Zdefiniowanie pojęcia dochodu w podatkach dochodowych jest szczególnie trudne[2]. Prawodawca może bowiem świadomie rezygnować z formułowania takiej definicji, a wypracowane w nauce koncepcje, zwłaszcza ekonomiczne, nie rozwiązują problemów związanych z ustaleniem zakresu dochodu[3]. Ważną rolę odgrywa tu potrzeba rozgraniczenia w procesie opodatkowania aktywności gospodarczej od irrelewantnej w tym aspekcie sfery zaspokajania potrzeb osobistych. Ustalenie pojęcia dochodu jest też istotne dla realizacji zasad sprawiedliwości i powszechności opodatkowania oraz zdolności poniesienia podatku[4].
Znaczący i często przywoływany w piśmiennictwie wkład do stworzenia konstrukcji dochodu podlegającego opodatkowaniu wniosły koncepcje wypracowane w nauce niemieckojęzycznej. Jedną z nich jest teoria dochodu rynkowego (niem. Markteinkommenstheorie), która znalazła licznych zwolenników[5] i wywarła wpływ na orzecznictwo[6]. Charakterystyce jej podstawowych założeń zostaje poświęcone niniejsze opracowanie, jako że w polskim piśmiennictwie podatkowym nie obdarzono jej szerszą uwagą. Sformułowana została stosunkowo niedawno. Pewne jej elementy pozwalają uściślać pojmowanie wyróżnianych w niemieckim podatku dochodowym od osób fizycznych źródeł przychodów, których założenia wypracowano w prawodawstwie niektórych państw niemieckich jeszcze w XIX wieku.
Niniejszy artykuł ma charakter opisowy, a jego głównym celem jest prezentacja teorii dochodu rynkowego, sformułowanej w nauce niemieckojęzycznej.
W niemieckiej ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych – Einkommensteuergesetz[7] – w § 2 ust. 3 wyróżnia się siedem rodzajów źródeł przychodów[8], a przepisy od § 13 do § 24 przedstawiają szczegółowo ich konkretne formy. Zgodnie z § 2 ust. 1 i 2 opodatkowaniu podlega dochód osiągnięty przez podatnika w roku kalendarzowym, będący sumą przychodów ze źródeł wymienionych w ust. 3, po odliczeniu strat z poszczególnych źródeł oraz kosztów, nadzwyczajnych ciężarów i kwoty wolnej od podatku. Odzwierciedla to syntetyczne ujęcie dochodu, uwzględniające jednoczesne przyjęcie niektórych założeń kilku naukowych teorii dochodu podatkowego[9].
W ustawowym katalogu wspomnianych wyżej siedmiu rodzajów źródeł przychodów[10] wyróżnia się:
Zasady ustalania dochodów ze źródeł przychodów wskazanych w pkt 1 określają przepisy §§ 4 i nast. EStG. Następuje to poprzez porównywanie w okresie rozliczeniowym aktywów przedsiębiorstwa lub obliczenie wygospodarowanego zysku. Natomiast dochody ze źródeł przychodów z pkt 2 określa się jako nadwyżkę przychodów nad kosztami uzyskania (§§ 8, 9a EStG). Stąd wskazane wyżej odróżnienie rodzajów źródeł przychodów jest istotne dla obliczenia wielkości dochodu[11].
W piśmiennictwie wskazuje się, że na przedstawione wyżej założenia podlegającego opodatkowaniu dochodu osoby fizycznej istotnie wpłynęły wypracowane w doktrynie koncepcje teoretyczne[12] oraz doświadczenia wynikające z rozwoju zasad opodatkowania dochodów w XIX i na początku XX wieku[13].
