Przegląd Socjologii Jakościowej, Tom XX, Numer 1, 2024
https://doi.org/10.18778/1733-8069.20.1.07

Marcin Kosman ^*

Akademia Ekonomiczno-Humanistyczna w Warszawie
http://orcid.org/0000-0003-1811-9723

Strategie (de)legitymizacyjne kandydatów w wyborach na prezydenta Rzeszowa w 2021 roku. Analiza korpusowa wpisów na Twitterze

(De)legitimisation Strategies of the Candidates in the 2021 Rzeszów Mayoral Elections: A Corpus Analysis of Twitter

Wprowadzenie

Serwis X jest serwisem społecznościowym umożliwiającym publikowanie krótkich wiadomości tekstowych i obrazkowych, na które użytkownicy mogą reagować, odpowiadać i które mogą udostępniać. Do lipca 2023 roku X funkcjonował jako Twitter. Elon Musk, który przejął serwis w październiku 2022 roku, zapowiedział, że docelowo ma być on „aplikacją od wszystkiego”, za pośrednictwem której będzie można m.in. robić zakupy i dokonywać płatności (Dąbrowska-Cydzik, 2023). Jak dotąd takich zmian jednak nie wprowadzono (istotne dla niniejszego artykułu różnice pomiędzy ówczesnym Twitterem a obecnym X opisano w sekcji Materiał badawczy i metoda). Należy zaznaczyć, że jeśli w tekście odnoszono się do dotychczasowych badań, wówczas pisano o Twitterze, ponieważ prace te analizowały właśnie ten serwis. Analogicznie, jako że niniejsze badanie stanowi analizę wpisów na Twitterze (nie na X), w artykule używana jest poprzednia nazwa serwisu. Nazwa X jest w tekście wykorzystywana tylko we fragmentach odnoszących się do kwestii związanych z bieżącą sytuacją lub przyszłością serwisu.

Media społecznościowe, w tym X, umożliwiają politykom szybki kontakt z wyborcami, a koszty ich użytkowania są stosunkowo niskie (Jeziński, 2011). We współczesnym komunikowaniu politycznym Twitter/X odgrywa coraz większą rolę, na co wskazują badania poświęcone zagranicznym partiom politycznym (Jungherr, 2016; Duncombe, 2019; Giovinazzo, 2020; Ahmed, Pisiou, 2021). Według raportu Digital 2022 w Polsce z Twittera korzystało około 26% procent użytkowników internetu (Polewko, 2022). Olga Rodak (2017: 213–214) dodaje, że liczba jego użytkowników w Polsce stale rośnie, również wśród mieszkańców wsi, a profile użytkowników stają się coraz bardziej zdywersyfikowane. Wszystkie te czynniki wskazują na fakt, że Twitter/X wydaje się interesującą przestrzenią do badań nad dyskursem.

Niniejszy artykuł bada prowadzony na Twitterze dyskurs kandydatów w przedterminowych wyborach na prezydenta Rzeszowa w 2021 roku, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii legitymizacji. Analizę przeprowadzono za pomocą narzędzi oferowanych przez językoznawstwo korpusowe. Trzeba przy tym zaznaczyć, że w Polsce istnieje rozwinięta tradycja posługiwania się metodami lingwistyki kwantytatywnej. Wspomnieć należy choćby o znanych za granicą badaniach stylometrycznych Macieja Edera i Jana Rybickiego (2011; 2012). Ilościowe analizy dyskursu politycznego przeprowadzał z kolei Marcin Pielużek (2017), który badał teksty polskich neofaszystów, skinheadów, radykalnych narodowców i neopogan (autor skompilował cztery oddzielne korpusy po około 200 tys. wyrazów każdy). Obszerną analizę tygodników opinii (teksty z „Polityki”, „Do Rzeczy”, „Newsweeka” oraz „Sieci” – łącznie ponad 5 milionów wyrazów) przedstawiła z kolei Laura Polkowska (2018). Warto zwrócić jednak uwagę na relatywny brak tego typu badań ilościowych w odniesieniu do Twittera, które – jak wcześniej zaznaczono – są często przeprowadzane za granicą. W Polsce powstały wprawdzie liczne badania omawiające dyskurs polityków polskich i zagranicznych na Twitterze (Annusewicz, 2017; Kacperska, Markowski, Migodzińska, 2019; Kalinowska-Żeleźnik, 2020; Rawski, Budzyńska-Daca, Rusin-Dybalska, 2021; Stelowska-Morgulec, 2021), lecz większość z nich ma charakter jakościowy.

Należy odnotować również ilościowe analizy polskiego Twittera politycznego (Gackowski, 2014; Ecker, 2017; Nożewski, Baranowski, 2021; Trzcińska, 2022), również w perspektywie komparatystycznej (Johansson, Nożewski, 2018; Matuszewski, Szabó, 2019). Skupiały się one przede wszystkim na kwestiach związanych z matrycami powiązań pomiędzy politykami poszczególnych formacji a dziennikarzami oraz interakcyjnością i na analizie stosunków społecznych, w mniejszym stopniu zwracając uwagę na językowe właściwości dyskursów analizowanych aktorów społecznych czy wykorzystywanych przez nich mechanizmów retorycznych.

W niniejszym artykule zaprezentowano perspektywę bliższą lingwistycznej analizie dyskursu, koncentrując się na strategiach dyskursywnych kandydatów w przedterminowych wyborach w Rzeszowie, wpisując je w szerszy kontekst dyskursywnej legitymizacji. Jak podkreśla Theo van Leeuwen (2007: 93), odpowiada ona na pytanie „dlaczego?”. Dlaczego mamy coś robić i dlaczego w określony sposób? W tym sensie niniejszy artykuł daje również odpowiedź na pytanie: „W jaki sposób poszczególni politycy przekonują, że powinno się głosować właśnie na nich, a nie na kontrkandydatów?”. Legitymizacja ma istotne znaczenie właśnie podczas kampanii wyborczych, jako że wówczas politycy walczą o władzę, dokonując pozytywnej autoprezentacji przy jednoczesnym negatywnym przedstawieniu drugiej strony. Damian J. Rivers i Andrew S. Ross (2020: 833–834) podkreślają, że wyborcy w demokratycznych społeczeństwach nie wspierają (politycznie bądź finansowo) polityków czy formacji, którzy nie mają odpowiedniej legitymacji. Co więcej, uzyskiwana za pomocą mechanizmów legitymizacyjnych legitymacja nie jest fenomenem stałym, lecz dynamicznym – aktorzy polityczni stale muszą podtrzymywać konkretny porządek społeczny^[1]. Innymi słowy, legitymacja nie jest zjawiskiem statycznym, lecz fenomenem, który należy stale podtrzymywać, natomiast przeciwnikom politycznym odmawiać do niej prawa (Martín Rojo, van Dijk, 1997: 524). Odbywa się to głównie za pomocą dyskursywnych mechanizmów o charakterze perswazyjnym.

Niniejszy artykuł analizuje tym samym strategie dyskursywne i (de)legitymizacyjne kandydatów w przedterminowych wyborach w Rzeszowie. Do analizy ilościowo-jakościowej wpisów wykorzystano metody lingwistyki korpusowej. Podążając za Martinem Reisiglem (2022), przyjęto perspektywę politolingwistyczną, łącząc i syntetyzując spostrzeżenia z lingwistycznie zorientowanej analizy dyskursu i nauk politycznych. Co więcej, artykuł omawia polski dyskurs polityczny na Twitterze w odniesieniu do wyborów na stopniu lokalnym (co więcej – przedterminowych), które były w mniejszym stopniu analizowane w dotychczasowej literaturze przedmiotu.

Ugruntowanie teoretyczne

W niniejszym artykule jako podejście badawcze przyjęto krytyczną analizę dyskursu (KAD), która sytuuje się na pograniczu językoznawstwa, socjologii, politologii oraz nauk o komunikacji (van Dijk, 1995: 17–18). Przedstawiciele omawianego nurtu rozpatrują dyskurs w kategorii praktyki społecznej. Zakłada się zatem dialektyczną relację pomiędzy dyskursem i społeczeństwem: pierwszy z elementów kształtuje i oddziałuje na drugi i odwrotnie (Fairclough, 1995: 54). Dyskurs jest zatem kluczowym elementem w konstruowaniu świata społecznego, natomiast analiza dyskursu odgrywa istotną rolę w jego wyjaśnianiu (Fairclough, Duszak, 2008: 16). Jednymi z fundamentalnych założeń KAD są eklektyzm badawczy i interdyscyplinarność. Co więcej, w ramach krytycznej analizy dyskursu nie wyróżnia się metody dominującej. W istocie badacze postulują, aby dostosowywać narzędzia badawcze do analizowanego materiału (Wodak, 2008: 194).

