Warszawa i Łowicz. Dwie kolegiackie kaplice Chrystusa Ukrzyżowanego w XVIII stuleciu

Autor

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.09.04

Słowa kluczowe:

XVIII wiek, Branicki Jan Klemens, Łowicz, Warszawa, nowożytna architektura sakralna, mecenat biskupi, sztuka baroku, cudowne wizerunki, mauzolea, sztuka sepulkralna

Abstrakt

Dwie kaplice wzniesione przy kolegiatach w Warszawie i w Łowiczu, mieszczące słynące łaskami krucyfiksy, wykazują liczne analogie, do których należą: lokalizacja na przedłużeniu północnych naw, powiązania obu kapituł kolegiackich oraz szczególny status świątyń kojarzonych z najważniejszymi osobami w Rzeczypospolitej – królem (a także, w szerszym ujęciu, Sejmem i kręgiem dworskim) oraz prymasem, czyli interrexem. Mimo że powstanie architektury kaplic dzieliło blisko pół wieku, dostrzec można wzajemne zależności zastosowanych form. Wnętrza posiadają tym więcej analogii, że kaplicę warszawską przekształcono z inicjatywy Jana Klemensa Branickiego w na początku lat 60. XVIII wieku – gdy powstawało mauzoleum w Łowiczu. Zaprezentowania analiza, oparta na kwerendach archiwalnych i obserwacjach in situ, pozwoliła na doprecyzowanie dotychczasowych ustaleń, ukazanie procesu budowy oraz przekształceń omawianych obiektów, a także poświadczenie zależności artystycznych pomiędzy kaplicami.

Bibliografia

AAW, LB – Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie, Liber baptizatorum, 1659–1668, s.n.
Google Scholar

AAW, sygn. WG–2 – Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie, Visitationes Ecclesiarum quae ipsemet Excellmus et Rmus Dnus Antonius Onuphrius de Okęcie Okęcki Episcopus Posnaniensis et Varsaviensis Supremus Regni Cancellarius, [1779–1784], sygn. WG–2.
Google Scholar

ADŁ, t. 1 – Archiwum Diecezjalne w Łowiczu, Acta Capituli. Liber 9no, 1761–1778, s.n.
Google Scholar

ADŁ, t. 2 – Archiwum Diecezjalne w Łowiczu, Liber Actorum Capituli Loviciensis, 1746–1761, s.n.
Google Scholar

ADŁ, t. 3 – Archiwum Diecezjalne w Łowiczu, Ratio Proventuum et Expensarum Capituli Loviciensis, 1743–1801, s.n.
Google Scholar

ADŁ, t. 4 – Archiwum Diecezjalne w Łowiczu, [Testament prymasa Adama Ignacego Komorowskiego], s.n.
Google Scholar

AGAD, A. Ros., sygn. 11 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Roskie, Korespondencja Branickich. Jan Klemens Branicki do różnych, [suplement], sygn. 11.
Google Scholar

AGAD, A. Ros., sygn. XI 66 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Roskie, Korespondencja do Branickiego Jana Klemensa, sygn. XI 66.
Google Scholar

AGAD, A. Ros., sygn. XIII 63 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Roskie, Korespondencja do Branickiego Jana Klemensa, sygn. XIII 63.
Google Scholar

AGAD, AWR, sygn. 7041 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, Komorowski Adam Ignacy, [korespondencja z lat 1748–1758], sygn. 7041.
Google Scholar

AGAD, ZAPB, sygn. 1214 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Anny z Potockich Ksawerowej Branickiej, Relacja śmierci prymasa Adama Komorowskiego, sygn. 1214, (dawna sygn. K/ I/1e, 1402).
Google Scholar

ANK, ZDP, sygn. 410 – Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór dokumentów papierowych, [Władysław IV, król polski, poleca magistratowi krakowskiemu przygotować miejsce na skład owsa […], wysyłając owiesnego królewskiego Wojciecha Baryczkę], sygn. 410.
Google Scholar

APKBCz, sygn. 323 – Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych w Czernej, Liber Expensarum et Acceptarum, sygn. 323.
Google Scholar