Teorię źródeł[14] (niem. Quellentheorie) przedstawił B. Fuisting. Podstawowe znaczenie ma tu założenie, iż opodatkowaniu podlegać mogą dobra materialne, które w oznaczonym okresie (rok) stanowią dochody (niem. Erträge). Służą one do zaspokojenia osobistych potrzeb jednostki i osób pozostających na jej utrzymaniu (rodziny)[15]. Powstają z określonego źródła przychodów, ale z pominięciem zbycia składników majątku[16] oraz przychodów niemających stałego charakteru (np. wygranych, darowizn)[17]. Źródła przychodów powinny funkcjonować zgodnie z porządkiem prawnym oraz przynosić realne dochody („pożytki”)[18]. Samo pojęcie dochodu ma wyłącznie znaczenie ekonomiczne (gospodarcze)[19].
Nieodległe od teorii B. Fuistinga stanowisko przedstawił A. Wagner, którego ujęcie dochodu określano również mianem teorii periodyczności. Szczególną cechą źródła przychodów była powtarzalność wpływów z niego pochodzących[20].
W teorii przyrostu czystego majątku (niem. Reinvermögenszugangstheorie[21]) G. von Schanza dochodem jest wszystko to, co powoduje nabycie majątku w określonym przedziale czasu, wliczając darowizny, spadki, wygrane w loteriach, zyski kapitałowe i spekulacyjne, świadczenia i wartości pieniężne świadczeń otrzymywanych od osób trzecich, po odliczeniu długów z odsetek i utraconego majątku[22]. W wyniku zwiększenia stanu majątku jednostki wzrasta jej zdolność płatnicza[23]. Dlatego zyski ze sprzedaży źródła przychodów lub jednorazowe wpływy, jak wygrane na loterii, prezenty, spadki albo tworzenie wartości w sferze prywatnej, można także zaliczyć do dochodu[24], chociaż nie mają regularnego charakteru[25].
Wskazane wyżej koncepcje – jak już wspomniano – istotnie wpłynęły na konstrukcję niemieckiego podatku dochodowego, wprowadzonego w 1925 r.[26] Podstawowe zasady ustalania dochodu były poddane reformom już w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Przeważającą rolę odegrała tu ostatecznie realizacja pewnych elementów teorii czystego przyrostu majątku[27]. Zaznaczono też w piśmiennictwie, że źródła przychodów z zysków znajdują oparcie w teorii czystego przyrostu majątku, a przychody w postaci nadwyżek w teorii źródeł[28]. Wkład obu tych koncepcji teoretycznych legł zatem u podstaw niemieckiego podatku dochodowego od osób fizycznych i w piśmiennictwie są one stale przywoływane. Kontynuacją teorii przyrostu czystego majątku jest w pewnej mierze właśnie teoria dochodu rynkowego[29], której założenia zostaną przedstawione poniżej.
Podstawowym elementem teorii dochodu rynkowego jest podkreślenie znaczenia wymiany gospodarczej dla opodatkowania dochodów[30]. Źródłem, z którego powstaje dochód podatkowy, są czynności osoby fizycznej w formie osobistej pracy lub lokaty kapitału[31].
Koncepcję tę przedstawił w 1977 r. H.G. Ruppe w prawnoporównawczym opracowaniu austriackich i niemieckich unormowań źródeł przychodów w podatku dochodowym[32]. Zwrócił on uwagę na znaczenie przyporządkowania przychodów do uzyskującej je osoby (niem. persönliche Zurechnung der Einkünfte), odzwierciedlające osobisty charakter podatku. Źródła przychodów należało wiązać z konstrukcjami prawa cywilnego oraz zdolnością poniesienia podatku, zmieniającą się wraz ze stanem majątku danej osoby.
Jako przykład możliwości powstawania przychodów w wyniku wymiany gospodarczej, niedostrzegany wystarczająco w ustawodawstwie podatkowym, H.G. Ruppe wskazał sytuację, gdy podmiot niebędący właścicielem dobra gospodarczego (niem. Wirtschaftsgut) – np. najemca czy dzierżawca – używa go, pobierając z niego pożytki. Źródłem przychodu jest wówczas korzystanie z rzeczy, choć niezwiązane z jej własnością[33].
