Warunkowe umorzenie postępowania karnego jest na gruncie prawa karnego skarbowego środkiem karnym związanym z poddaniem próbie sprawcy przestępstwa skarbowego. Wiąże się wprawdzie z przypisaniem oskarżonemu przestępstwa skarbowego, ale zarazem z wydaniem wyroku niebędącego skazującym. W polskiej doktrynie warunkowe umorzenie postępowania w sprawach o przestępstwa skarbowe do niedawna nie cieszyło się dużym zainteresowaniem. Jednakże rosnący ostatnimi laty zakres penalizacji i zwiększająca się liczba typów przestępstw skarbowych mogą uczynić tę instytucję wartościowym sposobem zakończenia postępowania karnego zarówno dla oskarżyciela, jak i oskarżonego. Celem tego artykułu jest wskazanie charakteru prawnego warunkowego umorzenia postępowania w perspektywie instytucji zaniechania ukarania sprawcy przestępstwa skarbowego: dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, odstąpienia od wymierzenia kary, a także czynnego żalu[1]. Są to instytucje typowedla prawa karnego skarbowego, ujęte w rozdziale 2 kodeksu karnego skarbowego[2], o niewątpliwie istotnym znaczeniu teoretycznym i praktycznym. Swoista konfrontacja ustawowego uregulowania wymienionych instytucji pozwoli wyeksponować silne i słabe strony warunkowego umorzenia postępowania karnego. Zawarta w dalszej części opracowania analiza opiera się na metodzie dogmatycznoprawnej, a więc przede wszystkim bazuje na treści tekstu normatywnego i dorobku polskiego piśmiennictwa. Ponadto uwzględnia ogólnodostępny dorobek orzeczniczy polskich sądów karnych, wsparty wynikami badań aktowych kilkudziesięciu spraw karnych skarbowych zakończonych rozstrzygnięciami sądów okręgowych, związanymi ze stosowaniem instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego[3].
Kodeks karny skarbowy zawiera regulacje: materialnoprawną, proceduralną i wykonawczą. O ile pierwsza z nich jest samodzielna w tym znaczeniu, że przepisy kodeksu karnego[4] stosuje się odpowiednio wtedy tylko, gdy przepisy kodeksu karnego skarbowego wyraźnie tak stanowią[5], o tyle dwie pozostałe opierają się na odpowiednim zastosowaniu kodeksu postępowania karnego[6] i kodeksu karnego wykonawczego[7] w zakresie, w jakim kodeks karny skarbowy nie zawiera odmiennej regulacji[8]. Jak wiadomo, ustawodawca posługuje się formułą „odpowiedniego stosowania” przepisów wskazanych w wymienionych kodeksach dla skrócenia tekstu prawnego, w odniesieniu do instytucji podobnych, regulowanych w dwóch różnych aktach prawnych[9]. Wszystkie przepisy odsyłające do odpowiedniego stosowania przepisów części ogólnej kodeksu karnego, kodeksu postępowania karnego lub kodeksu karnego wykonawczego zawierają odesłania dynamiczne, a więc do obowiązujących przepisów prawnych w brzmieniu, jakie będą one miały każdorazowo w czasie obowiązywania przepisu odsyłającego[10]. Skutkiem tego zmiany legislacyjne w zakresie przepisów, do których kodeks karny skarbowy odsyła, wpływają automatycznie na regulację normatywną tego kodeksu.
