Usytuowanie synagog w strukturach jednostek osadniczych województwa śląskiego – koncepcja typologii

Anna Majewska

doi:10.18778/2300-0562.06.11

Autor

Anna Majewska Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej, Historycznej i Studiów Regionalnych, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź

DOI:

https://doi.org/10.18778/2300-0562.06.11

Słowa kluczowe:

judaizm, synagogi, Śląsk, obiekty religijne, morfologia miasta

Abstrakt

Artykuł o charakterze teoretyczno-empirycznym prezentuje wyniki badań podjętych przez autorkę celem rozwiązania problemu badawczego, skoncentrowanego na zdefiniowaniu w formie ujęcia typologicznego rodzajów usytuowania obiektów synagogalnych w przestrzeni jednostek osadniczych województwa śląskiego. W pracy dokonano przeglądu dotychczas przedstawionych podziałów położenia śląskich synagog w strukturach urbanistycznych. Na podstawie dokonanych przez autorkę analiz materiałów kartograficznych i pisanych oraz wyników prospekcji terenowych omówiono związki przestrzenne zachodzące pomiędzy synagogami a elementami morfologicznymi miejscowości, jakie występowały w czasie religijnego funkcjonowania obiektów. Efektem finalnym przeprowadzonych badań jest propozycja typologii usytuowania synagog w strukturach jednostek osadniczych województwa śląskiego. Uwzględniono w niej położenie obiektów w stosunku do najistotniejszych składników morfologicznych o różnym poziomie złożoności, m.in. obszaru i elementów założeń staromiejskich, XIX- i XX-wiecznych układów urbanistycznych, placów, świątyń chrześcijańskich.

Bibliografia

Arnold S., 1951, Geografia historyczna Polski, Warszawa.
Google Scholar

Bergman E., 2004, Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, Warszawa.
Google Scholar

Bergman E., 2007, Synagogi Śląska, [w:] Bożek G. (red.), Zabytki kultury żydowskiej w województwie śląskim, Katowice, s. 7–13.
Google Scholar

Bergman 2011, Polish Landscape with Synagogues, „Shofar: An Interdyscyplinary Journal of Jewish Studies”, 29 (3), s. 24–40.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1353/sho.2011.0140

Bergman E., Jagielski J., 1996, Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Katalog, Warszawa.
Google Scholar

Bryk-Świerzko E., 2011, Dzielnica czterech wyznań – sacrum zwielokrotnione, [w:] Kowalewski M., Królikowska A.M. (red.), Miasto i sacrum, Kraków, s. 167–182.
Google Scholar

Cieśla R., 1997, Blask dawnych Krzepic, Krzepice.
Google Scholar

Coenen Snyder S., 2008, Acculturation and particularism in the modern city: synagogue building and Jewish identity in Northern Europe, doctoral dissertation, Michigan.
Google Scholar

Dmochowska-Dudek K., Klima E., 2012, Metody analizy krajobrazu sakralnego miasta, [w:] Bernat S., Flaga M. (red.), Sacrum w krajobrazie, s. 171–183.
Google Scholar

Dzieciuchowicz J., Klima E., Mordwa S., Retkiewicz W., 2004, Rola wyznań religijnych w kształtowaniu przestrzeni miejskiej Łodzi, Łódź.
Google Scholar

Grabski A., Rykała A., Sienkiewicz W., Wijaczka W., Wodziński M., Zaremska H., 2010, Atlas historii Żydów polskich, Warszawa.
Google Scholar

Hanzl M., 2012, Urban structure as a repository of social content – the case study of the Lodz 'Jewish District', [w:] Schrenk M., Popovich V.V., Zeile P., Elisei P. (red.), CD-ROM Proceedings REAL CORP 2012. Re-Mixing the City – Towards Sustainability and Resilience? Proceedings of REAL CORP 2012, 17th International Conference on Urban Development, Regional Planning and Information Society. Schwechat, s. 1017–1029.
Google Scholar

Hubka T. C., 2003, Resplendent synagogue. Architecture and worship in an eighteenthcentury Polish community, Hanover.
Google Scholar

Jeziorski I. (red.), 2004, Studia Judaica biblioteki żywieckiej. Materiały i opracowania do dziejów Żydów na Żywiecczyźnie, Żywiec, s. 85–86.
Google Scholar

Klein R., 2014, How to create a building typology? Typological matrix for mapping 19th century synagogues, „Journal of Faculty of Civil Engineering”, 24, s. 57–68.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14415/zbornikGFS24.005

Klima E., 2011, Przestrzeń religijna miasta, Łódź.
Google Scholar

Kos J.K., 2013, Judaistyczne budownictwo kultowe na Śląsku. Problem stylu i formy, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, 22, s. 9–45.
Google Scholar

Kosiński W., 1984, Nowa urbanistyka – miejskość, ciągłość, wielość, „Architektura”, 4, s. 35–39.
Google Scholar

Koter M., 2015, Od fizjonomii do morfogenezy i morfologii porównawczej. Podstawowe zagadnienia teoretyczne morfologii miast, [w:] Barwiński M. (red.), Geografia historyczna i polityczna w badaniach Marka Kotera. Wybór prac, Łódź, s. 23–32.
Google Scholar

Krajniewski J., 2011, Będzińskie domy modlitwy, [w:] Rozmus D., Witkowski S. (red.), Żydzi na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Historia. Kultura. Zagadnieniakonserwatorskie, Kraków, s. 187–192.
Google Scholar

Kubit B., 2006, Żydzi gliwiccy – materiały z konferencji, Gliwice.
Google Scholar