Jednocześnie odrzucono postulat KAD o społecznym zaangażowaniu badacza i jasnym przedstawieniu swojego stanowiska, które nie jest wolne od wartościowania (por. van Dijk, 1993: 252–254). Celem pracy nie jest zmiana społeczna czy potępienie danego dyskursu. Niniejsze badanie zakłada analizę i rekonstrukcję strategii dyskursywnych i (de)legitymizacyjnych omawianych polityków. W tym sensie artykuł nawiązuje do analizy dyskursu jako mediacji, którą można traktować jako alternatywę dla klasycznie pojmowanej KAD. Według twórcy koncepcji, Tomasza Piekota (2016: 20–23), szczególnie ważny jest język opisu, który powinien być neutralny oraz wolny od nie zawsze uprawnionych osądów i generalizacji. Ponadto badacz nie prowadzi analiz z własnego punktu widzenia, lecz przybliża perspektywę analizowanych grup czy aktorów. Takie ograniczenie perspektywy samego badacza jest opisywane jako „zasada ograniczenia introspekcji”, którą można realizować poprzez analizę dużych korpusów danych, a nie pojedynczych tekstów. Zgodnie z tą wytyczną w niniejszym artykule do analizy materiału badawczego wykorzystano metody lingwistyki korpusowej.

W badaniu zidentyfikowano oraz przeanalizowano tematy dyskursu i strategie dyskursywne kandydatów. Pierwszą z tych kategorii Teun A. van Dijk (2001: 19–20) określa jako najważniejszą informację w dyskursie, która przekazuje jego globalne znaczenie. Z kolei strategie dyskursywne przedstawiciele KAD definiują jako mniej lub bardziej intencjonalne plany bądź zespoły praktyk, które są stosowane w celu osiągnięcia danego społecznego, politycznego, psychologicznego lub lingwistycznego celu (Wodak, Reisigl, 2009: 94). W niniejszej pracy uwaga zostanie poświęcona trzem z nich:

1. nazywaniu – jest to dyskursywne konstruowanie aktorów społecznych, zjawisk czy wydarzeń; odbywa się m.in. za pomocą wyrażeń deiktycznych, antroponimów, metafor, metonimii, synekdoch czy – mówiąc ogólnie – czasowników i rzeczowników służących do określenia działania;
2. orzekaniu – są to strategie orzekania wartościujące przypisywanie negatywnych lub pozytywnych cech danym aktorom społecznym, zjawiskom czy wydarzeniom; zaliczają się do nich m.in. przymiotniki, przysłówki, imiesłowy, aluzje, presupozycje, hiperbole, litoty, porównania;
3. intensyfikacji i tonowaniu – są to odpowiednio wzmacnianie lub osłabianie mocy illokucyjnej wypowiedzi; w odniesieniu do tych pierwszych można mówić o augmentatywach, retorycznych zabiegach amplifikacyjnych (emfaza, kumulacja czy uwypuklenie) czy posługiwaniu się stroną czynną; do strategii tonowania zaliczają się z kolei pośrednie akty mowy, wyrażenia asekuracyjne, zdrobnienia czy używanie strony biernej (Wodak, 2008: 196–197; Wodak, Reisigl, 2009).

Innymi słowy, celem pracy jest odpowiedź na pytanie, o czym podczas kampanii najczęściej mówili na Twitterze kandydaci na prezydenta Rzeszowa oraz w jaki sposób legitymizowali swoje działania i delegitymizowali przeciwników politycznych.

Wspomniane wyżej pojęcie legitymizacja jest terminem szeroko omawianym na gruncie nauk prawnych; etymologicznie wywodzi się od łacińskiego legitimus, oznaczającego „zgodny z prawem”. Było ono używane już w czasach starożytnego Rzymu (Mider, 2010: 11). W odniesieniu do badań nad dyskursem omawiane pojęcie funkcjonuje nie tylko w kontekstach prawnych i prawniczych, lecz także w znaczeniu szeroko pojętego „uzasadniania” (van Leeuwen, 2007). Jak sugerują Peter L. Berger i Thomas Luckmann (1966: 110–111), legitymizacja ma istotne znaczenie dla wyjaśniania trwałości porządku instytucjonalnego oraz stabilności rzeczywistości społecznej. Wszelkie konstrukcje społeczne wymagają ciągłego podtrzymywania, co odbywa się poprzez mechanizmy legitymizacji, czyli wyjaśniania i uzasadniania. Analiza dyskursu odgrywa kluczową rolę w ujawnianiu mechanizmów tworzenia i produkowania ideologii: w jaki sposób określony porządek społeczny jest legitymizowany za pomocą procesów dyskursywnych (Oktar, 2001: 314–315). Luisa Martín Rojo oraz Teun A. van Dijk (1997: 257) podkreślają, że działania legitymizacyjne są w istocie zawsze dyskursywne. Z kolei wspomniani wcześniej Peter L. Berger i Thomas Luckmann (1966: 112) wskazują na wszechobecność języka w różnych kontekstach, a językowa obiektywizacja rzeczywistości jest istotnym elementem legitymizacji.

W odniesieniu do badań nad dyskursem legitymizacja jest zatem rozumiana jako proces argumentacyjny, w którym działania nadawcy są uzasadniane jako zbiorowo akceptowane, słuszne i zasadne (Fairclough, Fairclough, 2012: 242). Ponadto legitymizacja jest zawsze ugruntowana w pewnym kontekście, zakładającym istnienie pewnych norm, wartości czy przekonań uznanych za prawomocne przez określonych aktorów społecznych (Tilly, 2006: 14–15). Swoistym przeciwieństwem legitymizacji jest (de)legitymizacja. Jako że w procesie dyskursywnej legitymizacji pewni aktorzy społeczni i polityczni oraz ich normy, moralność czy podejmowane decyzje są wartościowane pozytywnie i uznawane za słuszne, siłą rzeczy muszą istnieć ich przeciwnicy, którzy kierują się niemoralnymi pobudkami, a ich działania przyniosą społeczeństwu negatywne konsekwencje (Vaara, Tienari, Laurila, 2006: 793–794).

W niniejszym artykule przyjęto definicję legitymizacji jako strategię budowania pozytywnego i moralnego własnego wizerunku. Innymi słowy, legitymizacja to tworzenie i komunikowanie pozytywnego obrazu grupy własnej; delegitymizacja oznacza natomiast analogiczne praktyki w odniesieniu do negatywnego wizerunku grupy obcej. Budowane są zatem dwie grupy oraz wykazuje się, że przynależność do „nas” jest czymś moralnie słusznym i korzystnym (Screti, 2013: 212–213). Polaryzacja i tworzenie opozycji „my” i „oni” są w istocie podstawowymi aspektami, które ustanawiają i podtrzymują hierarchię i określony porządek polityczny (Wirth-Koliba, 2016: 23). Pisząc o technikach legitymizacji i delegitymizacji, w odniesieniu do tych pierwszych Paul Chilton (2004: 46) wskazuje na prezentowanie argumentów nawiązujących do pragnień wyborców, projekcję charyzmatycznego przywództwa, chwalenie się osiągnięciami czy podkreślanie przywiązania do wyznawanej przez siebie ideologii. Z kolei do zabiegów delegitymizacyjnych zaliczono m.in. akcentowanie dychotomii „my a oni” czy akty mowy polegające na obwinianiu, oskarżaniu i obrażaniu. W niniejszym artykule przeanalizowano sposoby, w jakie czynili to kandydaci w przedterminowych wyborach na urząd prezydenta Rzeszowa.

Materiał badawczy i metoda

Materiał badawczy stanowiły prowadzone na Twitterze wpisy z oficjalnych kont kandydatów: Konrada Fijołka (@FijoKonrad), Ewy Leniart (@EwaLeniart), Marcina Warchoła (@marcinwarchol) oraz Grzegorza Brauna (@GrzegorzBraun_). W skład korpusów weszły tweety opublikowane w okresie kampanii wyborczej: od 14 marca do 13 czerwca 2021 roku (91 dni). Dane zostały wyekscerpowane za pomocą akademickiego pakietu Twitter API. W artykule wzięto pod uwagę wyłącznie autorskie wpisy kandydatów. Treści, które były przez nich udostępniane (retweety), nie zostały uwzględnione. Ponieważ celem pracy było zbadanie dyskursów kandydatów, włączenie retweetów do analizy nie dałoby precyzyjnego obrazu strategii dyskursywnych samych polityków. Ponadto zdecydowano się skupić wyłącznie na warstwie tekstowej, pomijając emotikony. Jako że tekst ugruntowany jest w lingwistycznej analizie dyskursu, analiza emotikonów wykracza poza zakres niniejszego badania^[2]. Warto także zaznaczyć, że podczas omawianej kampanii wyborczej na ówczesnym Twitterze w jednym wpisie można było zamieścić maksymalnie 280 znaków (ze spacjami). Od 2023 roku posiadacze płatnej subskrypcji Twitter Blue mogą pisać posty zawierające aż 25 tys. znaków. Co więcej, mogą oni edytować swoje wpisy, a także formatować tekst (np. pogrubiając wybrane elementy). Kandydaci w wyborach w Rzeszowie nie mieli takiej możliwości, co stanowi istotną zmienną w kontekście charakteru analizowanych postów.

