„Na gwiazdkę nie będzie mnie jeszcze.” Żołnierze polskiego państwa podziemnego okręgu Armii Krajowej Pomorze przetrzymywani w męskim rozszerzonym więzieniu policyjnym na Radogoszczu w Łodzi w latach 1940–1945
DOI:
https://doi.org/10.18778/2080-8313.25.04Słowa kluczowe:
Rozszerzone Więzienie Policyjne, Armia Krajowa Okręgu Pomorze, Łódź, Radogoszcz, WłocławekAbstrakt
Przedmiotem artykułu jest ukazanie egzystencji żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego Okręgu Armii Krajowej Pomorze w męskim Rozszerzonym Więzieniu Policyjnym na Radogoszczu w Łodzi w czasie II wojny światowej. Żołnierze, zakwalifikowani jako więźniowie polityczni, byli szczególnie narażeni na brutalność ze strony załogi więzienia oraz Tajnej Policji Państwowej, która prowadziła względem nich śledztwo. W artykule zwrócona została uwaga zarówno na relacje między więźniami, jak również na więzi łączące osadzonych z ich rodzinami, zwłaszcza w kontekście prowadzonej przez nich tajnej korespondencji. W styczniu 1945 r. ci z żołnierzy, którzy nie zostali wywiezieni transportami specjalnymi do obozów koncentracyjnych, ponieśli śmierć w czasie likwidacji więzienia. Rodziny na wieść o podpaleniu więzienia wyruszyły do Łodzi, by w zgliszczach zidentyfikować ciała swoich bliskich.
Bibliografia
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Teczki osobowe:
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Englert Józef, sygn. M:841/1538 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Łagiewski Apolinary, brak sygn.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Orszt Antonina, sygn. K:188/188 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Ozimiński Adam, sygn. M:1275/2112 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Polska Eugenia, sygn. K:136/136 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Sarbiński Witold, sygn. M:1177/1969 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Seraficki Eugeniusz, sygn. M:1372/2241 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Siwek Tadeusz, sygn. M:1153/1933 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Sokołowski Florian, sygn. M:1141/1913 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Szczygłowski Wojciech Adam, sygn. M:112/721 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Szummer Franciszek, sygn. M:1255/2085 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Święcicki Stanisław, sygn. M:904/1608 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Święcicki Tadeusz, sygn. M:1203/2010 Pom.
Google Scholar
Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu, Turno Stanisław, sygn. M:146/755 Pom.
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi, Akta Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi w sprawie zbrodni popełnionych w latach 1939–1945 przez hitlerowców w więzieniu policyjnym w Radogoszczu w Łodzi [OKŚZpNPwŁ], sygn. Ds. 67/67, t. 1, 3, 12, 21, 29.
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi, Akta w sprawie Jana Kupisza, sygn. Ld 495/127, t. 2.
Google Scholar
Archiwum International Tracing Service w Bad Arolsen, Akta osobowe – Józef Englert.
Google Scholar
Archiwum International Tracing Service w Bad Arolsen, Akta osobowe – Obóz koncentracyjny Mauthausen, nr 107202.
Google Scholar
Archiwum International Tracing Service w Bad Arolsen, Akta osobowe – Obóz koncentracyjny Mittelbau-Dora, nr 111342.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Album – Czarna Księga Zbrodni Hitlerowskich na Radogoszczu 1939–1945, sygn. I-10585.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Cygarniczka należąca do Piotra Krajewskiego, sygn. M-1574.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Gryps Piotra Krajewskiego, 3 VII 1944, sygn. A-4333/3.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Gryps Piotra Krajewskiego, Łódź 27 VIII 1944, sygn. A-4333/6.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Korespondencja działu historycznego, sygn. R-450-13-94.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Księga zmarłych i pochowanych na cmentarzu na Kurczakach w latach 1942–1945 – wyciąg, sygn. A-2859.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Lista rzeczy, z którymi więźniowie zgłaszali się na izbę chorych, 1944, sygn. A-4624.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Notatnik sanitariusza izby chorych więzienia na Radogoszczu, 1943–1944, sygn. A-6972.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Pudełko blaszane należące do Piotra Krajewskiego, sygn. M-1576.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Relacja Doroty Jozwiak o swoim ojcu, Łódź 18 czerwca 2023 r., sygn. R-450-38-2023.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Relacja Joanny Jaroszczak o swoim ojcu, Łódź 30 marca 2023 r., sygn. R-450-22-2023.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Spis więźniów obozu Radogoszcza, sygn. 11 R.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Wykaz więźniów Radogoszcza poddanych kąpieli i odwszeniu, 1944, sygn. A-4565.
Google Scholar
Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Zdjęcie Apolinarego Łagiewskiego, 1944, sygn. I-715.
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Łodzi, Akta Parafii św. Mateusza w Pabianicach, sygn. 1614.
Google Scholar
Archiwum prywatne, List Adama Nogali do żony Ireny, Radogoszcz 10 stycznia 1945 r.
Google Scholar
Dejewska A., Relacja Adeli Dejewskiej o jej działalności jako łączniczki oraz o współpracy rodziny Dejewskich z AK na terenie Inspektoratu Grudziądz (w Mlewie) w latach 1942–1944, [w:] Relacje członków konspiracji pomorskiej w latach 1939–1945, red. E. Kwiatkowska-Dybaś, Toruń 2000, s. 135.