Kubit B., 2007, Śladami żydowskiej przeszłości Gliwic, [w:] Bożek G. (red.), Zabytki kultury żydowskiej w województwie śląskim, Katowice, s. 27–35.
Google Scholar

Majewska A., 2016, Tempel czy bóżnica? Współczesne oblicza synagog województwa śląskiego, „Czasopismo Geograficzne”, 87 (2), s. 153–173.
Google Scholar

Majewska A., 2017a, Funkcjonowanie żydowskich domów modlitwy w XIX i XX wieku na obszarze współczesnego województwa śląskiego, „Acta Geographica Silesiana”,11/4 (28), s. 13–26.
Google Scholar

Majewska A., 2017b, Jewish sepulchral heritage in Silesian voivodeship divided by the borders. Similarities and differences, [w:] Heffner K., Solga B. (red.), Borderlands of nations, nations of borderlands. National, ethnic and religious minorities in the Polish space – selected issues, seria: Region and Regionalism, 13 (2), Łódź–Opole,s. 147–167.
Google Scholar

Makruszewska I., 2013, Synagogi w Wielkopolsce, [w:] Bernat S., Flaga M. (red.), Obiekty religijne w krajobrazie, Sosnowiec, s. 163–179.
Google Scholar

Myga-Piątek U., 2012, Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne, Katowice.
Google Scholar

Myrcik J., b.r.w., Cmentarz żydowski w Cieszowej. Pro Memoria, t. 2: http://www.kirkuty.xip.pl/cieszowa.htm
Google Scholar

Olbińska K., 2016, Synagoga – ukryte miejsce pamięci, „Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury”, 33 (63), s. 191–200.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.7862/rb.2016.121

Petrovsky-Shtern Y., 2014, Sztetl. Rozkwit i upadek żydowskich miasteczek na Kresach Wschodnich, Kraków.
Google Scholar

Piechotka M., Piechotka K., 2004, Oppidum Judaeorum. Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa.
Google Scholar

Plit F., 2016, Krajobrazy kulturowe w geografii polskiej. Szkice, Warszawa.
Google Scholar

Przybyłok A., 2014, Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, mps pracy doktorskiej, Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Google Scholar

Rakowski P., 1997, Rybnicka Jerozolima, ,,Słowo Żydowskie”, 6 (136), s. 11.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1177/089124397011003013

Rykała A., 2009, Materialne dziedzictwo Żydów w krajobrazie kulturowym Polski Środkowej, [w:] Kulesza M. (red.), Geografia jako determinanta rozwoju nauk historycznych, Legnica–Łódź, s. 203–217.
Google Scholar

Rykała A., 2012a, Synagogi w przestrzeni dawnej i współczesnej Polski – refleksja geograficzna, [w:] Krawiec-Złotkowska K. (red.), Rzeczpospolita domów, t. 3: Domy Boże, Słupsk, s. 626–644.
Google Scholar

Rykała A., 2012b, Żydowskie domy modlitwy w Łodzi – uwarunkowania rozwoju przestrzennego, rozmieszczenie, współczesne relikty i ich wykorzystanie, „Acta UniversitatisLodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 12, s. 221–244.
Google Scholar

Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, 2010, pod red. K. Brachy i C. Hadamika, Warszawa.
Google Scholar

Sobczyński M., 2012, Świątynie w wielokulturowej przestrzeni Łodzi, [w:] Krawiec-Złotkowska K. (red.), Rzeczpospolita domów, t. 3: Domy Boże, Słupsk, s. 602–625.
Google Scholar

Sołjan I., 2012, Sanktuaria i ich rola w organizacji przestrzeni miast na przykładzie największych europejskich ośrodków katolickich, Kraków.
Google Scholar

Stefański K., Szrajber R., 2009, Łódzkie synagogi: wirtualne dziedzictwo „zaginionej dzielnicy”, Łódź.
Google Scholar

Szkaradnik K., 2014, Miejsce przeszłości w przestrzeni ponowoczesności. Landmarki w krajobrazie kulturowym Ustronia jako przykład „re-konstruowania” wspólnoty lokalnej, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ. Nauki Społeczne”, 9,s. 123–141.
Google Scholar

Urbański K., 2007, Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918–1939, Kielce.
Google Scholar

Vaughan L., 1999, Clustering, segregation and the 'Ghetto': the spatialisation of Jewish settlement in Manchester and Leeds in the 19th century, London (doctoral dissertation).
Google Scholar

Walerjański D., 2007, Zapisane w kamieniu – zachowane zabytki żydowskie w województwie śląskim, [w:] Bożek G. (red.), Zabytki kultury żydowskiej w województwie śląskim, Katowice, s. 14–26.
Google Scholar

Walicki J., 2000, Synagogi i domy modlitwy w Łodzi (do 1939 r.), Łódź.
Google Scholar

Waszkiewicz A., 1993, Synagogi, ,,Mówią wieki. Magazyn Historyczny”, 3 (406), s. 28–29.
Google Scholar

Wejchert 1984, Elementy kompozycji urbanistycznej, Warszawa.
Google Scholar

Wolanin J., Słowińska H., 1993, Zarys dziejów gminy żydowskiej w Gliwicach, ,,Zeszyty Gliwickie”, 22, s. 19–25.
Google Scholar

Topographische Karte 1:25 000, arkusz 5078 – Krzepice, 1940.
Google Scholar

JewishEncyclopedia.com (28.05.2017).
Google Scholar

Dictionary by Merriam-Webster: https://www.merriam-webster.com/dictionary/landmark (11.11.2017).
Google Scholar

Wirtualny Sztetl: sztetl.org.pl (28.05.2017).
Google Scholar