Obowiązujący w czasie przedstawienia założeń tej koncepcji ustawowy katalog źródeł przychodów w podatku dochodowym pozwolił H.G. Ruppemu stwierdzić: „Ta lista nie jest podporządkowana ekonomicznemu pojęciu dochodu, lecz zorientowana na najbardziej pragmatyczne potrzeby; na pierwszy rzut oka nie pozwala rozpoznać żadnych wspólnych elementów i łączących je cech”. Nieodpłatne przysporzenia, takie jak spadki i darowizny, nie należą do żadnego źródła przychodów w konstrukcji podatku dochodowego. Również z reguły dobrowolne, nieodpłatne, powtarzające się uposażenia i świadczenia pomiędzy osobami zobowiązanymi do ich ponoszenia oraz uprawnionymi do ich otrzymania nie mogą być przypisywane osobie je otrzymującej. W przypadku najmu i dzierżawy oraz podnajmu i poddzierżawy występują dwa różne źródła przychodów, co wynika z prawnego stosunku do przedmiotu takich transakcji. Już przez samo uczestnictwo w wymianie dóbr i usług powstają przychody generujące dochód podatkowy. Natomiast korzystanie z rzeczy dla zaspokojenia tylko osobistych potrzeb nie może być zaliczane do przychodów[34].
Cechę wspólną dla większości unormowanych ustawowo źródeł przychodów dostrzegał H.G. Ruppe w odpłatnym korzystaniu ze świadczeń (powstających w wyniku transakcji, które dotyczą składników majątku, usług) wymienianych na rynku. Uczestniczenie w obrocie gospodarczym polega bowiem na wykonywaniu odpłatnych czynności na rzecz innego podmiotu, nawet z członkiem rodziny podatnika. Nawiązując do wcześniej przedstawionego stanowiska F. Neumarka, Ruppe stwierdził, że źródło przychodów występuje tylko wtedy, gdy przychody u osoby je osiągającej powstają dzięki jej uczestnictwu w wytwarzaniu produktu społecznego (niem. Sozialprodukt)[35]. Pojawiają się przy tym szczegółowe kwestie, jak te, czy znaczenie mają tylko możliwości uzyskania przysporzeń (wzbogacenia) z racji uczestnictwa w transakcjach rynkowych, czy dopiero w wyniku konkretnej ich realizacji, i czy przesądza o tym cywilnoprawny, czy prawnopodatkowy punkt widzenia[36]. Komu też przypisać należy przychód w przypadkach szczególnych, które ze swej natury nie mają kreatywnego rynkowego znaczenia, czyli nie są podejmowane w celu osiągania przychodu? Chodziłoby tu np. o czynności dokonywane przez podmiot reprezentujący upadłego w postępowaniu upadłościowym lub osobę ubezwłasnowolnioną, czy też zarządcę majątku osoby małoletniej[37]. Generowanie przychodów z udziału w szeroko pojętym obrocie gospodarczym może mieć więc złożony charakter, związany z realizacją interesów niekoniecznie ukierunkowanych na powiększenie majątku jednostki.
Jak stwierdził H.G. Ruppe, źródłem przychodu jest – z wyjątkiem rent i niektórych wartości użytkowych – udział w zdarzeniach gospodarczych, których warianty są przewidziane w ustawie o podatku dochodowym. Właścicielem źródła przychodów (niem. Inhaber der Einkunftsquelle) nie jest ten, kto może rozporządzać przychodami, lecz podmiot mogący wpłynąć na spełnienie danego świadczenia na rynku, odpowiadającego źródłu przychodów – sam albo poprzez ustawowego przedstawiciela lub zarządcę[38].
Przyporządkowanie przychodów do danego podmiotu (niem. Zurechnung) może też nie mieć oparcia w cywilnoprawnej konstrukcji własności, lecz w zależności od ekonomicznie pojmowanej własności źródła przychodów. Źródłami takimi nie są zakłady, przynoszące zysk środki pracy czy osobista zdolność do pracy, ale udział w transakcjach rynkowych czy wymiana świadczeń w toku gospodarowania w formach przewidzianych w ustawie o podatku dochodowym[39].