Trzech kandydatów miało konto na Twitterze na długo przed rozpoczęciem kampanii (Marcin Warchoł – od października 2015 roku, Konrad Fijołek – od maja 2019 roku, Grzegorz Braun – od października 2019 roku). Konto Ewy Leniart zostało założone dopiero w marcu 2021 roku, a więc rozpoczęcie działalności na tym portalu przez wojewodę podkarpacką zbiegło się ze startem kampanii.

Użycie narzędzi lingwistyki korpusowej pozwoliło na analizę materiału również w sposób ilościowy, ponieważ zastosowanie różnych programów umożliwia uzyskanie danych, których zebranie nie byłoby możliwe za pomocą tradycyjnych metod. Jednocześnie ilościowe metody stanowią pewną odpowiedź na zarzuty kierowane pod adresem przedstawicieli KAD o wybiórczość analiz oraz niereprezentatywny dobór próby (Stubbs, 1997; Breeze, 2011). W niniejszym artykule jako narzędzie badawcze wykorzystano program Sketch Engine (zob. Kilgarriff i in., 2014).

W celu pełniejszego zobrazowania dyskursu kandydatów w wyborach w Rzeszowie zastosowano zarówno metody ilościowe, jak i jakościowe. W odniesieniu do tych pierwszych analizie poddano listy frekwencyjne, czyli listy słów występujących w korpusie, które posortowano według częstości ich występowania; dla badacza interesująca jest zarówno częstość występowania danego wyrazu, jak i jego brak w porównaniu z innymi korpusami (Baron, Rayson, Archer, 2009: 41–42). W odniesieniu do list frekwencyjnych największą uwagę poświęcono rzeczownikom, czasownikom, a także hasztagom i oznaczanym kontom. Badanie tych dwóch ostatnich pozwala na przeanalizowanie strategii konstruowania wspólnoty lub nastrojów antagonistycznych: polityk może propagować hasztag promujący jego kandydaturę lub atakujący przeciwnika; może również oznaczać wspierających go aktorów społecznych, dziękując im za wsparcie, lub polemizować z innym użytkownikiem czy nawet go obrazić. Ich analiza jest zatem istotna w kontekście strategii (de)legitymizacyjnych. Zbadano również wybrane kolokacje, czyli „stale powtarzające się wzory występowania słów w swoim sąsiedztwie” (Waliński, 2005: 39). Analiza kolokacji pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy w danym dyskursie pojawiają się charakterystyczne połączenia międzywyrazowe, które również mogą demonstrować powtarzające się strategie (de)legitymizacyjne.

Z kolei na poziomie analizy jakościowej przeanalizowano wybrane konkordancje. Konkordancje to zbiory przykładów wystąpień danego wyrazu w kontekście, który stanowi kilka słów na prawo i lewo od wyszukiwanego wyrazu – przy czym długość tych fragmentów tekstu może być dowolnie definiowana przez badacza (Baker, 2006: 71). Konkordancje pozwalają zatem na wskazanie schematów w użyciu danych fraz lub słów (Biel, 2015: 32). W kontekście niniejszego artykułu wybrane konkordancje zostaną zaprezentowane w celu ukazania szerszego kontekstu wpisów polityków. W ten sposób można np. zweryfikować, czy dany wyraz był używany ironicznie lub jako cytat. Innymi słowy, właściwości dyskursu konkretnego polityka można wyróżnić na podstawie analizy kwantytatywnej, jednak wysnucie precyzyjnych konkluzji jest możliwe dopiero po analizie danych wyrazów w bardziej szczegółowych kontekstach.

Jako że analizowane korpusy są zbiorami danych o różnej wielkości, porównano nie tylko frekwencje surowe, lecz także znormalizowane (na sto tys. tokenów^[3]). Ponadto posłużono się bardziej zaawansowanymi miarami statystycznymi: logarytmem wskaźnika wiarygodności (ang. log-likelihood – LL) oraz bayesowskim kryterium informacyjnym (ang. Bayesian information criterion – BIC). W przypadku pierwszej z nich im większa wartość, tym bardziej statystycznie istotna jest różnica między wynikami. Innymi słowy, za pomocą tej miary można stwierdzić, czy występowanie danego słowa w korpusie X w porównaniu z korpusem Y jest istotnie częstsze bądź rzadsze (Baker, McGlashan, 2020: 226). Wartość LL równa 3,84 oznacza różnicę statystyczną na poziomie p < 0,05. Wartość 6,63 przekłada się na różnicę na poziomie p < 0,01; wartość 10,83 – p < 0,001; natomiast poziom p < 0,0001 zaczyna się od wartości 15,13 (Rayson, Berridge, Francis, 2004: 932–933). Jeśli chodzi natomiast o współczynnik Bayesa, to jest on obliczany na podstawie różnicy częstotliwości wartości LL i całkowitego rozmiaru porównywanych korpusów (Gabrielatos, 2018: 240–241). Jak podaje Andrew Wilson (2013: 6–8), istotna różnica między korpusami rozpoczyna się od wartości 2, natomiast wartość większa niż 10 oznacza bardzo duże prawdopodobieństwo. Omawiane miary posłużyły również do analizy wyrazów charakterystycznych dla danych kandydatów; skoncentrowano się na słowach, które nie wystąpiły we wpisach innych polityków.

Zastosowany schemat analityczny stanowi zatem bardziej rozbudowany i ulepszony model względem poprzedniego badania, w którym skupiono się na analizie wpisów Roberta Biedronia i Krzysztofa Bosaka podczas kampanii prezydenckiej w 2020 roku (Kosman, 2022b). Wówczas również wykorzystana została krytyczna analiza dyskursu i poruszono kwestie związane z polityczną reklamą. Niniejszy artykuł, wykorzystując teorię dyskursywnej legitymizacji, pogłębia wnioski z analizy i nadaje badaniu perspektywę interdyscyplinarną. Ponadto niniejsza praca skupiła się na wszystkich kandydatach, którzy wzięli udział w opisywanych wyborach, co dało pełny obraz dyskursu politycznego na Twitterze. Co więcej, zastosowanie zaawansowanych metod statystycznych umożliwiło porównania między czterema korpusami oraz wysnucie rzetelnych wniosków. W niniejszym artykule rozwinąłem model swoich badań, rozszerzając go o nowe koncepcje i narzędzia, co wpisuje się w program KAD, który zakłada problemowy charakter analiz oraz dobór takich narzędzi i metod, które pomogą rozwiązać dany problem badawczy (por. Wodak, 2008: 194); jednocześnie wszedłem w polemikę z niektórymi założeniami KAD, poszukując dla niej pewnej alternatywy.

Analiza materiału

Podstawowe informacje o korpusach

Tabela 1 przedstawia podstawowe informacje o korpusach. Można zauważyć istotne różnice między sposobami korzystania z Twittera przez poszczególnych kandydatów. Wyróżnia się przede wszystkim duża aktywność Konrada Fijołka, który opublikował więcej wpisów niż pozostali kandydaci łącznie, pisząc średnio 14 tweetów dziennie. Ponadto obecny prezydent Rzeszowa znacznie częściej wchodził w interakcje z innymi użytkownikami Twittera – aż 80% jego wpisów stanowiły odpowiedzi na komentarze pod jego wcześniejszymi postami. Oznacza to, że Twitter był dla tego polityka szczególnie ważną częścią kampanii. W przypadku pozostałych kandydatów procent odpowiedzi utrzymywał się na podobnym poziomie (repliki na wpisy innych użytkowników stanowiły ok. 5% ich aktywności).

W tym miejscu należy zaznaczyć, że spośród odpowiedzi Konrada Fijołka 307 stanowiły wpisy zawierające jedynie emotikon, najczęściej – 248 razy – przedstawiający znak zwycięstwa. Może to poniekąd tłumaczyć fakt, że mimo iż były radny Rzeszowa opublikował najwięcej wpisów spośród czworga kandydatów, pod względem średniej liczby słów we wpisie jego przewaga nad konkurentami nie była już tak wyraźna. Pozostali kandydaci (z wyjątkiem jednego wpisu Grzegorza Brauna) nie publikowali tweetów zawierających wyłącznie emotikony.

Tabela 1. Podstawowe informacje o korpusach

Źródło: opracowanie własne.

Wykorzystanie znaków specjalnych

W odniesieniu do znaków specjalnych można zaobserwować częstsze niż u innych kandydatów wykorzystanie wykrzyknika przez Grzegorza Brauna. Podkreśla to emocjonalność jego wypowiedzi, a jednocześnie jest charakterystyczne dla przedstawicieli prawicy, np. Donalda Trumpa (Kreis, 2017). Jeśli chodzi o różnice statystyczne, są one znaczące w kontekście Konrada Fijołka (LL – 187,11; BIC – 177,08) oraz Marcina Warchoła (LL – 105,06; BIC – 95,12). Grzegorz Braun posługiwał się wykrzyknikami częściej od tych dwóch polityków. Porównując użycie wykrzyknika między Grzegorzem Braunem a Ewą Leniart, różnica była istotna na poziomie LL (10,22); Leniart również istotnie częściej posługiwała się tą częścią mowy od Fijołka (LL – 50,18; BIC – 40,32) oraz Warchoła (LL – 21,37; BIC – 11,71).