APKBCz, sygn. 324 – Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych w Czernej, Liber Expensarum et Acceptarum, 1734–1765, sygn. 324.
Google Scholar

POZZO 1700 – Andrea Pozzo, Perspectiva pictorum et architectorum Andreae Putei e Societate Jesu. Pars secunda, Roma 1700.
Google Scholar

BANIA 2018 – Zbigniew Bania, Owalne tempietta w małej architekturze sakralnej w Polsce, „TECHNE. Seria nowa” 2018, nr 1, s. 133–146.
Google Scholar

BARCZYK 2019 – Alina Barczyk, Pałac „jakoż nigdzie w Polsce nie masz”. Saskie inspiracje w architekturze warszawskiej rezydencji marszałka wielkiego koronnego Józefa Wandalina Mniszcha, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 81 (2019), nr 3, s. 415–440.
Google Scholar

BARTCZAKOWA 1970 – Aldona Bartczakowa, Jakub Fontana: architekt warszawski XVIII wieku, Warszawa 1970.
Google Scholar

BARUCH 1914 – Maksymilian Baruch, Baryczkowie. Dzieje rodu patrycyuszowskiego Starej Warszawy, Warszawa 1914.
Google Scholar

BERNATOWICZ 1999 – Aleksandra Bernatowicz, Contesse (Contes, Kontes, Kontessa, Kontesz), [w:] Saur Allgemeines Künstlerlexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker. Bd. 21, red. Günter Meißner, München–Leipzig 1999, s. 3.
Google Scholar

BERNATOWICZ 2003 – Aleksandra Bernatowicz, Plersch Jan Bogumił, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 7, red. Urszula Makowska, Warszawa 2003, s. 266–276.
Google Scholar

BERNATOWICZ 2016 – Tadeusz Bernatowicz, Kościół wizytek w Warszawie a Benedykt de Renard i architektura późnobarokowego eklektyzmu rzymskiego przełomu XVII i XVIII wieku, [w:] Sztuka Polski Środkowej. Studia VI, red. Alina Barczyk, Piotr Gryglewski, Łódź 2016, s. 31–77.
Google Scholar

CHUDOBA 1959 – Tadeusz Chudoba, Z zagadnień handlu wiślanego Warszawy w XVI wіеku, „Przegląd Historyczny”, t. 50 (1959), nr 2, s. 297–321.
Google Scholar

CZYŻ 2010 – Anna Sylwia Czyż, Łowicz. Kolegiata Wniebowzięcia NMP, Warszawa 2010.
Google Scholar

DACKA-GÓRZYŃSKA 2011 – Iwona M. Dacka-Górzyńska, O nieznanych dzieciach magnaterii polskiej w świetle parafialnych metryk zmarłych kościoła św. Krzyża w Warszawie z lat 1670−1801: wybrane przykłady, „Przegląd Historyczny”, t. 102 (2011), nr 3, s. 459−482.
Google Scholar

DOBRZENIECKI 1948 – Tadeusz Dobrzeniecki, Późnogotycki krucyfiks warszawski, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. 10 (1948), nr 3/4, s. 231–244.
Google Scholar

FRYCZ 1975 – Jerzy Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury w Polsce w latach 1795–1918, Warszawa 1975.
Google Scholar

FUKIER 1973 – Henryk Maria Fukier, Wspomnienia staromiejskie, Warszawa 1973.
Google Scholar

GAJEWSKI 1986 – Jacek Gajewski, Sztuka w prymasowskim Łowiczu, [w:] Łowicz: dzieje miasta, Warszawa 1986, s. 462–606.
Google Scholar

GAJEWSKI 2012 – Jacek Gajewski, Nagrobek Jana Tarły w Warszawie i zagadnienie jego rekonstrukcji (mała architektura w twórczości Jakuba Fontany; Plersch i warsztat), „Arteria. Rocznik Wydziału Sztuki Politechniki Radomskiej” 2012, nr 10, s. 58–91.
Google Scholar