Odpowiednie stosowanie przepisu znajdującego się w innym akcie prawnym nakazuje, aby w procesie rekonstruowania normy prawnej uwzględnić ewentualne różnice pomiędzy instytucjami, do których należy przepis odesłania i przepis odsyłający[11]. Przepis, który ma być odpowiednio stosowany, jest źródłem normy kierowanej do dwóch zakresów odniesienia: regulującego instytucję prawną, z którą przepis odesłania jest bezpośrednio związany, i regulującego inną instytucję, przy której normowaniu zamieszczono przepis odsyłający. Treść normy funkcjonującej w pierwszym zakresie odniesienia daje się ustalić wprost z brzmienia przepisu odesłania. Natomiast przeniesienie tej normy poza macierzysty zakres regulacji odbywa się z założonym przez ustawodawcę dostosowaniem do drugiego zakresu odniesienia, dopuszczonym formułą „odpowiedniego” stosowania przepisu. Przy ustalaniu sposobu dostosowania normy w drugim zakresie odniesienia niezbędne staje się zaś wykorzystanie zasad wykładni systemowej i funkcjonalnej[12]. W konsekwencji odpowiednie zastosowanie przepisów kodeksu karnego, kodeksu postępowania karnego i kodeksu karnego wykonawczego nie sprowadza się do ich prostego przeniesienia na grunt prawa karnego skarbowego, lecz z uwzględnieniem jego autonomiczności i specyfiki dziedziny prawa, którą reguluje. Stosowanie wymienionych przepisów może zatem nastąpić na trzy sposoby: 1) wprost, 2) z odpowiednią modyfikacją, 3) przez niestosowanie w ogóle. Warto przy tym podkreślić, że w doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, iż w przypadku odesłania numerycznego z zastrzeżeniem „odpowiedniego stosowania”, a więc takiego, jakim ustawodawca posłużył się w art. 20 § 2 k.k.s., wskazana jest wykładnia ścisła odesłania, a nie wykładnia rozszerzająca[13]
Przesłanki warunkowego umorzenia postępowania karnego zostały tak ujęte w kodeksie karnym skarbowym, że z jednej strony ustawodawca odsyła do odpowiedniego stosowania art. 66 § 1 k.k., z drugiej zaś w art. 41 § 1 k.k.s. wskazuje wypadki, w których zastosowanie tej instytucji jest niedopuszczalne. Przesłanki warunkowego umorzenia postępowania karnego względem sprawcy przestępstwa skarbowego można podzielić na:
Przesłanki ujęte w trzech pierwszych punktach wiążą się z odpowiednim zastosowaniem art. 66 § 1 k.k. Do kodeksu karnego skarbowego nie został natomiast recypowany art. 66 § 2 k.k., a to dlatego, że ustawowe granice kar za przestępstwa skarbowe nie przekraczają 5 lat. Z tego powodu zastosowanie warunkowego umorzenia postępowania karnego jest możliwe w odniesieniu do każdego przestępstwa skarbowego, jeżeli są spełnione pozytywne przesłanki, a równocześnie nie występuje przesłanka negatywna[14].
Wprost do przestępstw skarbowych stosuje się art. 67 § 1 k.k., określający okres próby i początek jej biegu. Natomiast interpretacja kolejnych przepisów tego artykułu w odniesieniu do przestępstw skarbowych musi już uwzględniać specyfikę prawa karnego skarbowego. W razie warunkowego umorzenia postępowania karnego w sprawie o przestępstwo skarbowe niemożliwe jest orzeczenie względem oskarżonego świadczenia pieniężnego lub zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych[15], obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia za krzywdę lub nawiązki, a także nałożenie obowiązku probacyjnego dotyczącego relacji względem pokrzywdzonego[16]. Z odpowiednią modyfikacją należy stosować przepisy art. 68 k.k. traktujące o podjęciu postępowania karnego, uwzględniając samodzielną regulację kodeksu karnego skarbowego, obejmującą orzeczenie o obowiązku uiszczenia w całości w wyznaczonym terminie należności publicznoprawnej, jeżeli jej uszczuplenie nastąpiło w związku z popełnieniem przypisanego oskarżonemu przestępstwa skarbowego oraz dodatkową przesłankę podjęcia postępowania warunkowo umorzonego (art. 41 § 2 i 3 k.k.s.).
Przepisy procedury karnej dotyczące warunkowego umorzenia postępowania karnego znajdujące się w kodeksie postępowania karnego mają odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe. Przy tym podkreślić należy, że w tym postępowaniu nie stosuje się przepisów dotyczących pokrzywdzonego i mediacji (art. 113 § 2 pkt 1 k.k.s.), które w istotnej mierze wpływają na model procedowania w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania karnego (w sprawach o przestępstwa), uwzględniający możliwość wpływu pokrzywdzonego na ostateczną treść rozstrzygnięcia sądu, zwłaszcza w toku posiedzenia wyrokowego[17]. Pośród przepisów procesowych o warunkowym umorzeniu postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe mowa jedynie w przepisach art. 155 § 3–4 k.k.s., regulujących sporządzanie i kierowanie do sądu między innymi wniosku o jego zastosowanie. Odpowiednie zastosowanie przepisów kodeksu postępowania karnego do postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe skutkuje recypowaniem przepisów proceduralnych umożliwiających orzeczenie o tym środku karnym wyłącznie wyrokiem sądu wydanym na posiedzeniu, na rozprawie głównej lub na rozprawie w postępowaniu odwoławczym – również w następstwie wniesienia apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji, uniewinniającego lub umarzającego postępowanie[18]. W wyroku warunkowo umarzającym postępowanie karne w sprawie o przestępstwo skarbowe sąd powinien między innymi dokładnie określić czyn przypisany oskarżonemu, jego kwalifikację prawną oraz oznaczyć okres próby[19].