Jeśli chodzi o pytajnik, wszyscy kandydaci posługiwali się nim stosunkowo rzadko, jednak najczęściej robił to Grzegorz Braun. Wskazuje to ponownie na bardziej emocjonalny wydźwięk jego wpisów oraz chęć wejścia z innymi użytkownikami w interakcję (m.in. poprzez stawianie pytań retorycznych). Różnice statystyczne były istotne w porównaniu z korpusami trojga rywali Brauna: Fijołek: LL – 50,92; BIC – 40,82; Warchoł: LL – 38,64; BIC: 28,69; Leniart: LL – 20,90; BIC – 11,42.

Tabela 2. Wykorzystanie znaków specjalnych przez kandydatów

Źródło: opracowanie własne.

Szczegółowa analiza hasztagów wykazała natomiast, że politycy posługiwali się najczęściej jednym lub dwoma hasztagami, które podczas kampanii jednocześnie były ich sloganami wyborczymi. Inne hasztagi pojawiały się incydentalnie, nawiązując do aktualnej sytuacji. Na przykład Fijołek, Leniart i Warchoł 3 maja oznaczyli swoje pojedyncze wpisy hasztagiem „#konstytucja3maja”, aby podkreślić wagę tego święta^[4]. Korpus wpisów każdego z kandydatów zawiera zatem wiele hasztagów użytych tylko raz. Najwięcej różnych hasztagów wykorzystał Konrad Fijołek (53), jednak warto zwrócić uwagę na fakt, iż Ewa Leniart zamieściła 41 unikatowych hasztagów w zaledwie 138 wpisach. Porównując relatywną frekwencję hasztagów, najczęściej posługiwała się nimi kandydatka Prawa i Sprawiedliwości. Różnice statystyczne względem jej rywali: Fijołek: LL – 11,95; BIC – 2,09; Warchoł: LL 73,76; BIC – 64,01; Braun: LL – 42,66; BIC – 33,19. Z kolei obecny prezydent Rzeszowa częściej używał hasztagów od Warchoła (LL – 53,12; BIC – 42,92) i Brauna (LL – 20,57; BIC – 10,47). Między Warchołem a Braunem nie odnotowano natomiast istotnych różnic w tym zakresie (LL – 4,69; BIC – 5,25).

Tabela 3. Najczęściej wykorzystywane hasztagi przez Konrada Fijołka, Marcina Warchoła i Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Warto zauważyć, że stosowane przez polityków hasztagi w zdecydowanej większości były nacechowane pozytywnie i nie były wymierzone w konkretnego konkurenta lub opcję polityczną. W szczególności hasztagi Konrada Fijołka pokazywały go jako społecznika zaangażowanego w sprawy miasta oraz będącego blisko mieszkańców, a także jako nowoczesnego polityka i lidera opozycji, mającego poglądy proeuropejskie. W przypadku tego polityka hasztag „#RzeszówJestNajważniejszy” był zdecydowanie dominujący; często występował również z innymi hasztagami. Należy tutaj zwrócić uwagę na powtarzający się wyraz „najważniejszy” w hasztagach Fijołka, który podkreślał priorytety kandydata („#RzeszówJestNajważniejszy”, „#MieszkańcySąNajważniejsi” i „#EkologiaJestNajważniejsza”) i funkcjonował jako wykładnik wartościowania pozytywnego – wykorzystując go w swoich hasztagach, Fijołek dokonał pozytywnej autoprezentacji jako polityk, dla którego szczególnie istotni są mieszkańcy (i ich problemy). Zastosowanie stopnia najwyższego można odczytywać także jako strategię intensyfikacji, gdyż takie formy są z założenia silniejsze od form w stopniu równym.

Tabela 4. Konkordancje wybranych hasztagów użytych przez Konrada Fijołka

Źródło: opracowanie własne.

Z kolei Marcin Warchoł akcentował swoje związki z ustępującym prezydentem Tadeuszem Ferencem. Przykładem realizacji tej strategii są dwa najczęściej używane przez niego hasztagi: „#DobraKontynuacja” oraz „#WarchołFerencDlaRzeszowa”^[5]. Kandydat Suwerennej Polski^[6] starał się tym samym zaprezentować jako naturalny następca długo urzędującego prezydenta oraz kontynuator jego polityki. Wyniki analizy konkordancji pokazują również, że oba wymienione hasztagi towarzyszyły wpisom podkreślającym zaangażowanie kandydata w sprawy lokalne (m.in. budowa ścieżek rowerowych, rozbudowa szkół, modernizacja osiedla) oraz pokazującym go jako człowieka rodzinnego i bliskiego ludziom (częstowanie kawą i drożdżówkami; życzenia dla młodej pary; podkreślenie faktu, że jest się sąsiadem Stéphane’a Antigi, trenera siatkarskiego klubu KS DevelopRes Rzeszów). Do kształtowania swojego wizerunku politykowi posłużył również zaimek pierwszej osoby liczby mnogiej w hasztagu „#NaszRzeszów”, który służy do podkreślenia poczucia tożsamości grupowej (zob. Chilton, 2004: 56–57). Warchoł tym samym legitymizował swoją kandydaturę jako przedstawiciel rzeszowian oraz mający wsparcie wieloletniego prezydenta miasta. Polityk wykorzystywał zatem strategię legitymizacji z autorytetu, podkreślając, że objęcie przez niego urzędu byłoby niejako wolą Tadeusza Ferenca (zob. van Leeuwen, 2007: 96–97).

Tabela 5. Wybrane konkordancje hasztagu #DobraKontynuacja we wpisach Marcina Warchoła

Źródło: opracowanie własne.

Tabela 6. Wybrane konkordancje hasztagu #WarchołFerencDlaRzeszowa we wpisach Marcina Warchoła

Źródło: opracowanie własne.

Odmienne w porównaniu z Fijołkiem i Warchołem wykorzystanie hasztagów można zaobserwować u Grzegorza Brauna, który najczęściej posługiwał się hasztagiem „#Braun2021”, co wskazuje na sprawczość kandydata; w tym hasztagu można zaobserwować arbitralne stwierdzenie, że stanie się tak, jak wyobraża sobie jego nadawca. Ponadto omawiany hasztag wydaje się charakterystyczny dla kampanii o ogólnokrajowym zasięgu (np. prezydenckiej), rzadziej spotykany jest przy okazji wyborów na poziomie lokalnym.

Z drugiej jednak strony trzy następne hasztagi są podobne w treści do najczęstszych hasztagów konkurentów Brauna, jako że odnoszą się do samego Rzeszowa: „#NowyImpulsDlaRzeszowa”, „#WygramyRazemDlaRzeszowa” oraz „#Rzeszów” Co więcej, hasztagi „#Braun2021”, „#NowyImpulsDlaRzeszowa”^[7] oraz „#WygramyRazemDlaRzeszowa” najczęściej były wykorzystywane przez polityka razem. Analogicznie jak w przypadku Warchoła warto odnotować formę pierwszej osoby liczby mnogiej w drugim ze wspomnianych hasztagów, sugerującą, że Braun dokonywał autoprezentacji jako kandydat szerokiej grupy wyborców.

Tabela 7. Wybrane konkordancje hasztagu „#Braun2021” we wpisach Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Jednocześnie Braun jako jedyny kandydat wspominał w swoich hasztagach macierzystą formację („#DrużynaKonfederacji”^[8]); pozostali kandydaci starali się nie wskazywać wprost na partie, z którymi byli związani. Co więcej, Braun wyróżniał się również tym, że jako jedyny z kandydatów zamieszczał hasztagi mające wydźwięk negatywny (por. tab. 8). Wspomniane w tabeli 3 „#MoratoriumImigracyjne” nawiązuje do potrzeby zatrzymania napływu imigrantów do miasta (których polityk określił mianem „uchodźców-nachodźców” – takie wyrażenie pojawia się w korpusie dwukrotnie). W omawianym neologizmie Braun wykorzystał pozorne podobieństwo wyrazu „uchodźca” do czasownika „nachodzić”, który jest negatywnie wartościujący; jest to przykład strategii intensyfikacji, użytej przez polityka do wzmocnienia swojego obraźliwego przekazu.

