O wykładni prawa mówimy w znaczeniu pragmatycznym i apragmatycznym. W znaczeniu pragmatycznym wykładnia oznacza zespół czynności odnoszących się do jakichś wyrażeń. Wykładnia w znaczeniu apragmatycznym oznacza zaś rezultat takich czynności dokonywanych w stosunku do tych wyrażeń, polegający na treściach przypisywanych tym wyrażeniom[1]. Niniejsze rozważania koncentrują się na wykładni prawa podatkowego w znaczeniu pragmatycznym. Odnoszą się więc do czynności podejmowanych przez interpretatora, które składają się w całość stanowiącą świadomie stosowany sposób postępowania, mający prowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu[2].
Wykładnia prawa podatkowego jako przedmiot dyskursu naukowego i wyzwanie dla praktyki stosowania prawa jest zagadnieniem stale aktualnym i ważnym. Aktualność tej problematyki wynika ze zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej i społecznej oraz zmian w systemie prawa. Zmiana, rozumiana jako fakt, że coś (w sferze normatywnej, gospodarczej lub społecznej) jest inne, niż było, implikuje zmiany wykładni prawa nie tylko w jej ujęciu apragmatycznym, ale również pragmatycznym. Najważniejszym czynnikiem w tej kwestii są oczywiście zmiany w systemie prawa[3], czego najlepszym przykładem w ostatnich dziesięcioleciach są zmiany spowodowane akcesją Polski do Unii Europejskiej[4].
Tytuł niniejszego artykułu zawiera tezę o instrumentalnym charakterze wykładni prawa podatkowego. Zgodnie z tą tezą metodologia wykładni prawa podatkowego (i będące efektem jej zastosowania ustalenia interpretacyjne) stanowi środek służący do realizacji określonego celu[5]. Celem tym jest zapewnienie funkcjonowania rynku wewnętrznego w rozumieniu prawa pierwotnego UE, tj. art. 26 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 25 marca 1957 r.[6] W myśl tego przepisu Unia przyjmuje środki w celu ustanowienia lub zapewnienia funkcjonowania rynku wewnętrznego zgodnie z odpowiednimi postanowieniami traktatów. To samo kryterium – zapewnienie ustanowienia i funkcjonowania rynku wewnętrznego – stanowi przesłankę harmonizacji podatków obrotowych, akcyz i innych podatków pośrednich (zgodnie z art. 113 TFUE) oraz wszelkiej harmonizacji w ogóle, w tym podatków bezpośrednich (na podstawie art. 115 TFUE). Potrzeba utworzenia i zapewnienia funkcjonowania rynku wewnętrznego stanowi zatem wyłączną przesłankę harmonizacji prawa podatkowego. Tożsamość celów podstawowych Unii Europejskiej (art. 26 TFUE) i podstaw harmonizacji prawa podatkowego (art. 113 i 115 TFUE) podnosi rangę harmonizacji tego prawa oraz znaczenia prawidłowości jego wykładni i stosowania dla osiągnięcia celu zasadniczego UE. W związku z zasadą lojalnej współpracy, o której mowa w art. 4 Traktatu o Unii Europejskiej z dnia 7 lutego 1992 r.[7], państwa członkowskie podejmują bowiem wszelkie środki ogólne lub szczególne właściwe dla zapewnienia wykonania zobowiązań wynikających z traktatów lub aktów instytucji Unii. W działaniach tych mieści się również taka wykładnia prawa, która powinna zapewnić realizację celu zasadniczego, a więc ustanowienie i funkcjonowanie rynku wewnętrznego. Przypomnieć więc należy, że wszelkie organy państw członkowskich, także te powołane jako właściwe rzeczowo do stosowania prawa podatkowego, są zobowiązane do przestrzegania powszechnych standardów wykładni prawa unijnego w procesie stosowania prawa podatkowego objętego harmonizacją. Oznacza to przede wszystkim adaptację odrębności i specyfiki wykładni prawa unijnego do potrzeb procesu wykładni unijnego prawa podatkowego, z jednoczesnym uwzględnieniem istoty prawa podatkowego[8]. Dotyczy to zwłaszcza wzrostu znaczenia wykładni pozajęzykowej, przede wszystkim wykładni funkcjonalnej (celowościowej). Przesądza o tym celowościowy charakter norm prawa unijnego, który czyni wykładnię celowościową „znakiem rozpoznawczym […] prawa unijnego”[9]. Wynika to również z istoty integracji europejskiej, postrzeganej jako proces ewoluujący w czasie. W konsekwencji w procesie wykładni prawa unijnego dominuje podejście dynamiczne (ideologia dynamiczna)[10], co oznacza nadanie prymatu takim wartościom, jak np. adekwatność prawa do zmieniającej się rzeczywistości (tj. uwarunkowań prawnych oraz otoczenia społeczno-gospodarczego). Jest to możliwe do osiągnięcia głównie poprzez preferowanie wyniku wykładni celowościowej[11]. Wreszcie szczególne znaczenie ma również rola, jaką w unijnym porządku prawnym odgrywa Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE). Sposób, w jaki TSUE dokonuje wykładni prawa – wykładnia w ujęciu pragmatycznym, stanowi wiążące wytyczne metodologii wykładni unijnego prawa podatkowego. W uzasadnieniach wyroków TSUE swoją genezę mają wszystkie zasady wykładni prawa unijnego, w tym również postulowane kierunki wykładni prawa podatkowego[12].