W sprawach dotyczących wykonania wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne względem sprawcy przestępstwa skarbowego z odpowiednimi modyfikacjami stosuje się również przepisy kodeksu karnego wykonawczego, związane z wykonywaniem tego rodzaju wyroku, w szczególności pomieszczone w art. 177 k.k.w. Samodzielna regulacja kodeksu karnego skarbowego w tym zakresie dotyczy jedynie orzeczonego obowiązku uiszczenia należności publicznoprawnej – sąd nie może w okresie próby ustanawiać, rozszerzać lub zmieniać tego obowiązku ani od jego wykonania oskarżonego zwolnić[20]. Godzi się zauważyć, że w razie warunkowego umorzenia postępowania karnego względem sprawcy przestępstwa skarbowego w przypadku orzeczenia dozoru będzie on sprowadzał się głównie do czynności kontrolnych, natomiast w razie jego nieorzeczenia sąd ograniczy się w głównej mierze do kontrolowania niekaralności sprawcy przestępstwa skarbowego i pozyskiwania informacji o wykonaniu przez niego obowiązków orzeczonych w wyroku[21].
Niewłaściwy przebieg próby skutkować może podjęciem postępowania warunkowo umorzonego. W zakresie procedowania w tym przedmiocie odpowiednie zastosowanie znajdują również przepisy kodeksu postępowania karnego dotyczące podjęcia postępowania karnego, ujęte głównie w art. 549–551 k.p.k. Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego następuje na podstawie postanowienia sądu. Skutkuje ono rozpoznaniem sprawy przed właściwym sądem, który nie jest związany zapadłym niegdyś wyrokiem warunkowo umarzającym postępowanie karne w tym znaczeniu, że nie musi przypisać oskarżonemu przestępstwa skarbowego, lecz – jeżeli dojdzie do przekonania, że zachodzą ku temu przesłanki – umorzyć postępowanie albo uniewinnić oskarżonego. W praktyce podjęcie postępowania warunkowo umorzonego skutkuje jednak najczęściej rozpoznaniem sprawy na rozprawie głównej i wydaniem wyroku skazującego, co wynika stąd, że jedną z przesłanek warunkowego umorzenia postępowania karnego są niebudzące wątpliwości okoliczności czynu.
W kodeksie karnym skarbowym warunkowe umorzenie postępowania karnego jest – obok warunkowego zawieszenia wykonania kary i warunkowego zwolnienia – środkiem karnym związanym z poddaniem sprawcy próbie, mającym zastosowanie wyłącznie do przestępstw skarbowych. Zakwalifikowanie środków probacyjnych w tym kodeksie do środków karnych znajduje usprawiedliwienie w technice legislacyjnej kodeksu karnego skarbowego oraz autonomii prawa karnego skarbowego[22]. Jakkolwiek na gruncie kodeksu karnego skarbowego na pierwszy plan wysuwa się degresywny cel warunkowego umorzenia postępowania karnego, to jednak bez wątpienia spełnia ono wszystkie warunki środka probacyjnego[23]:
Przypisanie przestępstwa skarbowego oskarżonemu powoduje, że postępowanie karne z wykorzystaniem instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego może zakończyć się tylko wyrokiem sądu. Wyrok ten nie jest skazującym i nie skutkuje ujęciem oskarżonego w kartotece skazanych za przestępstwo skarbowe pomimo przypisania mu tego czynu zabronionego. To może mieć w konkretnym przypadku nieocenione znaczenie dla oskarżonego lub przedsiębiorcy, którego on reprezentuje, którego sprawy prowadzi lub z którym w inny sposób współpracuje. Wydanie wyroku warunkowo umarzającego postępowanie pociąga za sobą rezygnację ze skazywania i karania sprawcy przestępstwa skarbowego i prowadzi do definitywnego umorzenia danego postępowania, jeżeli w okresie ustalonej dla niego próby nie dał swym zachowaniem podstaw do podjęcia przeciwko niemu postępowania karnego[24]. Dopiero w razie niepomyślnego przebiegu okresu próby postępowanie może być podjęte, a sprawcy wymierzona kara za popełnione przestępstwo skarbowe[25]. Jednakże jak w przypadku innych środków służących degresji karania, tak i w przypadku warunkowego umorzenia postępowania karnego ustawodawca przewidział „coś w zamian” za dobrodziejstwo niekaralności: nałożenie na oskarżonego obowiązku uiszczenia w określonym terminie wymagalnej należności publicznoprawnej, jeżeli jej uszczuplenie wiązało się z popełnieniem przestępstwa skarbowego (obligatoryjne), a także obowiązków w okresie próby lub poddania się dozorowi (fakultatywne).