Z kolei po wykluczeniu z debaty Radia Zet przez prowadzącego audycję Adriana Stankiewicza polityk posłużył się hasztagami „#LaurUrbana” oraz „#PucharGoebbelsa”, nazywając dziennikarza „redaktorem-cenzorem”. Braun tym samym delegitymizował nieprzychylnego mu dziennikarza, porównując go do Jerzego Urbana i Josepha Goebbelsa – osób powszechnie uważanych za symbole propagandy niedemokratycznych reżimów – a także wywołując u odbiorcy skojarzenia z cenzurą, co miało podawać w wątpliwość niezależność Stankiewicza. Braun również starał się rozpropagować hasztag „#PostawCiepłąWódkęStankiewiczowi”, chcąc zdyskredytować redaktora (omawiany wpis uzyskał 187 retweetów). W jednym z tweetów z tym hasztagiem Braun posłużył się również frazą „funkcjonariusze frontu ideologicznego” na określenie dziennikarzy, którzy jego zdaniem postępują w sposób nieetyczny. W odniesieniu do hasztagów stanowiących atak na przeciwników politycznych należy wspomnieć również o hasztagu „#NowyWał”, użytym do opisu rządowego Nowego Ładu; w tym kontekście Braun wykorzystał mechanizm konotacji – rządowy Nowy Ład ma się kojarzyć użytkownikom Twittera negatywnie, natomiast polityk dokonał autoprezentacji jako ten, który odkrył prawdziwy cel tego programu. Na podstawie tych przykładów można mówić o delegitymizacyjnej strategii poprzez akty mowy obrażania oraz legitymizacji własnej kandydatury poprzez akcentowanie swoich pozytywnych przymiotów (m.in. odwagi i charyzmy).

Tabela 8. Konkordancje wybranych negatywnych hasztagów użytych przez Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Z kolei Ewa Leniart posługiwała się kilkunastoma hasztagami, które w korpusie wystąpiły jedno- lub dwukrotnie. Kandydatka starała się zaznaczyć, że reaguje na bieżące sprawy (jednokrotnie występujące w jej korpusie hasztagi „#BożeCiało”, „#DzieńDziecka”, „#DzieńStrażaka”, „#TourdePologne”). Hasztagi, które pojawiły się częściej, to „#RzeszówMaMoc” (23 wystąpienia; 605 na sto tys. słów), „#Rzeszów” (16 wystąpień; 402 na sto tys. słów), „#ZielonyŁad” (6 wystąpień; 151 na sto tys. słów).

Tabela 9. Konkordancje wybranych hasztagów użytych przez Ewę Leniart

Źródło: opracowanie własne.

Oprócz hasztagów zbadano również konta, które oznaczali kandydaci za pomocą znaku „@”. Na Twitterze oznaczanie równoznaczne jest z pewnym zaproszeniem do dyskusji, właściciel oznaczanego konta otrzymuje bowiem o tym powiadomienie. To, jak często dany kandydat posługiwał się tą funkcją, może stanowić cenną informację na temat jego chęci do wejścia w polemikę lub jego sympatii politycznych. W niniejszym artykule przeprowadzono szczegółową analizę kont oznaczanych przez Konrada Fijołka i Grzegorza Brauna. Marcin Warchoł i Ewa Leniart wykorzystywali tę funkcję stosunkowo rzadko (największa liczba oznaczeń pojedynczych kont u tej dwójki polityków to odpowiednio 4 i 3), w związku z czym zidentyfikowanie wzorców było w ich przypadku utrudnione.

Analizując konta najczęściej oznaczane przez Fijołka, należy zwrócić uwagę na wysokie pozycje kont polityków i działaczy znanych głównie lokalnie, w województwie podkarpackim (Elżbieta Lukacijewska, Marek Rząsa, Dominik Łazarz). Wspominając ich relatywnie często, polityk akcentował swoje przywiązanie do spraw związanych z Rzeszowem. Podkreślając swój związek z Podkarpaciem, kandydat często oznaczał także konta lokalnej prasy czy serwisów piszących na tematy związane z województwem (np. gazetę „Kurier Rzeszowski” czy portal Rzeszów 112). Najwięcej razy zostało oznaczone oficjalne konto Rzeszowa.

Tabela 10. Najczęściej oznaczane konta przez Konrada Fijołka

Źródło: opracowanie własne.

Wśród kont oznaczanych przez Konrada Fijołka warto także odnotować dużą frekwencję kont najbardziej wpływowych polityków związanych z Platformą Obywatelską (Rafał Trzaskowski, Aleksandra Dulkiewicz, Borys Budka, Paweł Poncyliusz) oraz liczne oznaczenia najpopularniejszych mediów lewicowo-liberalnych („Gazeta Wyborcza”, TVN24, TOK FM, Polsat News). Kandydat nie wdawał się z nimi w polemikę, lecz głównie dziękował za możliwość wystąpienia w organizowanych przez nie audycjach czy programach. Podsumowując, Konrad Fijołek – z uwagi na profil polityczny oznaczanych kont – zaprezentował się jako kandydat głównego nurtu, który popierany jest przez ogólnopolskie media, lecz jednocześnie jest blisko mieszkańców i ich codziennych problemów. Co więcej, wymieniając tak często popierających jego kandydaturę polityków i media, Fijołek posługiwał się intensyfikacyjną strategią, jaką jest amplifikacja przez nagromadzenie (łac. congeries), starając się dokonać legitymizacji swojej kandydatury przez podkreślanie liczby popierających go wpływowych aktorów społecznych.

Tabela 11. Najczęściej oznaczane konta przez Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Z kolei Grzegorz Braun oznaczał nie tylko polityków ze swojego środowiska (konta Konfederacji, Krzysztofa Bosaka, Artura Dziambora czy Konrada Berkowicza), lecz także przedstawicieli rządu (m.in. premiera Mateusza Morawieckiego czy marszałek Elżbiety Witek). W tym drugim przypadku Braun oznaczał konta polityków PiS, aby zarzucać im bezprawne działania na szkodę obywateli, co ponownie dowodzi, że Braun w największym stopniu z czworga kandydatów dążył do konfrontacji. Jak widać na przykładzie konkordancji, działania premiera były procedowane w „niekonstytucyjnym trybie”, nazywane były także „zbrodniami” oraz „fałszerstwami wyborczymi”. Krajowy Plan Odbudowy określany był natomiast mianem „abdykacji z suwerenności finansowej”. Braun podkreślał tym samym swój eurosceptycyzm, przekonując, że przyjęcie KPO będzie wiązało się z utratą niezależności na rzecz Unii Europejskiej. Podobnie opisywane były działania Elżbiety Witek („niekonstytucyjne”, „ekscesy”, „bezprawie”, „pogróżka”) oraz Prawa i Sprawiedliwości („zdrada stanu”, „kradzież”, „krętactwo kompulsywne”, „państwo policyjne”). W dyskursie Brauna PiS i politycy z nim związani jawnie działali na szkodę Polski oraz łamali prawo i Konstytucję. Polityk delegitymizował tym samym partię rządzącą, przypisując jej jak najgorsze przymioty, stosując strategie nazywania i orzekania oraz akty mowy oskarżania i obwiniania. Omawiane wpisy nie są związane ze sprawami odnoszącymi się wyłącznie do Rzeszowa, jednak pokazują one, że w trakcie kampanii samorządowej Braun bynajmniej nie tonował swojego dyskursu, dokonując autoprezentacji jako pryncypialny obrońca interesów narodowych.

Podczas kampanii kandydaci stosunkowo rzadko oznaczali się nawzajem. W tym zakresie zmianę można było zaobserwować po ogłoszeniu wyników wyborów, kiedy kandydaci składali sobie gratulacje. Podobnie rzadko kandydaci mówili o konkurentach bez bezpośredniego oznaczania ich kont. Na przykład Konrad Fijołek ani razu nie wspomniał o swoich rywalach, a Ewa Leniart ani razu nie wymieniła nazwisk Warchoła i Brauna^[9]. Z kolei w korpusie wpisów Grzegorza Brauna znajdował się jeden tweet wymierzony we wszystkich kontrkandydatów („Grzegorz Braun MIAŻDŻY Leniart Warchoła i Fijołka w Debacie Prezydenckiej Kompilacja Wypowiedzi”), a także po jednym atakującym każdego z przeciwników („Grzegorz Braun żąda odwołania Ewy Leniart i Roberta Bugaja”, „Lewicowi samorządowcy z całej Polski popierają Konrada Fijołka”, „Gorąco w TVP! Braun do Warchoła: Pan minister próbuje zdobyć urząd prezydenta miasta metodą na wnuczka [VIDEO]”).

Tabela 12. Konkordancje wybranych kont we wpisach Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Jedynym kandydatem, który istotnie częściej wspominał o konkurentach, był Marcin Warchoł. Wprawdzie nie odnosił się do Leniart i Brauna, jednak szesnaście razy (137 na sto tys. tokenów) wymienił z nazwiska Konrada Fijołka.

Tabela 13. Wybrane konkordancje nazwiska „Fijołek” we wpisach Marcina Warchoła

Źródło: opracowanie własne.