Teoria dochodu rynkowego, szeroko komentowana w niemieckojęzycznym piśmiennictwie końca XX i początku XXI wieku, spotkała się z zarzutem braku jej podstaw w niemieckim ustawodawstwie o podatku dochodowym[40]. Zaznaczono też, że koncepcja zamierzonego wypracowania przychodu w wyniku stałego uczestnictwa w obrocie gospodarczym, ale z pominięciem przyrostu majątku niemającego tej cechy, jest zbliżona do przedstawionego już w połowie XIX wieku stanowiska niemieckiego ekonomisty W. Roschera[41].
Teorię dochodu rynkowego uznaje się za zmodyfikowaną[42] i zredukowaną odmianę teorii czystego przyrostu majątkowego, a przy tym niekonsekwentną – bo nie uwzględnia się tu opodatkowania przychodów z okazjonalnych czynności, które również są dokonywane w obrocie gospodarczym[43]. Zdaniem P. Kirchhofa nawet samo państwo uczestniczy w procesach składających się na prywatną sferę gospodarki, poprzez ich opodatkowanie[44]. Pojęcie „rynek” może być przy tym szeroko rozumiane, nie tylko jako miejsce wymiany towarów i usług, ale też ochrony interesów, realizacji form odpowiedzialności, edukacji i innych elementów życia społecznego. Rynek jest nie tylko miejscem aktywności ekonomicznej, ale powinien być także postrzegany w aspektach spełniania celów ogólnospołecznych[45].
Znaczenie głównej tezy teorii dochodu rynkowego, czyli roli faktu generowania przychodów ze źródeł realizowanych w toku zamierzonego udziału w obrocie gospodarczym, było dostrzegane jako przeciwwaga dla braków teorii czystego przyrostu majątku oraz teorii źródeł[46].
Wobec pierwszej z nich podnoszono zarzut, iż przyjęte tam pojęcie dochodu jest nazbyt szerokie. Objęto nim bowiem nie tylko faktyczne przyrosty majątku lub jego ubytki, ale również niezrealizowane zwiększenie wartości oraz nieodpłatne przysporzenia (darowizny, spadki), a ponadto prywatne korzyści oraz pożytki płynące z majątku.
W stosunku do teorii źródeł założenia teorii dochodu rynkowego wychodziły poza zawężoną granicę między sferą opodatkowaną i nieopodatkowaną poprzez podkreślenie trwałości źródeł przychodów. Istotne było także wykluczanie z przychodów takich form przyrostu majątku, które nie miały cechy trwałości, choć miały wpływ na zdolność płatniczą jednostki[47].
Teoria dochodu rynkowego pokonuje pewne słabości teorii czystego przyrostu majątku, bo dla ustalenia źródła przychodu przesądzające znaczenie ma gospodarczy (tzn. zorientowany na udział w procesach rynkowych) cel działania jednostki. W stosunku do teorii źródeł odrzuca się tu opodatkowanie ze względu na wzrost zdolności świadczenia osoby ze zrealizowanych przyrostów wykorzystywanego majątku, dla której nie był miarodajny efekt działalności na rynku. Ponadto wyklucza się w teorii dochodu rynkowego opodatkowanie korzyści z prywatnego majątku[48], niewykorzystywanego w celach zarobkowych. Dochodem w ujęciu podatkowym nie są tu też transfery socjalne (zapomogi, odszkodowania, subwencje, pomoc socjalna), chociaż – jak zaznaczano w krytyce teorii dochodu rynkowego – także w tej sferze następuje zmiana zdolności płatniczej jednostki[49].