GRACZYK/MARSZTALSKA 2014 – Waldemar Graczyk, Jolanta M. Marsztalska, Klasztor karmelitów bosych w Czernej od pierwszej połowy XVII do końca XIX wieku. Dzieje–gospodarka–kultura–ludzie, Kraków 2014.
Google Scholar

IDZIK 2020 – Grzegorz Idzik, Skarb ocalony z gruzów, „Spotkania z Zabytkami” 2020, nr 3–4, s. 24–31.
Google Scholar

JAROSZEWSKI 1992 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Pałace i dwory w okolicach Warszawy, Warszawa 1992.
Google Scholar

JURKOWLANIEC 2008 – Grażyna Jurkowlaniec, Epoka nowożytna wobec średniowiecza: Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki, Wrocław 2008.
Google Scholar

Kaplica 1867 – Kaplica Pana Jezusa w Warszawie, „Opiekun Domowy” 1867, nr 16, s. 1–2 (121–122).
Google Scholar

KARPOWICZ 1986 – Mariusz Karpowicz, Piękne nieznajome. Warszawskie zabytki XVII i XVIII wieku, Warszawa 1986.
Google Scholar

KOWALCZYK 1994 – Jerzy Kowalczyk, Rola Rzymu w późnobarokowej architekturze polskiej, „Rocznik Historii Sztuki”, t. 20 (1994), s. 215–308.
Google Scholar

KRÓLIK 1990 – Ludwik Królik, Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku, Warszawa 1990.
Google Scholar

KUROWSKI 1841 – Franciszek Ksawery Kurowski, Wiadomość historyczna o kościele metropolitalnym warszawskim pod tytułem Ś. Jana, Warszawa 1841.
Google Scholar

KWIATKOWSKA 1978 – Maria I. Kwiatkowska, Katedra św. Jana, Warszawa 1978.
Google Scholar

KWIATKOWSKI 1939 – Władysław Kwiatkowski, Prymasowska kapituła i kolegiata w Łowiczu, Warszawa 1939.
Google Scholar

KWIATKOWSKI 1983 – Marek Kwiatkowski, Stanisław August: Król–Architekt, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983.
Google Scholar

KZSP 1954 – Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 2: Województwo Łódzkie, z. 5: Powiat Łowicki, red. Jerzy Z. Łoziński, Warszawa 1954.
Google Scholar

LIBROWSKI 1977 – Stanisław Librowski, Sumariusz wpisów kopiariusza kapituły kolegiackiej w Łowiczu z przełomu XVIII i XIX wieku (z kontynuacją do roku 1961), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 34 (1977), s. 191–290.
Google Scholar

LILEYKO 1989 – Jerzy Lileyko, Najcenniejsze zabytki Warszawy, Warszawa 1989.
Google Scholar

LORENTZ 1966 – Stanisław Lorentz, Wczesne prace Szregera w kolegiacie łowickiej, [w:] Sztuka i historia. Księga pamiątkowa ku czci profesora Michała Walickiego, red. Jan Białostocki, Warszawa 1966, s. 177–190.
Google Scholar

LORENTZ 1981 – Stanisław Lorentz, Placidi w Łowiczu, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 43 (1981), nr 1, s. 32–33.
Google Scholar

ŁUGOWSKI 2016 – Piotr Ługowski, Jakub Fontana i Domenico Merlini a rokokowa faza budowy kościoła kamedułów na Bielanach w Warszawie, [w:] Kameduli w Warszawie, 1641–2016. 375 lat fundacji eremu na Bielanach, red. Anna Sylwia Czyż, Karol Guttmejer, Warszawa 2016, s. 137–151.
Google Scholar

MICHALIK 1996 – Bożenna Michalik, Nauczanie początkowe w Warszawie stanisławowskiej, „Rocznik Warszawski”, t. 26 (1996), s. 5–26.
Google Scholar

MIKOCKA-RACHUBOWA 2007 – Katarzyna Mikocka-Rachubowa, Redler Johann Chrysostomus, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 8, red. Irena Bal, Urszula Makowska, Katarzyna Mikocka-Rachubowa, Warszawa 2007, s. 265–272.
Google Scholar

MOSSAKOWSKI 2012 – Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren (1632−1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa−Monachium−Berlin 2012.
Google Scholar