Uiszczenie wymagalnej należności publicznoprawnej uszczuplonej w związku z popełnieniem przestępstwa skarbowego odgrywa z punktu widzenia warunkowego umorzenia postępowania karnego dwojaką rolę. Z jednej strony może utorować drogę ku zastosowaniu wymienionego środka probacyjnego pomimo ziszczenia się negatywnej przesłanki z art. 41 § 2 k.k.s. w zw. z art. 37 § 1 pkt 1 k.k.s.[26] Z drugiej – w przypadku, w którym nie ma dużej wartości, a należność nie została uiszczona w dacie orzekania – sąd jest zobligowany nałożyć na oskarżonego w wyroku warunkowo umarzającym postępowanie karne obowiązek jej uiszczenia w całości w określonym terminie. Wówczas sąd orzeka o tym obowiązku bez względu na to, czy oskarżony jest podatnikiem, płatnikiem lub inkasentem, na którym w myśl prawa podatkowego ciąży zaległość z tytułu niezapłaconego lub niewpłaconego podatku[27] i zasadniczo bez względu na stan majątku oskarżonego[28]. Uchylanie się od wykonania nałożonego przez sąd obowiązku uiszczenia należności publicznoprawnej może być przyczyną podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego.
Jeżeli z popełnieniem przestępstwa skarbowego nie wiązało się uszczuplenie należności publicznoprawnej albo wiązało się, ale w dacie wyrokowania została ona w całości uiszczona, sąd ma niewiele możliwości ujęcia w wyroku warunkowo umarzającym postępowanie karne rozstrzygnięcia zawierającego dolegliwość zmierzającą do tego, aby oskarżony rzeczywiście odczuł fakt przypisania przestępstwa skarbowego[29], a przy tym umożliwiającego optymalne kontrolowanie próby[30]. Naturalnie w okresie próby sprawca przestępstwa ma – ogólnie rzecz ujmując – obowiązek zgodnego z prawem zachowania się. Jednakże minimalny zakres możliwych do zastosowania obowiązków probacyjnych powoduje, że sąd może orzec względem oskarżonego co najwyżej obowiązek informowania sądu lub kuratora o przebiegu próby[31]. Zupełnie wyjątkowo, jeżeli znajduje to usprawiedliwienie w okolicznościach przypisanego przestępstwa skarbowego, możliwe jest zobowiązanie oskarżonego do powstrzymania się od nadużywania alkoholu, używania innych środków odurzających, poddania się terapii uzależnień lub terapii, ewentualnie powstrzymania się od kontaktowania z innymi osobami w określony sposób lub zbliżania do nich[32]. Ograniczone możliwości sądu w tym zakresie nie ułatwiają stosowania w praktyce warunkowego umorzenia postępowania karnego, którą to instytucję sądy traktują niekiedy – poniekąd słusznie – jako swego rodzaju „ogniwo pośrednie” pomiędzy umorzeniem postępowania z uwagi na znikomy stopień społecznej szkodliwości a skazaniem oskarżonego za przypisany mu czyn zabroniony[33].