Opodatkowaniu może podlegać tylko dochód osiągnięty w wyniku udziału w obrocie gospodarczym (suma wygospodarowanych dochodów[50]) i wytwarzania przez to nowych wartości (niem. Wertschöpfungsprozess)[51]. Dzieje się tak, gdy podatnik działa w sposób planowy, z zamiarem generowania dochodów[52]. Opodatkowaniu podlegać może więc tylko faktyczny przyrost majątku, powstający z udziału w procesach wymiany gospodarczej. Oznacza to pozostawienie poza przedmiotem podatku dochodowego przysporzeń o charakterze „prywatnym”, niepochodzących z zamierzonego działania na zasadach rynkowych[53]. Gdy jednostce nie można przypisać zamiaru osiągania dochodów, czego przykładem jest działalność charytatywna albo wyłącznie hobbystyczna, to nie ma wtedy mowy o powstaniu dochodu[54]. W praktyce wymaga to ustaleń co do motywów działania danej osoby, bo nawet działalność hobbystyczna – choć podejmowana z pasji, zainteresowania – może też przynosić dochody. Jednakże brak celu zarobkowego wyklucza podatkową kwalifikację uczestnictwa w wymianie rynkowej. Z kolei w przypadku zamierzonego działania w celu osiągania przychodów dopuszczalne jest odliczanie strat z nietrafionych nakładów, zobowiązań[55].
Zaznaczyć należy, iż darowizny, spadki i przyrosty majątku powstające bez udziału w rynku nie podlegają – w założeniach teorii dochodu rynkowego – podatkowi dochodowemu[56]. O ile przysporzenia z darowizn i spadków są objęte odrębnym podatkiem, pozostają jeszcze pewne dochody nieopodatkowane, uzyskane „poza udziałem w rynku” i bez celu zarobkowego[57]. Mogą powstawać okazjonalnie i nie stanowią przedmiotu typowej wymiany gospodarczej. Przykładem tego mogą być wartości świadczeń związanych z zaspokajaniem osobistych potrzeb niematerialnych, np. z udziału w przedsięwzięciach kulturalnych, artystycznych, sportowych. Nie są one nastawione na osiąganie korzyści majątkowych (o ile nie są wykonywane profesjonalnie). Taka „prywatna konsumpcja” nie musi wiązać się z generowaniem dochodów. Jeżeli jednak powstaną tu dochody z zamierzonych działań (np. uzyskanie nagród, wygranych w zawodach), to należy oceniać, czy takie przysporzenia są następstwem wykorzystania prywatnych dóbr konsumpcyjnych (nieprzeznaczonych do realizacji celów w ramach wymiany gospodarczej) i czy mieszczą się one w sferze prywatnej konsumpcji (zaspokajania osobistych potrzeb). Nie podlegają wówczas, inaczej niż w podstawowych założeniach Reinvermögenszugangstheorie, opodatkowaniu z tytułu podatku dochodowego[58].
Teoria dochodu rynkowego znalazła odzwierciedlenie w orzecznictwie sądów, w szczególności w tzw. trudnych przypadkach stosowania prawa (niem. Grenzfälle). Interesującym przykładem może być kwestia powtarzalności dopływu środków pieniężnych przy uznaniu za niestanowiące dochodu podatkowego według § 22 ust. 1 EStG należności z osobiście wykonywanych czynności (niem. Einkünfte aus selbständiger Arbeit). Odwołanie do teorii dochodu rynkowego pozwoliło dokonać oceny takiego przychodu pod względem znaczenia efektów gospodarczych danych czynności. Istotne znaczenie miało tu założenie, iż dochód wynikać może z czynności dokonywanych z zamiarem jego osiągnięcia. Federalny Trybunał Finansowy (BFH) odrzucił także na podobnej podstawie dopuszczalność opodatkowania rent otrzymywanych na zaspokojenie dodatkowych potrzeb wynikających z poniesionej szkody[59] lub z wyrównywania utraconych alimentów[60].