Powyższe uwagi, choć dotyczą jedynie najważniejszych tendencji charakteryzujących standardy wykładni unijnego prawa podatkowego, mają status powszechnie znanych, zbadanych i utrwalonych w praktyce. Istota tych odrębności – zwłaszcza istota ideologii dynamicznej – nakazuje jednak również zachowanie podejścia otwartego na zmiany i nowe tendencje w tym zakresie. Impulsem do tego są zmiany powodowane naturalnymi procesami ewolucyjnymi w obszarze integracji europejskiej i jej otoczenia społeczno-gospodarczego. Powyższym założeniom odpowiadają rozważania podjęte w niniejszym artykule. Jego celem jest analiza aktualnych tendencji wykładni prawa podatkowego w kontekście potrzeby zapewnienia funkcjonowania rynku wewnętrznego. Podstawę do powyższych ustaleń stanowi analiza orzecznictwa TSUE, a także – pomocniczo – opinie rzeczników generalnych.
Cele traktatowe odnoszą się do rynku wewnętrznego w kontekście jego tworzenia oraz zapewnienia jego funkcjonowania. Te dwa aspekty istnienia wspólnej przestrzeni wymiany gospodarczej (rynku wewnętrznego) są w prawie unijnym wskazywane łącznie. Wykładnia językowa tego wielokrotnie powielanego w prawie unijnym passusu wskazuje, że odnosi się on do dwóch kolejnych (następujących po sobie) etapów: etapu tworzenia rynku wewnętrznego oraz etapu zapewnienia funkcjonowania już utworzonego rynku.
Analiza współczesnego orzecznictwa TSUE dowodzi, że Trybunał, dokonując wykładni przepisów prawa unijnego, uwzględnia argumentację celowościową zorientowaną na realizację celu, jakim jest zapewnienie funkcjonowania rynku wewnętrznego – inaczej więc niż we wcześniejszym orzecznictwie, gdzie Trybunał dążył do takiego wyniku wykładni, który przyczyni się do utworzenia rynku wewnętrznego. Wówczas TSUE powoływał się na cele sformułowane np. jako „utworzenie wspólnego rynku, którego funkcjonowanie wpływać będzie bezpośrednio na sytuację podmiotów prawa we Wspólnocie”[13], „organizacja rynku”[14] lub „realizacja jednolitego rynku”[15]. Współcześnie TSUE odwołuje się częściej do celu, jakim jest „dobre funkcjonowanie rynku wewnętrznego”[16], „wymogi funkcjonowania rynku wewnętrznego”[17] lub „prawidłowe funkcjonowanie rynku wewnętrznego”[18]. Daje to wyraz temu, że TSUE utożsamia rynek wewnętrzny z ciągłym procesem, na który składają się działania służące początkowo ustanowieniu (kreowaniu, tworzeniu), a następnie zapewnieniu funkcjonowania już ustanowionego rynku. Podejście to odpowiada postrzeganiu charakteru Unii Europejskiej jako dynamicznego procesu[19]. Kreowanie rynku wewnętrznego nie jest więc jednorazowym zdarzeniem lub okresem zamkniętym, ale ciągłym procesem, który z etapu utworzenia wszedł na etap zapewnienia funkcjonowania, de facto utrzymania jego istnienia, z progresem jakościowym warunków na nim panujących. Z czasem bowiem, wraz ze zmieniającym się otoczeniem społeczno-gospodarczym, standardy jego funkcjonowania wzrastają. Utrwalone standardy realizacji swobód traktatowych i wolnej konkurencji stanowią punkt wyjścia do tego, aby np. dostrzec wyższe potrzeby uczestników rynku wewnętrznego. W efekcie TSUE w procesie wykładni prawa uwzględnia również argumentację nawiązującą do wartościowania jakości funkcjonowania rynku, w tym zwłaszcza sytuacji jego uczestników – podatników.
