty ewangelickiej w Wejherowie i jej cmentarza w latach 1643–1951, „Gdański Rocznik Ewangelicki” 2013, t. 7, s. 82–113.
Google Scholar

Jakubowicz 1968 – Dawid Jakubowicz, Wstęp, [w:] Księga pamiątkowa byłych gmin żydowskich Wadowic, Andrychowa, Kalwarii i Myślenic, red. Dawid Jakubowicz, Tel Aviv 1968.
Google Scholar

Labuda 1988 – Gerard Labuda, Pierwsze lata dziejów Wejherowa w świetle „Kroniki Franciszkanów wejherowskich” o. Grzegorza Gdańskiego, [w:] Najstarsze dzieje Wejherowa. Materiały z Sesji Naukowej, red. Stanisław Gierszewski, Wejherowo 1988, s. 7–28.
Google Scholar

Lenczowski 1970 – Franciszek Lenczowski, Dzierżawa zakrzowska pod względem osadniczym i obciążeń jej ludności w okresie XIV–XVIII wieku, „Studia Historyczne” 1970, t. 13, nr 4, s. 549–559.
Google Scholar

Lenczowski 1976 – Franciszek Lenczowski, O kościołach i parafiach w Stryszowie i Zakrzowie, „Nasza Przeszłość” 1976, t. 45, s. 191–233.
Google Scholar

Liczbiński 1957 – Andrzej Liczbiński, Góra Kalwaria – lokacja i układ przestrzenny miasta (1670–1690), „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1957, t. 2, nr 3/4, s. 199–216.
Google Scholar

Łepkowski 1850 – Józef Łepkowski, Kalwarya Zebrzydowska i jéj okolice pod względem dziejowym i archeologicznym, Kraków 1850.
Google Scholar

Łepkowski 1863 – Józef Łepkowski, Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa, Kraków 1863.
Google Scholar

Maroszek 2019 – Piotr Maroszek, „Muzyka i tryumfy”, rozgardiasz i przemiany duchowe przy odpuście Wniebowzięcia Matki Bożej na Kalwarii Zebrzydowskiej.
Google Scholar

Słowo o budowaniu pogłębionej pobożności maryjnej, „Małopolska – Regiony, Regionalizmy, Małe Ojczyzny” 2019, t. XXI, s. 9–28.
Google Scholar

Mitkowska 1975 – Anna Mitkowska, Kompozycja przestrzenna Kalwarii Zebrzydowskiej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1975, t. 20, z. 2, s. 157–174.
Google Scholar

Mitkowska 2005 – Anna Mitkowska, Czynnik tradycji miejsca w kreowaniu krajobrazów kalwaryjskich (szkic problematyki), [w:] Geografia i sacrum, t. II, red. Bolesław Domański, Stefan Skiba, Kraków 2005, s. 329–335.
Google Scholar

Płonka 2019 – Mirosław Płonka, Kompleks kalwaryjny w Kalwarii Zebrzydowskiej jako krajobraz pamięci i pomnik XVI-wiecznej Jerozolimy, „Ochrona Zabytków” 2019, t. 72, nr 2, s. 189–216.
Google Scholar

Płonka 2020 – Mirosław Płonka, Portrayals of Mikołaj Zebrzydowski›s in Literature and Art, „Folia Historica Cracoviensia” 2020, t. 26, z. 2, s. 45–75.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15633/fhc.3742

Płonka 2021 – Mirosław Płonka, Mikołaj Zebrzydowski jako nauczyciel buntów w dramacie Ludwika Orpiszewskiego, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” 2021, t. 57, nr 1, s. 113–133.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/KLIO.202.005

Rejman/Nowakowski/Malec 2019 – Aneta Rejman, Andrzej Nowakowski, Maciej Malec, Zakrzów: dzieje szkoły i sportu na tle dziejów wsi. Na 135-lecie szkoły w Zakrzowie (1884–2019), Rzeszów 2019.
Google Scholar

Seweryn 1937 – Tadeusz Seweryn, Polskie malarstwo ludowe, Kraków 1937.
Google Scholar

SIEMIONOW 1984 – Aleksy Siemionow, Ziemia wadowicka, Wadowice 1984.
Google Scholar

Szczygieł 2016 – Ryszard Szczygieł, Miasta prywatne w Polsce od XIV do 1772 roku – chronologia lokacji, właściciele, pełnione funkcje, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2016, t. 77, s. 13–45.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/RDSG.2016.SI.02

WOŁYNIEC 2017 – Bartłomiej Wołyniec, Kościelne dzieje Kalwarii Zebrzydowskiej, [w:] Wybrane zagadnienia z dziejów Kalwarii Zebrzydowskiej. Na 400-lecie pierwszej lokacji Kalwarii Zebrzydowskiej (1617–2017), red. Andrzej Nowakowski, Kraków 2017, s. 55–81.
Google Scholar

Wyczawski 1947 – Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Dzieje Kalwarii Zebrzydowskiej, Kraków 1947.
Google Scholar

Wyczawski 2006 – Hieronim Eugeniusz Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska. Historia Klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek, wyd. II, Kalwaria Zebrzydowska 2006.
Google Scholar

Wyrobisz 1974 – Andrzej Wyrobisz, Rola miast prywatnych w Polsce w XVI i XVII wieku, „Przegląd Historyczny” 1974, t. 65, nr 1, s. 19–46.
Google Scholar

https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/k/319-kalwaria-zebrzydowska/99-historia-spolecznosci/137432-historia-spolecznosci#footnote2_pw4dnc4 [dostęp: 20.08.2021].
Google Scholar