Przyjęcie założeń teorii dochodu rynkowego pozwoliło wykluczyć opodatkowanie przyrostu wartości majątku z powtarzających się świadczeń w zamian za zrzeczenie się spadku i zachowku[61]. Uznano również, że nie podlegają opodatkowaniu na podstawie § 22 ust. 1 EStG dochody z powtarzających się świadczeń, jeżeli nie mają one na celu zastąpienia utraconego dochodu podlegającego opodatkowaniu albo mają charakter odsetek[62]. To samo dotyczy świadczeń otrzymywanych przez osobę fizyczną od fundacji[63].
Zdaniem BFH świadczenia ze stypendium z kraju ojczystego przyznane lekarzowi na specjalistyczne szkolenie w Niemczech mogą być opodatkowanymi płatnościami cyklicznymi zgodnie z § 22 ust. 1 i ust. 3 lit. b EStG. Taką tezę sformułowano z przywołaniem teorii dochodu rynkowego. Natomiast w aktualnie toczącym się sporze na kanwie wyroku Saksońskiego Sądu Finansowego z 11.03.2021 r.[64] wyrażono pogląd, iż pojęcie dochodu podlegającego opodatkowaniu jest związane z celowym działaniem nastawionym na zwiększenie aktywów jednostki, wytwarzanych poprzez uczestnictwo w rynku i prowadzących do uzyskania dochodu[65]. Federalny Trybunał Finansowy oceni, czy w świetle § 2 ust. 1 EStG stypendia na badania naukowe jako świadczenia cykliczne stanowią dochód w rozumieniu § 22 ust. 1 EStG i można je uznać za transfer świadczeń o rynkowym charakterze, a osiągnięty w ten sposób przyrost majątku jest miarodajny dla opodatkowania[66]. Uwagę zwraca tu wyraźne odwołanie do elementu teorii dochodu rynkowego, w tym wywiedziona z niej ocena, czy przyrost wartości majątku jednostki, nienastawiony na uzyskanie wzajemnych świadczeń z operacji gospodarczych, może generować dochód podlegający opodatkowaniu.
W ujęciu teorii dochodu rynkowego przedmiot opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych powstaje w wyniku uczestnictwa jednostki w procesach wymiany gospodarczej (rynkowej), podejmowanego w celu osiągania przychodów. Źródła przychodów powinny funkcjonować w zgodzie z prawnymi podstawami obrotu gospodarczego, wywodzonymi z prawa cywilnego. Ich podstawą są czynności dokonywane w toku wymiany towarów i usług, choć nie jest wymagany związek takiej aktywności z własnością środków produkcji. Ocena przysporzeń w majątku jednostki ma zatem szerokie podstawy poprzez odniesienie do uczestnictwa w obrocie gospodarczym. W przypadku gdy jednostka nie podejmuje aktywności w celu osiągania przychodów, choć mimo to mogą one wystąpić, to wyklucza się istnienie źródła przychodów generujących dochód do opodatkowania.
Należy zaznaczyć, że u ważnych podstaw Markteinkommenstheorie leży nie tylko ocena wyniku uczestnictwa w procesach wymiany gospodarczej, ale również założenie zdolności poniesienia świadczenia tytułem podatku (niem. Leistungsfähigkeitsprinzip). Opodatkowaniu podatkiem dochodowym mają podlegać tylko takie przysporzenia, które zwiększają tę zdolność płatniczą.
Opisane w niniejszym artykule podstawowe założenia teorii dochodu rynkowego wzbudzają duże zainteresowanie w niemieckim piśmiennictwie naukowym ostatnich lat. Przedstawiono szczegółowe opracowania poświęcone analizie źródeł przychodów oraz cech dochodu powstającego wskutek udziału jednostki w obrocie gospodarczym. Należy podkreślić, że H.G. Ruppe rozszerzył niektóre tezy F. Neumarka[67], a późniejsze rozwinięcie opisanej tu teorii było efektem wielu kolejnych opracowań. Jednakże teoria ta nie odgrywa tak dużej roli, jak wskazane wyżej i stale przywoływane teorie dochodu z przełomu XIX i XX wieku, czyli teoria źródeł oraz teoria przyrostu czystego majątku. Te bowiem były podstawami formułowania katalogu źródeł przychodu w obowiązującym niemieckim podatku dochodowym od osób fizycznych.