Z argumentacji eksponowanej przez Trybunał wynika po pierwsze, że TSUE dość jednoznacznie określa współczesność jako czas zorientowany na zapewnienie funkcjonowania (tj. utrzymania) już utworzonego rynku. Po drugie, ten już istniejący rynek powinien być utrzymywany w określonym standardzie. Trybunał podkreśla potrzebę zapewnienia jego funkcjonowania w standardzie określanym jako dobry, prawidłowy, spełniający określone wymogi czy zapewniającym określone ułatwienia lub wsparcie dla jego uczestników. Wartości te wzbogacają argumentację aksjologiczną we współczesnym wywodzie interpretacyjnym również prawa podatkowego. Refleksję tę warto jednak uzupełnić o spostrzeżenie, że powyższe nie oznacza, iż TSUE porzuca lub traci z pola widzenia zasadnicze wartości, które warunkowały utworzenie i utrzymanie standardów rynku wewnętrznego – te zachowują niezmiennie walor fundamentalny. Jako przykład wskazać można stanowisko TSUE w kwestii uznanych metod wykładni prawa krajowego w relacji do standardów wykładni unijnego prawa podatkowego[20] oraz kwestię narodowych tradycji w konfrontacji ze zobowiązaniami państw członkowskich wynikającymi z prawa unijnego[21].
Dostrzegalna w orzecznictwie TSUE orientacja na realizację celu, jakim jest zapewnienie funkcjonowania rynku wewnętrznego, determinuje odpowiednio argumentację w procesie wykładni prawa podatkowego. Wskazanie takiego celu oznacza postrzeganie rynku wewnętrznego w kategoriach procesu przebiegającego w czasie. W konsekwencji TSUE eksponuje w swoim orzecznictwie etapy tworzenia i funkcjonowania rynku wewnętrznego. Niekiedy czyni to poprzez literalnie sformułowane uwagi tego typu w uzasadnieniach swoich wyroków, często jednak wyraża to poprzez zestawienie (porównanie) wykładni przepisów wcześniej obowiązujących względem tych, które stanowią przedmiot aktualnej interpretacji. Często wskazuje wówczas odmienne uwarunkowania i wyzwania każdego z tych etapów i odpowiednio prawa wówczas obowiązującego i jego wykładni[22]. Pozwala to na identyfikację odmiennych wyzwań dla wykładni prawa w różnym czasie. Trybunał podkreśla, że harmonizacja prawa podatkowego to proces, w którym występują różne etapy i etapy te generują kolejne wyzwania dla wykładni prawa[23], i powraca do genezy poszczególnych przepisów prawa unijnego i w nich poszukuje argumentacji interpretacyjnej24. Obok genezy, argumentacji dla procesu wykładni prawa dostarcza również historia zmian legislacyjnych poszczególnych przepisów[25], określana również jako ewolucja[26] lub legislacyjny rozwój przepisu[27]. Argumentacja dla procesu wykładni prawa podatkowego wynikająca z całokształtu rozwoju tego prawa nakazuje uwzględniać również intencję prawodawcy, która w kulturzelegislacyjnej prawa unijnego wyrażona jest w materiałach z prac legislacyjnych. Trybunał argumentację tę również uwzględnia, z tym jednak zastrzeżeniem, że w jego ocenie materiały takie powinny być wykorzystane w procesie wykładni jedynie wówczas, gdy znalazły odzwierciedlenie w ostatecznej treści przepisów[28]. Takie postrzeganie harmonizacji prawa podatkowego w ujęciu czasu prowadzi Trybunał do wniosków interpretacyjnych ukierunkowanych na adekwatność wyniku wykładni do bieżącej rzeczywistości, tj. do etapu funkcjonowania rynku. Zauważyć również należy, że zabiegi interpretacyjne odwołujące się do aspektu historycznego przepisów (jego genezy, procesu legislacyjnego, zmian legislacyjnych) dostarczają swoistego kontrargumentu, stanowiącego punkt odniesienia dla ukazania zmienności uwarunkowań pozaprawnych dla współczesnego – odmiennego – rozumienia danego przepisu. Skoro obowiązkiem państw członkowskich jest podejmowanie wszelkich środków ogólnych lub szczególnych (w tym w obszarze wykładni i stosowania prawa), właściwych dla zapewnienia wykonania zobowiązań wynikających z traktatów lub aktów instytucji Unii, to miarą efektywności takich działań jest ich adekwatność do aktualnych potrzeb i zmieniających się uwarunkowań na rynku wewnętrznym. Efektywność tę gwarantuje podejście dynamiczne do wykładni. Dominujące znaczenie w związku z tym ma argumentacja funkcjonalna (celowościowa).