Warto podkreślić, że ustawodawca nie przewiduje ani możliwości negocjowania oskarżonego z oskarżycielem publicznym w sprawie wystąpienia z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania karnego lub zgody na takowe w razie wyznaczenia przez sąd z urzędu posiedzenia w tym przedmiocie, ani możliwości negocjowania warunków treści wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne, w tym zwłaszcza w zakresie rozstrzygnięcia o obowiązku uiszczenia należności publicznoprawnej. Oczywiście tego rodzaju porozumienia pomiędzy oskarżycielem publicznym a oskarżonym (lub raczej jego obrońcą) nie są wykluczone, jednakże mają charakter pozaprocesowy. W praktyce mogą stanowić niewiążącą sugestię dla sądu co do stanowiska stron w przedmiocie perspektywy zakończenia postępowania karnego takim wyrokiem w danej instancji.
W prawie karnym skarbowym warunkowe umorzenie postępowania karnego tradycyjnie zalicza się do środków ustawowej degresji karania obok dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, odstąpienia od wymierzenia kary czy nadzwyczajnego złagodzenia kary[34]. W wyniku jego zastosowania oskarżonemu nie zostaje orzeczona kara w granicach ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane przestępstwo skarbowe, a nawet więcej – w ogóle nie zostaje orzeczona kara. Podobnie jest w razie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności oraz odstąpienia od wymierzenia kary – instytucji zaniechania ukarania sprawcy przestępstwa skarbowego zlokalizowanych w rozdziale 2 kodeksu karnego skarbowego. Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności i odstąpienie od wymierzenia kary to instytucje, które istotnie różnią się od warunkowego umorzenia postępowania karnego.
Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności to środek karny orzekany wyrokiem sądu[35], którego zastosowanie prowadzi wprawdzie do stwierdzenia, że doszło do popełnienia przestępstwa skarbowego[36], ale wyrok nie podlega wpisowi do rejestru karnego[37]. Ten środek karny może mieć zastosowanie nie tylko do przestępstw skarbowych, lecz także do wykroczeń skarbowych, jeżeli wina sprawcy i okoliczności popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego nie budzą wątpliwości, a jednocześnie[38]:
Wszystkie te przesłanki muszą być spełnione w dacie wyrokowania, a wskazane należności uiszczone, zanim sąd wyda wyrok zezwalający na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności[39]. Co więcej, zastosowanie tego środka karnego do przestępstw skarbowych jest znacznie ograniczone, gdyż dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jest wykluczone, jeżeli[40]:
Warto dostrzec, że okoliczności wymienione w punktach pierwszym i trzecim nie wykluczają stosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego. Oczywiście zastosowanie tego środka probacyjnego jest uzależnione od pozytywnej prognozy kryminologicznej i niekaralności oskarżonego za umyślne przestępstwo skarbowe, a negatywną przesłanką jego stosowania również jest popełnienie przestępstwa skarbowego w warunkach uzasadniających nadzwyczajne obostrzenie kary, jednakże w tym ostatnim przypadku ustawodawca przewiduje możliwość odstąpienia od tej reguły. Warunkowe umorzenie postępowania karnego jest bowiem możliwe pomimo popełnienia umyślnie przestępstwa skarbowego, powodującego uszczuplenie należności publicznoprawnej dużej wartości albo takiego, którego wartość przedmiotu czynu zabronionego jest duża, lub popełnienia przestępstw skarbowych ciągiem, jeżeli w związku z przestępstwem skarbowym nastąpiło uszczuplenie należności publicznoprawnej, a wymagalna należność została w całości uiszczona przed zamknięciem przewodu sądowego w pierwszej instancji – niekoniecznie przez oskarżonego[41]. Warunkowe umorzenie postępowania karnego możliwe jest nawet wówczas, gdy oskarżony popełnił przestępstwo skarbowe, działając w zorganizowanej grupie albo w związku mającym na celu popełnienie przestępstwa skarbowego, jeżeli odstąpił od udziału w takiej grupie lub związku i ujawniając przed organem ścigania istotne okoliczności zamierzonego przestępstwa skarbowego, zapobiegł jego popełnieniu[42]. Od sprawcy składającego wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie wymaga się natomiast ani pozytywnej prognozy kryminologicznej, ani uprzedniej niekaralności za umyślne przestępstwo skarbowe[43]. Wyrok zezwalający na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności definitywnie kończy postępowanie karne skarbowe w danej sprawie. Podkreślić należy, że jest on wydawany w następstwie porozumienia pomiędzy sprawcą a finansowym organem postępowania przygotowawczego, realizowanego w ramach swoistego odstępstwa od klasycznego postępowania karnego[44]. W orzecznictwie wyrażono słuszny pogląd, że uniemożliwienie wykorzystania instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności w postępowaniu przygotowawczym stanowi podstawę zwrotu sprawy w celu uzupełnienia dochodzenia[45].