MROZOWSKI 2003 – Przemysław Mrozowski, Poczet Arcybiskupów Gnieźnieńskich Prymasów Polski, Warszawa 2003.
Google Scholar

Nieborów 1970 – Nieborów 1945–1970. Księga pamiątkowa, red. Urszula Popłonyk, Warszawa 1970.
Google Scholar

NIECIECKI 1997 – Jan Nieciecki, Monument serc Stefana Mikołaja i Katarzyny Aleksandry Branickich w Białymstoku, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego, t. 3 (1997), s. 5–18.
Google Scholar

OCZYKOWSKI 2020 – Romuald Oczykowski, Przechadzka po Łowiczu, Łowicz 2020.
Google Scholar

OLEŃSKA 2011 – Oleńska Anna, Jan Klemens Branicki. Sarmata nowoczesny. Kreowanie wizerunku poprzez sztukę, Warszawa 2011.
Google Scholar

OSIECKA-SAMSONOWICZ 2016 – Hanna Osiecka-Samsonowicz, Kleinpold Erhard, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV−XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 37–45.
Google Scholar

PABIŚ-GAGIS/WOZIŃSKI 2009 – Jolanta Pabiś-Gagis, Andrzej Woziński, Późnogotycki krucyfiks w kościele św. Trójcy w Gdańsku. Konserwacja, forma, styl, pochodzenie, „Porta Aurea”, t. 7–8 (2009), s. 13–44.
Google Scholar

PROKOP 2006 – Krzysztof R. Prokop, Sakry ordynariuszy i sufraganów poznańskich w XVIII stuleciu, „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, t. 2 (2006), s. 119–150.
Google Scholar

SCHLETZ 2011 – Alfons Schletz, Ks. biskup Michał Bartłomiej Tarło, opiekun ubogich, „Nasza Przeszłość”, t. 115/116 (2011), s. 23–32 [przedruk artykułu z 1946 roku].
Google Scholar

SIEROCKA-POŚPIECH 2015 – Maria Sierocka-Pośpiech, Celebransi chrztów i ślubów w parafii św. Jana Chrzciciela w Warszawie w latach 1583–1700 (na podstawie ksiąg metrykalnych), „Miscellanea Historico-Archivistica” 2015, nr 22, s. 157–168.
Google Scholar

SITO 2009 – Jakub Sito, Firmitas, Venustas i Magnificentia. O użyciu kamienia w warszawskiej architekturze i rzeźbie doby saskiej, [w:] Materiał rzeźby. Między techniką a semantyką / Material of Sculpture. Between Technique and Semantics, red. Aleksandra Lipińska, Wrocław 2009, s. 403–421.
Google Scholar

SITO 2010a – Jakub Sito, Nagrobek kardynała Michała Stefana Radziejowskiego (1645–1722) z około 1719–1722 r., [w:] Serce miasta. Kościół Świętego Krzyża w Warszawie, red. Kazimierz Starbałło, Michał Wardzyński, Warszawa 2010, s. 222–225.
Google Scholar

SITO 2010b – Jakub Sito, Warszawskie inicjatywy budowlano-artystyczne Augusta Aleksandra Czartoryskiego w świetle materiałów archiwalnych z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, Warszawa 2010.
Google Scholar

SITO 2012 – Jakub Sito, Franz Anton Vogt, rzeźbiarz warszawskiego rokoka, [w:] Splendor i fantazja. Studia nad rzeźbą rokokową w dawnej Rzeczypospolitej i na Śląsku, red. Paweł Migasiewicz, Warszawa 2012, s. 71–108.
Google Scholar

SITO 2013 – Jakub Sito, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery, formacja artystyczna, organizacja produkcji, Warszawa 2013.
Google Scholar

SITO 2016 – Jakub Sito, Bay Carlo Antonio Maria, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV−XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 37–45.
Google Scholar

SKRABSKI 2016 – Józef Skrabski, The stonemasonry centre in Dębnik under the management of the discalced Carmelites in Czerna, „Folia Historica Cracoviensia”, t. 22 (2016), s. 419–436.
Google Scholar