Wykładnia funkcjonalna i wykładnia celowościowa to wykładnie pozajęzykowe. Relacja tych dwóch wykładni jest w teorii definiowana różnie[29] i z całą pewnością stanowi problem badawczy in se. Pomijając dogłębną analizę poglądów na temat relacji wykładni funkcjonalnej i celowościowej, co mogłoby zdominować dalsze rozważania problematyką teoretyczną odległą od zasadniczego tematu artykułu, dalej przyjmuje się najczęstsze założenie, zgodnie z którym wykładnia celowościowa stanowi odmianę wykładni funkcjonalnej[30]. Przyjąć więc należy, że wykładnia funkcjonalna odwołuje się do tzw. kontekstu funkcjonalnego, tj. rzeczywistości społecznej, czyli faktów, zdarzeń, procesów (faktów o charakterze ustrojowym, aksjologicznym, empirycznym). Jedna z koncepcji wykładni funkcjonalnej zakłada, że jej sens najbardziej wyraża zasada, zgodnie z którą należy uwzględniać konsekwencje społeczne i ekonomiczne, do jakich będzie prowadzić wynik wykładni, i wybrać tę interpretację, która prowadzi do konsekwencji najkorzystniejszych[31]. Z racji tego, że w ramach wykładni funkcjonalnej następują odwołania do różnych wartości, to jest ona również określana jako wykładnia aksjologiczna. W sytuacji, gdy kontekst funkcjonalny tworzą cele instytucji prawnej lub tekstu aktu prawnego, mamy do czynienia z wykładnią celowościową[32].
Preferencja wykładni funkcjonalnej (celowościowej) w strategii interpretacyjnej prawa unijnego stanowi środek adekwatny do dynamicznego charakteru tego prawa[33]. Kontekst interpretacyjny tworzony przez wartości zmienne w czasie pozwala na to, aby wykładnia aksjologiczna umożliwiała adaptację przepisów prawa do otaczającej rzeczywistości[34]. Dynamiczny charakter tej wykładni przejawia się tym, że powinna ona być rozważana „w kontekście zmieniających się w czasie wizji tego, czym ma być Unia Europejska”[35]. Stąd też pozwala ona TSUE „na »nadążanie« za ewolucyjnym charakterem Unii Europejskiej”[36]. Kluczowe znaczenie w tym zakresie ma podłoże aksjologiczne. Przesądza ono o zmienności w czasie preferencji wykładni[37].
Postrzeganie harmonizacji jako procesu zakłada zmienność uwarunkowań otoczenia społeczno-gospodarczego, w tym celów i innych wartości aktualnych dla interpretatora. Kontekst celowościowy uwzględniać powinien więc w pierwszej kolejności cel zasadniczy – zapewnienie funkcjonowania rynku wewnętrznego, a dalej także zmieniające się uwarunkowania tego rynku i prawa unijnego w ogóle. Tak jak prawo unijne ewoluuje adekwatnie do tego, jakie wyzwania generuje rynek, tak również zmiany te powinny być uwzględnianie w procesie wykładni tego prawa. Zauważyć należy, że jednym z argumentów aksjologicznych dostrzeganych przez TSUE w kontekście celu, jakim jest zapewnienie funkcjonowania rynku wewnętrznego, jest sytuacja uczestników tego rynku (podatników).
