Warmia i Mazury jako palimpsest, czyli o oswajaniu poniemieckiej przestrzeni po drugiej wojnie światowej

Izabela Lewandowska

doi:10.18778/2300-0562.07.07

Autor

Izabela Lewandowska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Humanistyczny, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych, 10-725 Olsztyn, ul. Kurta Obitza 1

DOI:

https://doi.org/10.18778/2300-0562.07.07

Słowa kluczowe:

Warmia, Mazury, architektura, przestrzeń kulturowa, zmiany krajobrazu

Abstrakt

Palimpsest to przenośnia adekwatna zarówno do przestrzeni, tj. Warmii i Mazur, jak i do okresu – po drugiej wojnie światowej. Wtedy nastąpiło ponowne „zapisywanie” tego terytorium nowymi znakami, symbolami, nazwami, nową architekturą, pozbawioną elementów pruskich, nowymi tradycjami odwołującymi się wyłącznie do polskich fragmentów historii. Po ucieczce, a następnie wysiedleniu Niemców, nowi osadnicy próbowali oswoić obce im kulturowo przestrzenie: zajmowali ewangelickie świątynie, przeznaczając je na miejsca kultu katolickiego, burzyli niemieckie pomniki, zmieniali drogowskazy z niemieckimi nazwami, szykanowali mówiących po niemiecku Warmiaków i Mazurów. W artykule zostanie poruszona kwestia zniszczeń wojennych, rządowych nakazów likwidacji pozostałości niemieckich, sporów o układ architektoniczny miast, adaptowania zabytków na budynki dostosowane do potrzeb społecznych, oswajania zabytków kościelnych, zagospodarowywania poniemieckich pałaców i dworów.

Bibliografia

Bętkowski R., 2003, Olsztyn, jakiego nie znacie. Obraz miasta na dawnej pocztówce, Olsztyn.
Google Scholar

Brwiliński Z., 1953, Prace konserwatorskie. Województwo olsztyńskie, „Ochrona Zabytków”, 6/1 (20), s. 64–67.
Google Scholar

Domagała T., 1998, Miasta wschodniopruskie w okresie zimowej ofensywy Armii Czerwonej w 1945 roku, [w:] Lubocka-Hoffmann M. (red.), Odbudowa miast historycznych, Elbląg, s. 40–54.
Google Scholar

Filipkowski T., 1980, Zagadnienia Prus Wschodnich w memoriałach przedłożonych Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 1, s. 53–79.
Google Scholar

Jasiński J., 2002, Zmiany w krajobrazie wsi warmińskiej w XIX wieku, [w:] Achremczyk S. (red.), Życie codzienne na dawnych ziemiach pruskich. Świadectwa przeszłości, Olsztyn, s. 157–171.
Google Scholar

Jasiński J., 2006, Kwestia pojęcia Ziemie Odzyskane, [w:] Sakson A. (red.), Ziemie Odzyskane − Ziemie Zachodnie i Północne 1945–2005: 60 lat w granicach państwa polskiego, Poznań, s. 27–44.
Google Scholar

Kaczorowski M., 1945, U progu prac nad odbudową, „Skarpa Warszawska”, 1, s. 2.
Google Scholar

Kaczorowski M., 1946, Dlaczego Warszawa, „Skarpa Warszawska”, 27–28, s. 3.
Google Scholar

Knercer W., 2000, Losy założeń pałacowo-parkowych i dworsko-parkowych na terenie województwa olsztyńskiego, [w:] Mazur Z. (red.), Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Poznań, s. 267–285.
Google Scholar

Knercer W., 2002, Stosunek państwa i społeczeństwa polskiego do spuścizny kulturowej
Google Scholar

Warmii i Mazur w pierwszych latach po II wojnie światowej w świetle ówczesnej prasy, „Studia Angerburgica”, 7, s. 122–126.
Google Scholar

Korowaj T., 2005, Rastenburg/Kętrzyn. Przewodnik historyczny po mieście, Kętrzyn.
Google Scholar