Niewątpliwą zaletą dobrowolnego poddania się odpowiedzialności z punktu widzenia interesów Skarbu Państwa jest to, że sprawca przestępstwa skarbowego musi uiścić w całości wymagalną należność publicznoprawną, jeżeli w związku z przestępstwem skarbowym nastąpiło uszczuplenie tej należności, a ponadto uiścić kwotę odpowiadającą co najmniej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn zabroniony oraz co najmniej zryczałtowaną równowartość kosztów postępowania[46]. Takim wymaganiom mogą jednak nie sprostać osoby ubogie, w tym też te, których status majątkowy został wykorzystany przez osoby majętne do współudziału w popełnieniu przestępstwa skarbowego. Z pewnością również osoba mogąca sprostać wymaganiom stawianym sprawcy przestępstwa skarbowego ubiegającego się o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, godząca się na uiszczenie kwoty odpowiadającej co najmniej najniższej karze grzywny grożącej za dany czyn zabroniony oraz zryczałtowanej równowartości kosztów postępowania może być przeciwna uiszczeniu wymagalnej należności publicznoprawnej, o której mowa w art. 17 § 1 pkt 1 k.k.s., jeżeli to nie ona jest podatnikiem, płatnikiem lub inkasentem, którego działalność wiązała się z popełnieniem tego przestępstwa skarbowego. Ów opór może być w pewnym stopniu usprawiedliwiony – jeżeli dłużnik dysponuje środkami na zapłatę lub wpłatę podatku lub gdy oprócz oskarżonego są jeszcze inne osoby, których działalność w równym lub większym jeszcze stopniu przyczyniła się do uszczuplenia wymagalnej należności publicznoprawnej. Bez względu na przyczynę nieuiszczenia wymagalnej należności publicznoprawnej[47] niewypełnienie obowiązku wskazanego w art. 17 § 1 pkt 1 k.k.s. może in concreto uniemożliwić sprawcy przestępstwa skarbowego skorzystanie z instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności.
W kontekście braku możliwości zobligowania oskarżonego w wyroku warunkowo umarzającym postępowanie karne do uiszczenia kwoty stanowiącej „namiastkę” kary za przypisany czyn zauważyć należy, że sprawca przestępstwa skarbowego, któremu udzielono zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, zawsze ponosi finansowe konsekwencje tego czynu – musi zapłacić ustaloną z finansowym organem postępowania sumę pieniężną, stanowiącą kwotę uiszczaną tytułem kary grzywny. Nie jest to rzecz jasna kara, o której mowa w art. 22 § 1 pkt 1 k.k.s., ale sankcyjny charakter dokonanej wpłaty nie może budzić wątpliwości. Tymczasem godząc się na wystąpienie z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania karnego, finansowy organ postępowania przygotowawczego powinien liczyć się z tym, że oskarżony takiej dolegliwości nie poniesie.
Innego rodzaju instytucją jest odstąpienie od wymierzenia kary, uregulowane w przepisach art. 19 k.k.s., przy czym podstawy prawne zastosowania tej instytucji można odnaleźć również w innych przepisach zarówno części ogólnej[48], jak i części szczególnej I tytułu kodeksu karnego skarbowego[49]. Instytucja ta ma zastosowanie do przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych. Odstąpienie od wymierzenia kary za przestępstwo skarbowe jest możliwe w wypadkach wskazanych w kodeksie lub w razie łącznego spełnienia następujących przesłanek[50]:
Jeżeli jednak w związku z przestępstwem skarbowym nastąpiło uszczuplenie należności publicznoprawnej, sąd może odstąpić od wymierzenia kary tylko wówczas, gdy ta należność została w całości uiszczona przed wydaniem wyroku. Co więcej, wyrok sądu uwzględniający odstąpienie od wymierzenia kary jest wyrokiem skazującym, podlega wpisowi do rejestru karnego, a skazanie takim wyrokiem ulega zatarciu z upływem roku od wydania prawomocnego wyroku[51]. Odstąpienie od wymierzenia kary jest zatem instytucją idącą najdalej w kierunku złagodzenia kary, cechującą się większym dobrodziejstwem niż nadzwyczajne złagodzenie kary[52]. Sprawca przestępstwa skarbowego, względem którego sąd odstąpił od wymierzenia kary, jest jednak skazanym w świetle polskiego prawa, a wyrok wydany przeciwko oskarżonemu – wyrokiem skazującym.