Teoria dochodu rynkowego wywarła wpływ na orzecznictwo w kwestii oceny cech niektórych źródeł przychodów[68]. Odwołania do tej teorii pozwalają wyjaśniać cechę dochodów osób fizycznych jako przysporzeń powstających w uwarunkowaniach rynkowych i podejmowanych w wyniku dążenia do ich osiągnięcia.
The theory of market income (Markteinkommenstheorie), developed in 1970s by H.G. Ruppe, has generated widespread interest among German tax-law theorists and, partially, in courts’ case law. Its fundamental assertion is that only income derived from one’s intentional, legitimate engagement in market transactions may be subject to taxation. Thus, occasional income (other than derived from one’s regular occupation, e.g. from one’s hobby) as well as inheritance and donations are excluded from taxability. Evaluating the impact of the income on one’s ability to incur income tax constitutes an essential factor in the analysis.
Alt M., Das Überschußvermögen im Einkommensteuerrecht, „Steuer und Wirtschaft” 1994, nr 2.
Birk D., Desens M., Trappe H., Steuerrecht, wyd. 23, Heidelberg 2020.
Brandis P., Einkommen als Rechtsbegriff, „Steuer und Wirtschaft” 1987, nr 4.
Brzeziński B., Perypetie podatku dochodowego z sądownictwem administracyjnym, [w:] Wykładnia i stosowanie prawa podatkowego. Węzłowe problemy, red. B. Brzeziński, Warszawa 2013, s. 176–190.
Collet M., Droit fiscal, wyd. 5, Paris 2015.
Desens M., Einkommensbegriffe und Einkunftsarten. Wie kann eine Reform gelingen?, [w:] Erneuerung des Steuerrechts. 38. Jahrestagung der Deutschen Steuerjuristischen Gesellschaft e.V., t. 37, red. M. Jachmann, Köln 2014, https://doi.org/10.9785/ovs.9783504384128.95
Dodge J.M., Fleming J.C. Jr., Lipman F.J., Peroni R.J., Federal Income Tax. Doctrine, Structure and Policy, Durham 2019.
Fuisting B., Die Preußischen direkten Steuern, t. 4: Grundzüge der Steuerlehre, Berlin 1902.
Glass M., Die Besteuerung des Gewinns aus dem Verkauf von Anteilen an Unternehmen. Ein Vergleich der Lösungen verschiedener Steuersysteme, Heidelberg 2004.
Goetze A., Die Ersetzung der sieben Einkunftsarten des EStG durch eine einzige. Zur Gleichheit aller Erwerbsgrundlagen in einem vereinfachten Steuerrecht, [w:] Finanz- und Steuerrecht in Deutschland und Europa, red. J.-D. Drüen, H. Kube, R. Wernsmann, t. 8, Frankfurt am Main 2010.
Gomułowicz A., Małecki J., Podatki i prawo podatkowe, wyd. 6, Warszawa 2011.
Hey J., Objekt und Bemessungsgrundlage der Einkommensteuer, [w:] Steuerrecht, red. K. Tipke, J. Lang, wyd. 23, Köln 2018.
Homburg S., Allgemeine Steuerlehre, wyd. 5, München 2007.
Jakob W., Einkommensteuer, wyd. 4, München 2008.
Kilincsoy E.-A., Einkommenstheorien im deutschen Steuerrecht, Lohmar–Köln 2017.
Kirchhof P., Gutachten zum 57. Deutschen Juristentag, München 1988.
Kirchhof P., Verfassungsrechtliche und steuersystematische Grundlagen der Einkommensteuer, [w:] Besteuerung von Einkommen, red. I. Ebeling, „Deutsche Steuerjuristische Gesellschaft” 2001, t. 24,
Lang J., Die Bemessungsgrundlage der Einkommensteuer, Köln 1981/1988.