Analiza konkordancji przedstawionych w tabeli 13 pozwala dostrzec kontekst, w jakim kandydat Suwerennej Polski pisał o swoim konkurencie. Marcin Warchoł publikował sondaże, wskazujące go jako rywala Konrada Fijołka w drugiej turze wyborów. Można to odczytać jako próbę zarysowania silnej dychotomii pomiędzy tymi dwoma politykami, co jednocześnie stanowiło pewne zlekceważenie Leniart i Brauna, którzy w dyskursie Warchoła byli przedstawiani jako mający znacznie mniejsze szanse na wygraną, wobec czego nie należy im poświęcać zbyt wiele uwagi. Co istotne, Warchoł nie zwracał się wprost do pozostałej dwójki kandydatów ani też nie wspominał o nich w swoich wpisach. Niewspominanie o nich w sposób bezpośredni również można odebrać jako przejaw strategii tonowania: Warchoł prezentował się jako jedyny prawicowy polityk, który ma szansę na wygraną ze wspieranym przez szeroką koalicję Fijołkiem, co oznaczało, że sprawczość pozostałych kandydatów w dyskursie Warchoła jest niewielka, toteż kandydat Suwerennej Polski nie poświęcał im wiele uwagi. Natomiast wspominając o Fijołku, Warchoł starał się również zmobilizować swoich wyborców, podkreślając, że tylko on ma szanse na zwycięstwo z kandydatem opozycji.

W odniesieniu do sposobu przedstawienia Fijołka we wpisach Warchoła można dostrzec obecność przymiotników wskazujących na niską skuteczność i sprawczość kandydata opozycji („leniwy”, „ospały”), a także leksykę kojarzącą się ze snem („marazm”, „zaśnie na 2 dekady”), co miało sugerować jego bierność i niezdecydowanie. Jednocześnie Warchoł dokonywał autoprezentacji jako polityk będący przeciwieństwem Fijołka, gdyż to jego Rzeszów miał być „aktywny i pracowity”. Na tych przykładach można zatem zauważyć legitymizację własnej kandydatury przez akcentowanie sprawczości, przy jednoczesnym odmawianiu jej swoim rywalom: najpoważniejszemu z nich w sposób bezpośredni, pozostałym dwojgu – ignorując ich działania (zob. Chilton, 2004: 141–142).

Kontynuując wątek pozytywnej autoprezentacji Warchoła, warto nawiązać do wspomnianego wcześniej hasztagu „#DobraKontynuacja”. Oprócz hasztagu wiceminister sprawiedliwości posługiwał się także frazą „dobra kontynuacja”, którą odnotowano w korpusie osiem razy; ponadto za każdym razem towarzyszyła jej fraza „głos na moich konkurentów to eksperyment(y)”. W tym przypadku Warchoł pisał o wszystkich swoich rywalach, stosując generalizację.

Tabela 14. Konkordancje wyrazu „eksperyment” we wpisach Marcina Warchoła

Źródło: opracowanie własne.

Omawiane frazy kończyły wpisy, w których Warchoł przedstawiał swoje propozycje programowe oraz obietnice wyborcze. Nawiązywały one do modernizacji Rzeszowa oraz nowych inwestycji. Polityk tym samym prezentował się jako osoba przewidywalna i kojarzona z dobrym zarządzaniem miasta, podczas gdy swoich oponentów pokazywał jako nieprzewidywalnych i potencjalnie szkodliwych dla rozwoju Rzeszowa. Można zatem stwierdzić, że polityczna polaryzacja oraz budowanie opozycji „my kontra oni” stanowiły część strategii Warchoła, przy czym wspomniany podział w sposób szczególny odnosił się do jednego polityka.

Analiza wybranych części mowy

W przypadku Konrada Fijołka i Marcina Warchoła można zauważyć wiele podobieństw w zakresie doboru rzeczowników. Obaj kandydaci skupili się przede wszystkim na sprawach lokalnych, o czym świadczy duża frekwencja wyrazów „osiedle”, „ulica” (często występujących w formie skrótów os. i ul.), „mieszkaniec” czy „miasto”. Fijołek i Warchoł w największym stopniu podkreślali bezpośredni kontakt z rzeszowianami, co obrazuje frekwencja wyrazów „rozmowa” i „spotkanie” (25 wystąpień i 214 na sto tys. u Warchoła). W kontekście wspomnianych wyrazów istotnie statystyczne różnice zidentyfikowano jedynie w odniesieniu do „ulicy” (omawianym wyrazem częściej posługiwał się Warchoł: LL – 26,42; BIC – 16,22).

Wyniki analizy najczęściej stosowanych rzeczowników przez Ewę Leniart sugerują, że – podobnie jak wyżej wspomniani kandydaci – skupiła się ona na sprawach związanych z Rzeszowem. W jej przypadku można jednak dostrzec zorientowanie na kwestie odnoszące się do inwestycji czy modernizacji miasta („rozwój”, „inwestycja”, „ład”, „komunikacja”). Warto także odnotować dużą frekwencję wyrazu „mieszkaniec” – trzeci najczęstszy rzeczownik w korpusie jej wpisów. Kandydatka Prawa i Sprawiedliwości posługiwała się nim statystycznie częściej od Grzegorza Brauna (LL – 18,82; BIC – 9,34); różnice w użyciu tego wyrazu między nią a Warchołem i Fijołkiem nie były istotne.

Tabela 15. Wybrane konkordancje wyrazu „debata” w korpusie wpisów Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Z kolei Grzegorz Braun podkreślał znaczenie konfrontacji z innymi kandydatami (por. np. duża frekwencja wyrazu „debata” w tabeli 16). Jako kandydat rzadziej obecny w mediach głównego nurtu prawdopodobnie starał się on wykorzystać fakt, iż debaty kandydatów były transmitowane przez stacje o zasięgu ogólnokrajowym. Tłumaczy to relatywnie częste wspominanie o debatach na Twitterze, jako że stanowiły one dla polityka okazję do wystąpienia przed szeroką publicznością. Bardzo duża frekwencja wyrazów „Grzegorz” i „Braun” wynika natomiast z faktu, że kandydat wielokrotnie publikował wpisy do filmików na swoim kanale na YouTubie; w treści tego typu tweetów znajdowały się link oraz tytuły materiałów (np. „Strefa Uśmiechu na Lisiej Górze – Grzegorz Braun zaprasza na wielką majówkę do Rzeszowa!” czy „Grzegorz Braun: Rzeszów – centrum turystyki na Podkarpaciu”).

Tabela 16. Najczęściej wykorzystywane rzeczowniki przez Konrada Fijołka, Marcina Warchoła i Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Tabela 17. Najczęściej wykorzystywane rzeczowniki przez Ewę Leniart

Źródło: opracowanie własne.

Wyniki analizy najczęściej używanych czasowników pokazują relatywnie niewielkie różnice w posługiwaniu się tą częścią mowy przez kandydatów. Politycy najczęściej prosili o mobilizację (m.in. „proszę o głosy”, „dziękuję za zaufanie”, „dziękuję za zaangażowanie”) oraz zapraszali na organizowane przez ich komitety wydarzenia.

W korpusie każdego z kandydatów wysoką pozycję zajmuje również czasownik „dziękować”, adresowany głównie do wyborców i sojuszników politycznych. Należy zwrócić szczególną uwagę na jego frekwencję u Konrada Fijołka (odnotowano istotne różnice statystyczne: względem Brauna: LL – 114,27; BIC – 104,18; względem Warchoła: LL – 110,42; BIC – 100,22; względem Leniart: LL – 71,42; BIC – 61,56), która dodatkowo zwiększa się, jeśli weźmie się pod uwagę także potoczny wariant czasownika „dziękować” w liczbie pojedynczej – „dzięki”^[10] (frekwencja surowa – 56, frekwencja na sto tys. tokenów – 442). W jego przypadku dziękowanie miało także formę najbardziej bezpośrednią, ponieważ w 166 wpisach (1094 na sto tys. tokenów) po formach wyrazów „dziękować” lub „dzięki” znajdował się symbol „@”, którym Fijołek bezpośrednio oznaczał konto użytkownika, któremu dziękował. Pozostali kandydaci dziękowali najczęściej w sposób bardziej zbiorowy, odnosząc się do wszystkich wyborców. Skracanie dystansu przez Fijołka objawiało się również przez użycie czasownika „pozdrawiać”, który 93 razy (614 na sto tysięcy tokenów) był użyty dla bezpośredniego pozdrowienia danego użytkownika Twittera, również za pomocą symbolu „@”.

W przypadku Ewy Leniart trudno mówić o prawidłowościach w wykorzystaniu czasowników. Należy zwrócić uwagę na fakt, że 68% zaobserwowanych w korpusie czasowników pojawia się zaledwie raz, co sugeruje niewielką schematyczność jej dyskursu.

Tabela 18. Najczęściej wykorzystywane czasowniki przez Konrada Fijołka, Marcina Warchoła i Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Tabela 19. Najczęściej wykorzystywane czasowniki przez Ewę Leniart

Źródło: opracowanie własne.

Wyniki analizy słów charakterystycznych dla danych kandydatów sugerują z kolei, że Grzegorz Braun w większym stopniu od swoich rywali posługiwał się w kampanii wyborczej mediami internetowymi, o czym świadczy brak występowania w korpusach Fijołka, Leniart i Warchoła wyrazów takich, jak „YouTube” czy „video” – frekwencja tych wyrazów u Brauna to, odpowiednio, 46 wystąpień (505 na sto tys. tokenów) oraz 11 wystąpień (121 na sto tys. tokenów). Kandydat Konfederacji wielokrotnie odsyłał wyborców do wypowiedzi na swoim kanale na tej platformie.