Obecny etap funkcjonowania rynku wewnętrznego cechuje dojrzałość, której wyrazem jest między innymi dostrzeganie sytuacji uczestników tego rynku – podatników. Analiza orzecznictwa TSUE dowodzi, że jako jeden z przejawów działań służących zapewnieniu funkcjonowania rynku wewnętrznego traktuje on argumentację nawiązującą do sytuacji podmiotów funkcjonujących na rynku. W wywodzie obrazującym strategię wykładni prawa Trybunał formułuje argumenty i wartości podmiotowe związane z sytuacją podatników. Stanowią one kontekst aksjologiczny w procesie wykładni prawa podatkowego, postrzeganej jako instrument zapewnienia funkcjonowania rynku wewnętrznego. W ten sposób np. TSUE dokonuje wyboru pomiędzy możliwymi sposobami rozumienia danego przepisu, kierując się celem, jakim jest zmniejszenie ciężaru spoczywającego na handlowcach działających na rynku[38]. Tak sformułowana w odniesieniu do ogółu uczestników rynku wewnętrznego wartość, jaką jest „zmniejszenie ciężaru”, doznaje uszczegółowienia w różnych kontekstach. Trybunał, np. poprzez wybór określonego rozumienia przepisów, zmierza do realizacji celu, jakim jest zapewnienie wsparcia dla określonej grupy przedsiębiorców. Prawidłowość tę można zobrazować na przykładzie wykładni celowościowej w kontekście celu, jakim jest wspieranie tworzenia, działalności i konkurencyjności małych przedsiębiorstw[39]. Celem bardziej precyzyjnym jest również zapewnienie właściwego funkcjonowania konkretnej branży. Jako przykład wskazać można branżę turystyczną[40].
Wykładnia przepisów prawa podatkowego w realiach i dla zapewnienia funkcjonowania rynku wewnętrznego wymaga również uwzględnienia aktualnych uwarunkowań – rzeczywistości gospodarczej i handlowej w konkretnej branży. Tu jako przykład posłużyć może branża budowlana[41].
O dojrzałym stadium rynku wewnętrznego świadczy również uwzględnienie obowiązków administracyjnych podatników i postrzeganie ich w kategoriach potencjalnie nieproporcjonalnych obciążeń administracyjnych, które mogą stanowić naruszenie funkcjonowania rynku[42]. Wartościowym przykładem jest również uwzględnienie w procesie wykładni praktycznej konieczności skutecznego stosowania wspólnego systemu podatku VAT[43]. Aspekty praktyczne dobitnie obrazują również standardy księgowości. Trybunał dostrzega znaczenie uproszczeń dotyczących księgowości dla wspierania tworzenia, działalności i konkurencyjności małych przedsiębiorstw[44].
Rynek wewnętrzny jest celem UE realizującym się w procesie, w który zaangażowanych jest wiele podmiotów podejmujących różne działania. Funkcjonowanie rynku wewnętrznego zależy więc od wszystkich jego uczestników[45] i podejmowanych przez nich działań, w tym odpowiedniego stosowania prawa podatkowego. Efektywność takich działań zależy w znacznej mierze od ich adekwatności do rzeczywistych i aktualnych uwarunkowań otoczenia rynkowego. To, czy cele rynkowe zostaną osiągnięte, zależy więc również od tego, czy poziom harmonizacji prawa podatkowego (rozumianej jako stanowienie, implementacja oraz wykładnia i stosowanie prawa) będzie odpowiedni do zmieniających się potrzeb i okoliczności gospodarczych. W badaniach naukowych i analizach instytucjonalnych rozwoju rynku wewnętrznego podkreślana jest bowiem kluczowa rola tworzenia i stosowania prawa, i jednocześnie zakłócenia w tym zakresie wskazywane są jako źródło zagrożeń dla funkcjonowania rynku[46]. Założenia powyższe są realizowane poprzez podejście dynamiczne w wykładni unijnego prawa podatkowego.
Współcześnie wyrazem dynamicznego podejścia w wykładni prawa podatkowego jest wskazanie przez TSUE aktualnego celu, rozumianego jako argument interpretacyjny, jakim jest funkcjonowanie rynku wewnętrznego. Dodatkowo TSUE podkreśla potrzebę zapewnienia określonego standardu tego funkcjonowania (dobrego, prawidłowego itd.). Pośrednio wyrazem tego są częste nawiązania do genezy i ewolucji regulacji prawnych, z jednoczesnym przypisaniem im różnych celów na różnych etapach funkcjonowania rynku.
Do cech charakterystycznych współczesnych zasad wykładni unijnego prawa podatkowego należy również podejście podmiotowe, tj. zwrócenie uwagi na standardy funkcjonowania uczestników rynku wewnętrznego. To podatnik i jego obowiązki jako uczestnika rynku stają się przedmiotami zainteresowań TSUE. Nie tylko zatem wyzwania związane z tworzeniem rynku, utożsamiane ze znoszeniem barier i zakłóceń konkurencji, ale również standardy działania jego uczestników, w tym przede wszystkim otoczenie prawne dla prowadzonej przez nich aktywności gospodarczej, skupiają uwagę TSUE i ukierunkowują jego interpretacje.