Lang J., Die Bemessungsgrundlage der Einkommensteuer, [w:] Besteuerung von Einkommen, Rechtsvergleich Italien, Deutschland und Spanien als Beitrag zur Harmonisierung des Steuerrechts in Europa, red. K. Tipke, N. Bozza, Berlin 2000.
Lang J., Gewinnrealisierung – Rechtsgrundlagen, Grundtatbestände und Prinzipien im Rahmen des Betriebsvermögensvergleichs nach § 4 Abs. 1 EStG, „Deutsche Steuerjuristische Gesellschaft” 1981, t. 4.
Lang J., Liebhaberei im Einkommensteuerrecht – Grundsätzliches zur Abgrenzung einkommensteuerbarer Einkünfte, „Steuer und Wirtschaft” 1981.
Leszczyłowska A., Współczesne koncepcje podatku dochodowego, Warszawa 2014.
Lindberg K., § 2 EStG (212. Lfg. 8/2019), [w:] EStG Kommentar, red. G. Frotscher, M. Geurts, wyd. wymiennokartowe.
Litwińczuk H., Podatki dochodowe, [w:] System prawa finansowego. Tom III: Prawo podatkowe, red. L. Etel, Warszawa 2010.
Mariański A., Krótka historia opodatkowania dochodu, „Kwartalnik Prawa Podatkowego” 2018, nr 3, https://doi.org/10.18778/1509-877X.2018.03.01
Marx F.J., Kilincsoy E.-A., Steuerökonomische Analyse der Markteinkommenstheorie, „Steuer und Wirtschaft” 2019, nr 1.
Mastalski R., Prawo podatkowe, wyd. 10 zm., Warszawa 2018.
Musil A., § 2 EstG, [w:] Kommentar zur Einkommensteuer und Körperschaftsteuer, red. G. Hermann, G. Heuer, A. Raupach, Köln, wyd. wymiennokartkowe.
Ruppe H.G., Möglichkeiten und Grenzen der Übertragung von Einkunftsquellen als Problem der Zurechnung, [w:] Übertragung von Einkunftsquellen im Steuerrecht, red. K. Tipke, wyd. 2, Köln 1979.
Schanz G., Der Einkommensbegriff und die Einkommensteuergesetze, „Finanzarchiv” 1896, 13 Jahrg.
Söhn H., Erwerbsbezüge, Markteinkommenstheorie und Besteuerung nach der Leistungsfähigkeit, [w:] Die Steuerrechtsordnung in der Diskussion. Festschrift für Klaus Tipke zum 70. Geburtstag, red. J. Lang, Köln 1995.
Strutz G., Kommentar zum Einkommensteuergesetz, Berlin 1929, https://www.digitale-sammlungen.de/de/view/bsb11022908?page=1 (dostęp: 28.08.2023).
Tipke K., Die Steuerrechtsordnung, t. 2: Steuerrechtfertigungstheorie, Anwendung auf alle Steuerarten, sachgerechtes Steuersystem, Köln 1993.
Treisch C., Concepts of Taxable Income – The German Contribution, Osnabrück 2000.
Wittmann R., Besteuerung des Markteinkommens – Grundlinien einer freiheitsschonenden Besteuerung, „Steuer und Wirtschaft” 1993, nr 1.
Wittmann R., Das Markteinkommen – einfachgesetzlicher Strukturbegriff und verfassungsdirigierter anknüpfungsgegenstand der Einkommensteuer?, Augsburg 1992.
Zdzitowiecki J., Pojęcie dochodu w polskim podatku dochodowym, Poznań 1939.
Zieliński R., Istota i ewolucja pojęcia dochodu podatkowego oraz modele jego opodatkowania, [w:] Potrzeba i kierunki reformy podatków dochodowych w Polsce, red. A. Pomorska, Lublin 2016.
Zieliński R., Pojęcie dochodu podatkowego, „Państwo i Prawo” 2009, nr 10.
Zugmaier O., Einkünftequalifikation im Einkommensteuerrecht, Augsburg 1998.