W razie warunkowego umorzenia postępowania karnego z pomyślnym upływem okresu próby dochodzi do definitywnego umorzenia postępowania. Skutek ten zbliża instytucję warunkowego umorzenia postępowania karnego do instytucji opartych na klauzuli niepodlegania karze: czynnego żalu czy korekty deklaracji podatkowej[53]. Jest to jednakże podobieństwo jedynie pozorne, gdyż instytucje te, ujęte w rozdziale 2 kodeksu karnego skarbowego, mają zgoła inny charakter. Ze względów kryminalnopolitycznych ustawodawca decyduje się wprowadzić w tych wypadkach negatywną przesłankę procesową[54]. Nie tylko zatem gwarantuje niekaralność, zwolnienie od przypisania przestępstwa skarbowego i jakiejkolwiek formy represji, lecz i zaniechanie prowadzenia postępowania karnego skarbowego przeciwko osobie, która spełniła wymagania określone w art. 16 lub 16a k.k.s.[55] W wypadku gdy ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze, obowiązkiem organu postępowania karnego jest odmówić wszczęcia postępowania, a wszczęte umorzyć[56]. Z chwilą, gdy organ postępowania ujawni okoliczność uzasadniającą twierdzenie, że sprawca nie podlega karze, zachodzi ujemna przesłanka procesowa, a zatem postępowanie karne skarbowe nie może się toczyć. Tak samo jest w przypadku innych ustawowo określonych okoliczności uzasadniających odmowę wszczęcia lub umorzenie postępowania. Skutek taki w odniesieniu do warunkowego umorzenia postępowania karnego występuje natomiast dopiero w związku z pomyślnym ukończeniem próby, a swego rodzaju gwarancję, że postępowania karnego nie można już podjąć, oskarżony uzyskuje z upływem sześciu miesięcy od zakończenia próby. Wtedy bowiem podjęcie postępowania warunkowego jest już niemożliwe.
Wyznaczenie okresu próby w wyroku warunkowo umarzającym postępowanie karne jest obowiązkiem sądu[57] immanentnie związanym z pozytywną prognozą kryminologiczną, sprowadzającą się do przekonania, że oskarżony – pomimo niewydania wyroku skazującego – będzie przestrzegał przepisów prawa i wykona ciążące na nim w okresie próby obowiązki. Odpowiedź na pytanie, czy ta prognoza, istniejąca w chwili wyrokowania, była trafna, ma dać zachowanie oskarżonego w okresie próby. W tym czasie podlega ono kontroli sądu, ewentualnie – dodatkowo – dozorowi kuratora[58]. Granice czasowe tej kontroli wyznaczają: data uprawomocnienia się wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne oraz dzień, w którym upływa okres próby – liczony od tej daty. Jeżeli w tym okresie sąd pozyska informację, że zachowanie oskarżonego nie odpowiada założonemu w chwili warunkowego umorzenia postępowania karnego, może albo odpowiednio zareagować w ramach wykonywania zapadłego orzeczenia, albo skierować sprawę na posiedzenie w przedmiocie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego[59]. Naturalnie takie posiedzenie może być wyznaczone także po upływie okresu próby, zwłaszcza gdy zachowanie oskarżonego dające podstawy do jego wyznaczenia miało miejsce pod koniec tego okresu. Decyzja procesowa w przedmiocie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego zapada w formie postanowienia, które jest zaskarżalne[60]. Postępowanie może być podjęte nie później niż 6 miesięcy, licząc od dnia zakończenia okresu próby[61], przy czym podjęcie postępowania następuje z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu[62]. Z upływem tego terminu dochodzi bowiem co do zasady do pełnej rehabilitacji sprawcy, odżywa domniemanie niewinności, a były oskarżony może uchodzić za osobę, która przestępstwa skarbowego nigdy nie popełniła[63]. Niedopuszczalne jest także ponowne pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej za to przestępstwo skarbowe[64].