Lewandowska I., 2010, Oswajanie poniemieckiej przestrzeni nazewniczej na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej, [w:] Nowosielska-Sobel J., Strauchold G., Kucharski W. (red.), Nazwa dokumentem przeszłości regionu, Wrocław, s. 35–64.
Google Scholar

Lewandowska I., 2012, Trudne dziedzictwo ziemi. Warmia i Mazury 1945–1989, Olsztyn.
Google Scholar

Liżewska I., 2000, Zabytki w naszych rękach. O ochronie dóbr kultury na Warmii i Mazurach w latach 1945–1989, [w:] Mazur Z. (red.), Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Poznań, s. 239–265.
Google Scholar

Liżewska I., 2002, Oswajanie przestrzeni. O poewangelickich wnętrzach na Warmii i Mazurach, „Borussia”, 26, s. 225–232.
Google Scholar

Lubocka-Hoffman M., 2004, Miasta historyczne zachodniej i północnej Polski. Zniszczenia i programy odbudowy, Elbląg–Bydgoszcz.
Google Scholar

Łukowski W., 2002, Społeczne tworzenie ojczyzn. Studium tożsamości mieszkańców Mazur, Warszawa.
Google Scholar

Majewski P., 2009, Ideologia i konserwacja. Architektura zabytkowa w Polsce w czasach stalinizmu, Warszawa.
Google Scholar

Michalak R., 2002, Problem przejmowania kościołów ewangelickich przez Kościół rzymskokatolicki na Mazurach po drugiej wojnie światowej, „Borussia”, nr 26, s. 211–224.
Google Scholar

Muszyński J., 1997, Z doświadczeń w służbie konserwatorskiej, [w:] Mazur Z. (red.), Wokół niemieckiego dziedzictwa kulturowego na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Poznań, s. 231–256.
Google Scholar

Pawłowska K., 1996, Idea swojskości w urbanistyce i architekturze miejskiej, Kraków.
Google Scholar

Piechocki S., 2002, Olsztyn magiczny, Olsztyn.
Google Scholar

Pietrzak-Pawłowska I., 1948, Otwarcie Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, „Przegląd Zachodni”, 11, s. 553–555.
Google Scholar

Rewski Z., 1949a, O odprusaczenie architektury ziem zachodnich, „Odra”, 7, 16 III, s. 2.
Google Scholar

Rewski Z., 1949b, Odkrycia w zamku pasłęckim, „Ochrona Zabytków”, 3, s. 210.
Google Scholar

Rewski Z., 1949c, Wojsko polskie zabezpieczyło przed zniszczeniem zamek w Giżycku, „Ochrona Zabytków”, 3, s. 210–211.
Google Scholar

Rutkowska M., 2000, Elementy polityki wobec niemieckiej spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich (1945–1950), [w:] Mazur Z. (red.), Wspólne dziedzictwo? Ze studiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Poznań, s. 167–200.
Google Scholar

Rzempołuch A., 2004, Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353–1953. Od założenia miasta po odbudowę ze zniszczeń wojennych, Olsztyn.
Google Scholar

Tomkiewicz R., 1998, Kulisy powstania Pomnika Wdzięczności dla Armii Radzieckiej, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 3, s. 395–416.
Google Scholar

Ustawa z dnia 6 maja 1945 roku o majątkach opuszczonych i porzuconych, DzU 1945, nr 17, poz. 97.
Google Scholar

Vetulani C., 1958, Konserwacja zabytków w województwie olsztyńskim (I 1953–30 XI 1955), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 3, s. 288–301.
Google Scholar

Zachwatowicz J., 1946, Program i zasady konserwacji zabytków, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 1/2, s. 48–52.
Google Scholar

Zachwatowicz J., 1981, Wybór prac, Warszawa.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Olsztynie, zespół Muzeum Mazurskie (APO/MM), Sprawozdania, statystyka 1945–1953, sygn. 501/II/13, k. 85.
Google Scholar

Archiwum Parafialne Sanktuarium Znalezienia Krzyża Świętego w Klebarku Wielkim, dokument z 1946 r.
Google Scholar