Wyrazem, który również nie znalazł się w korpusie wpisów pozostałych kandydatów, jest „lockdown” (15 wystąpień u Brauna, 165 na sto tys. tokenów). Prezes Konfederacji Korony Polskiej dokonał autoprezentacji jako zdecydowany przeciwnik restrykcji i opowiadał się za zniesieniem większości z nich (sam wielokrotnie był wykluczany z Sejmu za nienoszenie maseczki podczas obrad). W korpusie wpisów polityka „lockdown” występuje jako część frazy „strefa wolna od lockdownu” (por. tab. 20), jako że jednym z postulatów Brauna było ogłoszenie Rzeszowa obszarem, na którym obostrzenia związane z pandemią miały nie obowiązywać.

Jednocześnie w trakcie kampanii polityk zorganizował piknik na Lisiej Górze, któremu przyświecało hasło „Stefa Uśmiechu” (zob. tab. 21) i na którym nie obowiązywały obostrzenia. Polityk opisywał to wydarzenie jako powrót do normalności oraz posłużył się określeniem „namordnik” (z języka rosyjskiego: „kaganiec” – Braun wykorzystał w tym miejscu podobieństwo do polskiego wyrazu „morda”, wywołując skojarzenie z „trzymaniem za mordę” przez władzę) w celu określenia maseczek, których nie należało zakładać na pikniku. Tym samym Braun tworzył narrację, w której Rzeszów rządzony przez niego będzie miejscem, gdzie nie będzie trzeba podporządkowywać się restrykcjom i które będzie kojarzyć się wyłącznie z pozytywnymi emocjami. Świadczą o tym następujące frazy: „strefa uśmiechu” – 12 i 132 na sto tys. słów, „wolny od lockdownu” – 11 i 121 na sto tys. słów i „moc atrakcji” – 4 i 44 na sto tys. słów. Innymi słowy, Braun legitymizował swoją kandydaturę poprzez eksponowanie swojego silnego przywództwa, charyzmy i sprawczości (por. Chilton, 2023: 11). Z kolei porządek społeczny, w którym obowiązywały obostrzenia i regulacje dotyczące pandemii, był przez Brauna delegitymizowany, jednak omawiana delegitymizacja odbywała się zazwyczaj (z wyjątkiem wspomnianego „namordnika”) bez posługiwania się inwektywami czy bezpośredniego atakowania zwolenników restrykcji pandemicznych poprzez negatywnie nacechowane akty mowy. Polityk podkreślał natomiast pozytywne aspekty swojej wizji, legitymizując ją jako dającą obywatelom radość, a więc wartą poparcia.

Tabela 20. Konkordancje wyrazu „lockdown” we wpisach Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Tabela 21. Konkordancje frazy „strefa uśmiechu” we wpisach Grzegorza Brauna

Źródło: opracowanie własne.

Innym wyrazem charakterystycznym dla Brauna jest „Bóg” (33 wystąpienia w korpusie Brauna i 363 na sto tys. tokenów), który pojawia się raz w korpusie Warchoła (9 na sto tys. tokenów); różnice statystyczne między kandydatami były w tym zakresie istotne: LL – 46,70; BIC – 36,76, u Fijołka i Leniart „Bóg” nie pojawił się ani razu. We wpisach kandydata Konfederacji „Bóg” pojawia się przede wszystkim wraz z nieobecnym u pozostałych czasownikiem „szczęścić” (25 wystąpień, 275 na sto tys. tokenów) – w formie „Szczęść Boże!”, które jest standardowym powitaniem wykorzystywanym przez Brauna (Kosman, 2022a). Inne formy tego wyrazu występują w jego korpusie w połączeniach „z Panem Bogiem”, „serdeczne Bóg zapłać”, „nie daj Bóg”. Braun podkreśla zatem w najdobitniejszy sposób swoje związki z religią chrześcijańską oraz wiarą katolicką.

Odnośnie do pozostałych kandydatów warto także podkreślić, że nazwisko „Ferenc” nie pojawiło się w korpusach wpisów Brauna, Fijołka i Leniart, podczas gdy u Warchoła był to dziewiętnasty najczęściej występujący rzeczownik (23 wystąpienia, 197 na sto tys. tokenów). Podobną prawidłowość można zauważyć odnośnie do skrótu „OSP” (Ochotnicza Straż Pożarna) – analogiczna liczba wystąpień u Warchoła, brak u jego konkurentów. Podobnie u rywali Warchoła nie ma wyrazów „strażak” (u Warchoła 9 wystąpień, 94 na sto tys. tokenów) oraz „strażacki” (6 wystąpień, 51 na sto tys. tokenów). Polityk dokonywał zatem autoprezentacji nie tylko jako popierany przez prezydenta Ferenca (co już wspomniano w dyskusji na temat hasztagów), ale także mający wsparcie strażaków – grupy zawodowej charakteryzującej się bardzo dużym poziomem zaufania. Jeśli chodzi o Konrada Fijołka, w porównaniu ze swoimi rywalami oznaczył on istotnie więcej kont na Twitterze (por. sekcja Wykorzystanie znaków specjalnych); natomiast różnice między Ewą Leniart a pozostałymi kandydatami okazały się nieistotne.

Dyskusja wyników

Wyniki analizy dyskursów kandydatów w wyborach prezydenta miasta w Rzeszowie w 2021 roku sugerują, że omawiani politycy skupili się przede wszystkim na korzystnej autoprezentacji. Dominującą strategią okazało się podkreślanie związków z miastem oraz mieszkańcami. Z kolei rezultaty analizy wykorzystania poszczególnych części mowy wykazały, że kandydaci posługiwali się rzeczownikami wskazującymi na ich zaangażowanie w sprawy lokalne, natomiast rankingi najpopularniejszych czasowników sugerują, że kandydaci starali się z mieszkańcami rozmawiać, zapraszali ich na różne wydarzenia, dziękowali za wsparcie i prosili o dalszą mobilizację. Oprócz rzeczowników i czasowników kandydaci wykorzystywali do autopromocji również hasztagi, które najczęściej zawierały odniesienie do Rzeszowa. Jest to poniekąd wypadkowa specyfiki wyborów lokalnych, zawężających spektrum tematów i kwestii, na których skupiają się politycy. Konkludując, dominującym tematem dyskursu kandydatów był Rzeszów i jego problemy. Wszyscy kandydaci podkreślali swoje związki z mieszkańcami miasta, co stanowiło główną strategię legitymizacji ich kandydatur (por. Chilton, 2004: 40–41). Konrad Fijołek dokonywał także autoprezentacji jako kandydat popierany przez medialne i polityczne elity. Warto odnotować, że jego kontrkandydaci nie czynili mu z tego tytułu zarzutu, co w świetle badań nad dyskursywną (de)legitymizacją można uznać za zaskakujące, ponieważ wspomniane grupy społeczne są częstym obiektem ataków polityków o orientacji prawicowej (Reisigl, 2011: 169). Ponadto kandydat formacji prawicowej (Warchoł) przyjął rolę kandydata popieranego przez elity, akcentując poparcie swojej kandydatury przez ustępującego prezydenta miasta. Jednocześnie jednak uwydatnił swoje zainteresowanie kwestiami lokalnymi; wydaje się, że jednoznaczne podkreślanie związków z elitą mogło być przyjęte z pewną rezerwą przez elektorat prawicowy, który popierał Warchoła i Suwerenną Polskę. Poparcie udzielone przez Ferenca było zatem niejako „równoważone” przez podkreślanie wsparcia Warchoła przez strażaków czy sąsiadów.

Politykami, którzy odnosili się do kontrkandydatów w sposób negatywny, byli Warchoł i Braun. Należy zaznaczyć, że w przypadku kandydata Suwerennej Polski jego celem był przeważnie Konrad Fijołek. Warchoł, wykorzystując strategie nazywania oraz orzekania, atakował obecnego prezydenta Rzeszowa, zarzucając mu nieprzygotowanie do piastowania urzędu, jednocześnie prezentując się na jego tle jako polityk zaangażowany i kompetentny, co wzmacniało dychotomiczny podział na „swoich” i „obcych”, a także stanowiło podstawową strategię delegitymizacyjną Warchoła. Ponadto polityk wszystkim swoim rywalom zarzucał polityczną nieprzewidywalność, samemu prezentując się na ich tle jako kandydat wiarygodny, mający wsparcie wieloletniego prezydenta miasta. Jednocześnie Warchoł zdawał się ignorować kandydatury Leniart i Brauna, pozycjonując się jako jedyna opcja na prawicy i nie wymieniając ich z imienia i nazwiska. Ignorowanie wybranych aktorów społecznych bądź odmawianie im sprawczości również stanowi strategię delegitymizacji, choć wyrażaną nie wprost, a przez to bardziej subtelną (por. Goodrick, Reay, 2010: 75–77).