SOBIESZCZAŃSKI 1967 – Franciszek M. Sobieszczański, Kościół św. Jana, [w:] idem, Warszawa. Wybór publikacji, t. 2, Warszawa 1967.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2005 – Krzysztof Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, Warszawa 2005. SWĘDROWSKI 2012 – Jerzy Swędrowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy a kultura: wybrane zagadnienia, „Studia Prymasowskie”, t. 6 (2012), s. 343–357.
Google Scholar

SZYBKOWSKI 2017 – Sobiesław Szybkowski, Korespondencja książąt mazowieckich z radą miasta Gdańska w latach 1466–1526, [w:] Dziedzictwo książąt mazowieckich. Stan badań i postulaty badawcze, red. Janusz Grabowski, Rafał Mroczek, Przemysław Mrozowski, Warszawa 2017, (Zamek Królewski w Warszawie. Studia i materiały, t. 7), s. 283–303.
Google Scholar

SZYPOWSCY 1999 – Maria Szypowska, Andrzej Szypowski, Gdy wchodzisz w progi katedry…, Warszawa 1999.
Google Scholar

TATARKIEWICZ 1955 – Władysław Tatarkiewicz, Dominik Merlini, Warszawa 1955.
Google Scholar

WANAT 1992 – Benignus J. Wanat, Maryjne sanktuarium karmelitów bosych w Czernej, Kraków 1992.
Google Scholar

WARDZYŃSKI 2015a – Michał Wardzyński, Marmur i alabaster w rzeźbie i małej architekturze Rzeczypospolitej. Studium historyczno-materiałoznawcze przemian tradycji artystycznych od XVI do początku XVIII wieku, Warszawa 2015.
Google Scholar

WARDZYŃSKI 2015b – Michał Wardzyński, Sztuka nowożytna na Mazowszu. Zarys problematyki, [w:] Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1527–1794, red. Jan Tyszkiewicz, Warszawa 2015, s. 629–731.
Google Scholar

WARDZYŃSKI 2018 – Michał Wardzyński, Szpital św. Rocha przy Krakowskim Przedmieściu i jego architektoniczne przemiany w XVIII–XX wieku, „Almanach Warszawy”, t. 12 (2018), s. 137–163.
Google Scholar

WARDZYŃSKI/JAMSKI/KOWALSKI 2013 – Michał Wardzyński, Piotr Jamski, Hubert Kowalski, Lapidarium warszawskie. Szlachetne materiały kamieniarskie w XVI i XVII wieku, Warszawa 2013.
Google Scholar

Warszawa 1980 – Warszawa, jej dzieje i kultura, red. Aleksander Gieysztor, Janusz Durko, Warszawa 1980.
Google Scholar

WĄTROBA 2016 – Przemysław Wątroba, Merlini Domenico, [w:] Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV−XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 314–319.
Google Scholar

WĄTROBA 2019 – Przemysław Wątroba, Rysunki architektoniczne i dekoracyjne. Tylman z Gameren, 1, Warszawa 2019.
Google Scholar

WIETESKA 1985 – Józef Wieteska, Prymas Adam Komorowski. Fundacje w Łowiczu i pogrzeb: tytuł Księstwa Łowickiego, Warszawa 1985.
Google Scholar

ZAHORSKI 2017 – Andrzej Zahorski, Warszawa średniowieczna, [w:] Historia Warszawy, red. Marian M. Drozdowski, Andrzej Sołtan, Andrzej Zahorski, Warszawa 2017, s. 9–36.
Google Scholar

ZDZIARSKA 1988 – Romana Zdziarska, Kościół i klasztor misjonarzy w Siemiatyczach w pierwszej połowie XVIII w., „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 26 (1988), nr 1, s. 103–122.
Google Scholar

Pobrania

Opublikowane

2020-12-30

Jak cytować

Barczyk, A., & Sito, J. (2020). Warszawa i Łowicz. Dwie kolegiackie kaplice Chrystusa Ukrzyżowanego w XVIII stuleciu. TECHNE. Seria Nowa, (5), 61–94. https://doi.org/10.18778/2084-851X.09.04

Numer

Dział

Artykuły