Google Scholar
Wypijewski J., Chleb mojego życia, Włocławek 2004.
Google Scholar
Wypijewski J., Wspomnienia 1939–1945, Włocławek 1997.
Google Scholar
„Dziennik Łódzki” 1946, R. II, nr 300.
Google Scholar
„Repatriant” 1946, R. II, nr 1.
Google Scholar
„Wiadomości Włocławskie” 1945, R. I, nr 20.
Google Scholar
Bojanowski T., Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej 1939–1945, Łódź 1992.
Google Scholar
Chrzanowski B., Ziółkowski B., Sieradzki Ireneusz, [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, red. E. Skerska, t. 6, Toruń 2004.
Google Scholar
Galiński A., Zbrodnicza likwidacja więzienia w Radogoszczu 17–18 I 1945 r., „Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi Instytutu Pamięci Narodowej” 1989, t. 1, s. 64–70.
Google Scholar
Gliński J.B., Słownik biograficzny lekarzy i farmaceutów ofiar drugiej wojny światowej, t. 1, Wrocław 1997.
Google Scholar
Jadczyk K., Sylwetki oprawców więzienia na Radogoszczu w świetle relacji naocznych świadków, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 2019, nr 103, s. 133–154.
Google Scholar
Jaszowski T., Grudziądzki Inspektorat Armii Krajowej, [w:] Armia Krajowa na Pomorzu, red. E. Zawacka, M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Google Scholar
Konieczny A., Organizacja gestapo na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy w latach 1939–1945, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 2008, t. 30, s. 331–349.
Google Scholar
Majewska L., Powstańcy z bagażem Kraju Warty. Byli więźniowie Rozszerzonego Więzienia Policyjnego na Radogoszczu w Łodzi walczący w Powstaniu Warszawskim, [w:] Dziś idę walczyć, mamo… 78.
Google Scholar
rocznica Powstania Warszawskiego, red. B. Malec, T. Skoczek, Warszawa 2022, s. 155–172.
Google Scholar
Nawrocki S., Policja hitlerowska w tzw. Kraju Warty w latach 1939–1945, Poznań 1970.
Google Scholar
Nowacka M., Radogoszcz, Łódź 1948.
Google Scholar
Rej B., Ziółkowski Wacław, [w:] Kazimierz Wielki oraz niepospolici z Kowala i okolic: słownik biograficzny, kalendarium, red. Z.J. Zasada, B. Ziółkowski, Włocławek 2006.
Google Scholar
Rejmanowski T., Ziółkowski B., Szummer Franciszek, [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, red. E. Skerska, t. 6, Toruń 2004.
Google Scholar
Rulka K., Jan Stanisław Żak (1870–1943) – proboszcz w Szadku, „Biuletyn Szadkowski” 2008, nr 8, s. 31–47.
Google Scholar
Targińska B., Orszt Ludwik, [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, red. H. Maciejewska-Marcinkowska, E. Zawacka, t. 1, Toruń 1994.
Google Scholar
Zasada Z.J., Giergielewicz Kazimierz, [w:] Kazimierz Wielki oraz niepospolici z Kowala i okolic: słownik biograficzny, kalendarium, red. Z.J. Zasada, B. Ziółkowski, Włocławek 2006.
Google Scholar
Ziółkowski B., Kaniewski Ryszard, [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, red. E. Skerska, t. 6, Toruń 2004.
Google Scholar
Ziółkowski B., Kobiety-żołnierze Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej Inspektoratu Włocławek, [w:] Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 5, red. W. Rezmer, Toruń 2003, s. 75–102.
Google Scholar
Ziółkowski B., Polska Podziemna na Kujawach Wschodnich i Ziemi Dobrzyńskiej w latach 1939–1945, Toruń 2008.
Google Scholar
Ziółkowski B., Sarbiński Witold Stanisław, [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, red. E. Skerska, t. 6, Toruń 2004.
Google Scholar
Ziółkowski B., Siwek Tadeusz, [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, red. E. Skerska, t. 6, Toruń 2004.
Google Scholar
Ziółkowski B., Sokołowski Florian, [w:] Włocławski Słownik Biograficzny, red. S. Kunikowski, t. 3, Włocławek 2005.
Google Scholar
Ziółkowski B., Straty osobowe organizacji konspiracyjnych na terenie Kujaw Wschodnich w latach 1939–1945 – próba bilansu, [w:] Wokół strat ludności pomorskiej (1939–1945), red. D. Kromp, K. Minczykowska, J. Szyling, Toruń 2008.
Google Scholar
Ziółkowski B., Turno Stanisław (1893–1945), [w:] Kazimierz Wielki oraz niepospolici z Kowala i okolic: słownik biograficzny, kalendarium, red. Z.J. Zasada, B. Ziółkowski, Włocławek 2006.
Google Scholar
Turno-Jędrzejczak M., Wspomnienia, http://www.bmzch.pl/historia/wspomnienia-m-turno-j%C4%99drzejczak.html (dostęp: 23.04.2022).
Google Scholar
Opublikowane
Wersje
- 2024-04-11 - (2)
- 2022-12-30 - (1)
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