Z kolei ataki Grzegorza Brauna były bardziej zdywersyfikowane – w równym stopniu (aczkolwiek w perspektywie ilościowej relatywnie nieczęsto) atakował on wszystkich swoich przeciwników. Nie ograniczał się wyłącznie do kontrkandydatów – jego celem byli również politycy związani z Prawem i Sprawiedliwością, a także imigranci oraz nieprzychylni mu dziennikarze. Polityk stosował do tego wiele inwektyw, porównań, peryfraz i metafor. Otwarcie kontestował również lockdown, przekonując o braku jego zasadności, delegitymizując władze miasta oraz rząd poprzez oskarżanie ich o podejmowanie działań, które miały być niekorzystne dla obywateli. Tym samym kandydatami, których dyskurs był najbardziej konfrontacyjny, byli politycy o orientacji prawicowej, co jest spójne z ustaleniami badaczy zagranicznego dyskursu politycznego (por. Froio, Ganesh, 2018; Pérez-Curiel, 2020). Jednocześnie wyniki analizy leksyki charakterystycznej dla każdego polityka wskazują, że dyskurs Brauna w największym stopniu odróżniał się od pozostałych kandydatów: był on najbardziej radykalny oraz nacechowany emocjonalnie, o czym świadczy również częstsze niż u pozostałych kandydatów posługiwanie się wykrzyknikami i znakami zapytania. Co więcej, Braun, oznaczając głównie konta związane z Konfederacją oraz Prawem i Sprawiedliwością, prezentował się jako kandydat popierany przez stosunkowo hermetyczne środowisko oraz skłócony z innymi. Jak sugeruje Chilton (2023), częste odniesienia do emocji, sugestywne metafory oraz kreowanie atmosfery zagrożenia są strategiami (de)legitymizacyjnymi charakterystycznymi dla demagogicznego dyskursu. Wiele jego elementów w istocie można zidentyfikować we wpisach Brauna, który starał się radykalizować swój przekaz, podczas gdy pozostali politycy na ogół posługiwali się strategiami tonowania. Ta różnica mogła wynikać ze specyfiki wyborów samorządowych. Fijołek, Warchoł i Leniart są politykami ściśle związanymi z Podkarpaciem – wydaje się, że w ich przypadku negatywna kampania miałaby długofalowe skutki i mogłaby przyczynić się do postrzegania ich przez mieszkańców regionu jako polityków radykalnych. Braun, jako polityk w mniejszym stopniu kojarzony z Rzeszowem (startował m.in. w przedterminowych wyborach na prezydenta Gdańska w 2019 roku), mógł przyjąć postawę bardziej konfrontacyjną.

Rozwijając wątek wpływu sytuacji politycznej na zastosowane przez kandydatów strategie, należy wspomnieć o przedwyborczych sondażach. Większość z nich od początku wskazywała, że faworytem do zwycięstwa był Fijołek (choć jego wygrana już w pierwszej turze była zaskoczeniem), natomiast Braun zazwyczaj zajmował ostatnią pozycję. Wydaje się zatem, że konfrontacyjność i strategie delegitymizacyjne polityka Konfederacji były w pewnym sensie uzasadnione – nie miał on wielkich szans na zwycięstwo, toteż starał się przede wszystkim zwrócić uwagę na swoją kandydaturę i konsekwentnie dokonywać autoprezentacji jako polityk radykalny i trzymający się zasad. W podobny sposób można również tłumaczyć delegitymizację Prawa i Sprawiedliwości i jego polityków – Braun przedstawiał Konfederację jako jedyną „prawdziwą” prawicę na polskiej scenie politycznej, oskarżając PiS o podejmowanie szkodliwych dla obywateli działań^[11]. Z kolei Warchoł atakował głównie Fijołka z kilku powodów: nie chciał krytykować Leniart z uwagi na jej przynależność polityczną (Prawo i Sprawiedliwość oraz Suwerenna Polska współtworzą Zjednoczoną Prawicę), nie chciał uznawać Brauna za poważnego kandydata, co mogłoby go legitymizować w oczach wyborców, oraz ramował dyskurs jako starcie między dwoma politykami, starając się zwiększyć swoje szanse na wejście do drugiej tury. Na odmienne strategie kandydatów wpływ mogła mieć również ekspozycja polityków w mediach lokalnych. Jakub Czopek (2022: 189) wykazał, że dwa największe dzienniki regionalne wydawane na Podkarpaciu – „Super Nowości” i „Gazeta Codzienna Nowiny” – faworyzowały odpowiednio Fijołka i Leniart, podczas gdy Warchoł w obu tych tytułach był przedstawiany negatywnie (a Braunowi poświęcono zdecydowanie najmniej uwagi). Ten fakt może wyjaśniać, dlaczego Fijołek i Leniart skupili się na pozytywnej autoprezentacji, a Warchoł i Braun częściej atakowali rywali – politycy Suwerennej Polski i Konfederacji mogli próbować zwrócić uwagę wyborców na swoją kampanię, gdyż lokalna prasa przedstawiała ich w stronniczy sposób, wobec czego mogło im zależeć na uzyskaniu rozgłosu w przestrzeni internetowej. Z kolei obecny prezydent Rzeszowa nie posługiwał się strategiami delegitymizacyjnymi w odniesieniu do kontrkandydatów, dokonując autoprezentacji jako polityk, który nie angażuje się w konflikty i spory. W pewnych aspektach podobne do Fijołka strategie obrała Ewa Leniart, która rzadko wspominała o rywalach, legitymizując swoją kandydaturę jako osoba bliska mieszkańcom, choć należy stwierdzić, że obecny prezydent Rzeszowa w większym stopniu wykorzystał potencjał Twittera (dokonywał autoprezentacji jako polityk popierany przez szeroki blok polityczny oraz wpływowe media, wchodził w interakcje z innymi użytkownikami, dziękując im za wsparcie oraz aktywnie informował ich o swoich aktualnych działaniach).

W odniesieniu do ograniczeń i zakłóceń badania należy pamiętać, że analiza wpisów na Twitterze – mimo iż platforma ta była przez większość kandydatów używana często – daje jedynie częściowy obraz dyskursów kandydatów. Aktywność na platformie znanej dziś jako X z pewnością sprzyja autoprezentacji jako polityk bliski zwykłym ludziom oraz osobom młodym, choć ograniczenia związane z liczbą znaków we wpisie narzucają pewną skrótowość i lakoniczność przekazu (w tym miejscu warto podkreślić, że za sprawą znacznego podniesienia limitu znaków dla abonentów płatnej subskrypcji problem ten traci na znaczeniu). Ponadto nie dla każdego kandydata Twitter był jednakowo ważnym narzędziem (wyróżnić w tej kwestii należy Ewę Leniart), choć jego znaczenie w polskiej polityce sukcesywnie wzrasta – Wojciech Maguś (2019: 508) stwierdza, że w 2013 roku jedynie 31,1% polskich parlamentarzystów miało konto na tej platformie, podczas gdy w 2019 roku było to już 78,2% posłów i posłanek.

Kolejnym krokiem badawczym mogłaby być analiza innych gatunków (takich jak przemówienia, spoty czy wywiady prasowe), co sprawdziłoby, czy dyskurs na Twitterze/X w jakimś stopniu odróżnia się od strategii zastosowanych w innych mediach komunikacyjnych. Ponadto zaprezentowana analiza była ugruntowana przede wszystkim w lingwistycznej tradycji analizy dyskursu. Socjologicznie zorientowana analiza sieci społecznych (ang. social network analysis) umożliwia szczegółowe badanie społeczności skupionej wokół danego polityka – nie tylko tego, kogo cytował, ale także tego, kto podawał dalej jego wpisy oraz jakie są powiązania pomiędzy różnymi kontami (zob. Rodak, 2017; Jemielniak, 2018: 13–15); połączenie tych perspektyw badawczych może stanowić obiecujące pole do rozwoju analiz. Niezależnie jednak od przyjętej orientacji badawczej media społecznościowe są ważną dla polityków sferą, nierzadko ważniejszą niż ta, którą zapewniają im tradycyjne media.

Cytowanie
Marcin Kosman (2024), Strategie (de)legitymizacyjne kandydatów w wyborach na prezydenta Rzeszowa w 2021 roku. Analiza korpusowa wpisów na Twitterze, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. XX, nr 1, s. 124–159, (https://doi.org/10.18778/1733-8069.20.1.07)

^* Marcin Kosman Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obecnie zatrudniony w Akademii Ekonomiczno-Humanistycznej w Warszawie. Autor obronionej z wyróżnieniem rozprawy Dyskurs kampanii wyborczych Konfederacji Wolność i Niepodległość w latach 2019–2020. Dwukrotny laureat stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego za wybitne osiągnięcia. Teoretyk i praktyk dyskursu politycznego. Zainteresowania badawcze: dyskurs polskiej prawicy, metody mieszane, politolingwistyka, językoznawstwo korpusowe, socjologia przekładu, e-mail: m.kosman@vizja.pl

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)