W praktyce niewątpliwie najistotniejsze znaczenie dla kwestii podjęcia warunkowo umorzonego postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe mogą mieć: skazanie wyrokiem w okresie próby oraz nieuiszczenie należności publicznoprawnej w określonym w wyroku terminie. Prawomocne skazanie oskarżonego za umyślne przestępstwo skarbowe popełnione w okresie próby stanowi przesłankę obligatoryjnego podjęcia warunkowo umorzonego postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe[65]. Natomiast skazanie za inne przestępstwo skarbowe lub za przestępstwo popełnione w okresie próby może stanowić podstawę fakultatywnego podjęcia postępowania, gdyż dopuszczenie się tego rodzaju czynów z zasady stanowi rażące naruszenie porządku prawnego. I w tych przypadkach chodziłoby jednak o skazania prawomocne za czyny popełnione w okresie próby. Jeżeli skazanie za przestępstwo skarbowe lub przestępstwo uprawomocni się po szóstym miesiącu, licząc od dnia ukończenia próby, podjęcie postępowania warunkowo umorzonego będzie już niemożliwe. Warto jednak pamiętać, że podjęcie postępowania jest możliwe nie tylko w razie skazania za przestępstwo skarbowe lub przestępstwo, lecz także w razie innego rodzaju rażącego naruszania przez sprawcę porządku prawnego w okresie próby[66]. Natomiast nieuiszczenie w określonym w wyroku terminie należności publicznoprawnej może stanowić podstawę podjęcia postępowania warunkowo umorzonego wtedy, gdy sprawca przestępstwa skarbowego uchyla się od wykonania nałożonego na niego obowiązku[67]. Aby podjąć postępowanie karne z tego powodu, konieczne jest jednak wykazanie, że sprawca przestępstwa skarbowego miał negatywny stosunek do wykonania obowiązku uiszczenia należności publicznoprawnej, wyrażający się w szczególności w tym, że mógł go wykonać lub spowodować jego wykonanie przez podatnika, płatnika lub inkasenta, a jednak zaniechał tego. Wykazanie takiej okoliczności nie oznacza jeszcze, że sąd podejmie postępowanie warunkowo umorzone. Ze względu na to, że przyczyna ta stanowi fakultatywną przesłankę podjęcia postępowania, sąd powinien ocenić, czy istotnie rozstrzygnięcie takie jest w danej sprawie celowe i czy nie zachodzą szczególne okoliczności usprawiedliwiające zaniechanie sprawcy[68].
Bojarski M., Płońska A., Świda Z., Podstawy materialnego i procesowego prawa o wykroczeniach, Wrocław 2012.
Grzegorczyk T., Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2009.
Kardas P., Łabuda G., Razowski T., Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2017.
Kowalski S., Glosa do wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 marca 2022 r., II FSK 1625/19, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2024, nr 1.
Kowalski S., Środki probacyjne w kodeksie karnym skarbowym po nowelizacji kodeksu karnego, „Probacja” 2015, nr 3.
Kunicka-Michalska B., Warunkowe umorzenie postępowania karnego, [w:] System prawa karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, red. M. Melezini, Warszawa 2016.
Łabuda G., Razowski T., Glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 16 maja 2002 r., sygn. II AKo 245/02, „Prokuratura i Prawo” 2003, nr 3.
Michalski J., Komentarz do Kodeksu karnego skarbowego. Tytuł I. Przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, Warszawa 2000.
Morawski L., Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002.
Nowacki J., „Odpowiednie” stosowanie przepisów prawa, „Państwo i Prawo” 1964, z. 3.
Opałek K., Wróblewski J., Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969.
Raglewska J., Raglewski J., Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności za przestępstwo skarbowe a ustawowy wymóg braku skazania za ten rodzaj czynu zabronionego, „Prokuratura i Prawo” 2015, nr 7–8.
Siwik Z., „Odpowiednie” stosowanie przepisów kodeksu karnego w prawie karnym skarbowym, „Przegląd Prawa i Administracji” 1987, t. XXIII.
Siwik Z., Systematyczny komentarz do ustawy karnej skarbowej. Część ogólna, Wrocław 1993.
Skowronek G., Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności jako instytucja konsensualnego zakończenia sprawy, „Forum Polityki Kryminalnej” 2022, nr 1(3).
Skwarczyński H., Czynny żal w prawie karnym skarbowym, „Monitor Podatkowy” 2006, nr 2.