Powyższe refleksje prowadzą do wniosku, że wraz z ewolucją rynku wewnętrznego, przejawiającą się w przejściu od wyzwań związanych z jego tworzeniem do wyzwań związanych z zapewnieniem określonych standardów jego funkcjonowania, poszerza się kontekst aksjologiczny wykładni prawa podatkowego. Wartościami, których uwzględnienie w procesie wykładni prawa podatkowego promuje TSUE, są: dobre (jakościowe) funkcjonowanie rynku wewnętrznego oraz dobre (sprawne, łatwe) funkcjonowanie jego uczestników, przejawiające się w ułatwieniach w realizacji nałożonych na nich obowiązków wynikających z przepisów prawa podatkowego, wykładni przepisów prawa podatkowego, z uwzględnieniem specyfiki określonej branży oraz ochrony pozycji rynkowej określonych grup uczestników. Działaniem służącym realizacji takich celów jest poszukiwanie w procesie wykładni prawa podatkowego kontekstu funkcjonalnego interpretowanych przepisów poprzez wskazanie faktów o charakterze rynkowym i aksjologicznym[47]. Fakty rynkowe nawiązują do aktualnych uwarunkowań rynku wewnętrznego, natomiast fakty aksjologiczne do wartości pożądanych i akceptowanych przez jego uczestników (m.in. ułatwień w realizacji obowiązków podatkowych, prostych rozwiązań rachunkowych, uwarunkowań sprzyjających małym przedsiębiorcom).
The interpretation of the EU tax law in light of the CJEU case law forms the subject of the present analysis. Its focus centres on the argumentation pursuing an aim of ensuring the functioning of the internal market. The CJEU emphasizes the dynamic nature of the harmonization of the tax law and European integration in general. This determines that priority is given to the functional interpretation (purposive) of the EU tax law. It can be noted that the CJEU allows for axiological arguments that are relevant to the actual state of the internal market evolution. This is exemplified by an argumentation that relates to the situation of the participants of the market (taxable persons), including, for example, the need for simplifying their obligations or providing support to specific groups of entrepreneurs.
Ambroziak A.A., Bilans dwudziestolecia istnienia rynku wewnętrznego Unii Europejskiej – aspekty wdrażania legislacji unijnej, „Studia Europejskie” 2012, nr 64.
Andrzejewska-Czernek I., Wykładnia prawa podatkowego w Unii Europejskiej, Warszawa 2013.
Antonów D., Wpływ orzecznictwa ETS na wykładnię prawa podatkowego, „Jurysdykcja Podatkowa” 2008, nr 3.
Antonów D., Wykładnia prawa podatkowego po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2008.
Brzeziński B., Reformy prawa podatkowego a kwestie wykładni prawa, [w:] Dylematy reformy systemu podatkowego w Polsce, red. H. Dzwonkowski, J. Kulicki, Warszawa 2016.
Brzeziński B., Wykładnia prawa podatkowego, Gdańsk 2013.
Dąbrowska P., Skutki orzeczenia wstępnego Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, Warszawa 2004.
Grzybowski T., Wpływ zmian prawa na jego wykładnię, LEX 2013.
Helios J., Jedlecka W., Wykładnia prawa Unii Europejskiej ze stanowiska teorii prawa, Wrocław 2018.
Kalisz A., Wykładnia i stosowanie prawa wspólnotowego, Warszawa 2017.
Kotowski A., Ujęcie interpretacji celowościowej w teorii prawa, „Prokuratura i Prawo” 2017, R. 11.
Morawski L., Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002.
Pikuła Ł.J., Metody wykładni prawa stosowane przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, „Przegląd Prawno-Ekonomiczny” 2016, nr 36.
Słownik języka polskiego PWN, b.r., https://sjp.pwn.pl/ (dostęp: 21.08.2023).
Smolak M., Aksjologiczne założenia stosowania dyrektyw wykładni celowościowej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2014, z. 1.
Tomaszewski K., Rynek wewnętrzny Unii Europejskiej – szansą i wyzwaniem dla obywateli, „Studia Europejskie” 2003, nr 2.
Wróblewski J., Rozumienie prawa i jego wykładni, Wrocław 1990.
Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, Warszawa 2002.