Przegląd Socjologii Jakościowej, Tom XIX, Numer 3, 2023
https://doi.org/10.18778/1733-8069.19.3.03

Tomasz Sahaj ^*

Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu
https://orcid.org/0000-0003-0633-7993

Sposoby narracji i budowania wizerunku sportowców z niepełnosprawnościami podczas igrzysk paraolimpijskich. Od Londynu 2012 do Pekinu 2022

Ways to Narrate and Build the Image of Athletes with Disabilities During the Paralympic Games: From London 2012 to Beijing 2022

Wprowadzenie

Sport, obok masowych mediów, edukacji, nauki i sztuki, jest jednym ze znaczących pól interakcji społecznych, na których dokonuje się proces inkluzji/ekskluzji (Lenartowicz, 2012; Bourdieu, 2022). Z tego względu jest on uznawany za „miękką siłę” (ang. soft power) (Nye Jr., 2005; Grix, Lee, 2013; Lenartowicz, 2018). Maria Zowisło uważa, że:

Sport, traktowany bardzo długo jako „akademicki kopciuszek”, przyciąga coraz bardziej uwagę akademików – filozofów, socjologów, psychologów, kulturoznawców, etnologów – stając się przedmiotem wielu teoretycznych opracowań i debat. W tych dyskusjach rozpatrywany jest on nie tylko jako jeden z fenomenów współczesnej kultury masowej, ale także jako żywotny i uniwersalny etos o prastarym przecież rodowodzie, niemarginalny komponent kultury, jedna ze spektakularnych enklaw społecznych zachowań człowieka (Zowisło, 2007: 27).

Anthony Giddens (2002: 257–274), pisząc o przemianach tożsamości w zmieniających się globalnie kontekstach kulturowo-społecznych, zauważa, że w ich wyniku dochodzi do wielokrotnych rekonstrukcji, transformacji i zmian obrazu, czemu sprzyja dynamika i ontologiczna niepewność czasów, w których żyjemy (Beck, 2004; Bauman, Leoncini, 2018). Akceleratorami zmian, mającymi przemożny wpływ na globalne imprezy sportowe, w tym igrzyska paraolimpijskie, okazały się pandemia COVID-19 (Belzyt, Doroszuk, Tersa, 2021; Lis, 2022; Penkowska, 2022) oraz wojna rosyjsko-ukraińska i kryzys ekonomiczny przez nią wywołany. Jak zauważa Slavoj Žižek:

[…] nawet jeśli życie w końcu wróci do czegoś przypominającego normalność, nie będzie to ta sama normalność, której doświadczaliśmy przed epidemią. Rzeczy, do których byliśmy przyzwyczajeni w ramach naszego codziennego życia, nie będą już uważane za oczywistość, będziemy musieli nauczyć się żyć dużo bardziej kruchym życiem, wśród ciągłych zagrożeń. Będziemy musieli zmienić cale nasze nastawienie do życia, do naszego istnienia jako istot żywych wśród innych form życia. Innymi słowy, jeśli uważamy ‘filozofię’ za nazwę naszego podstawowego podejścia do życia, będziemy musieli doświadczyć prawdziwej filozoficznej rewolucji (Žižek, 2020: 84).

W kolejnej pracy słoweński filozof dodaje:

Obecna pandemia nie tylko uwydatniła konflikty społeczne i gospodarcze, które przez cały czas tliły się pod powierzchnią; nie tylko postawiła nas w obliczu ogromnych problemów politycznych, ale w coraz większym stopniu zmienia się w prawdziwy konflikt globalnych wizji społeczeństwa (Žižek, 2021: 13; zob. Afeltowicz, Wróblewski, 2021).

Globalne imprezy sportowe, których organizacje kraje azjatyckie (Chiny, Japonia, Korea Południowa) tak chętnie przejmują od Europejczyków^[1], są dla nich sposobem prezentacji rodzimej kultury i społeczeństwa, postępu i nowoczesnych technologii sprzężonych z medycyną i rehabilitacją, aktywizacją i wsparciem seniorów. Jednak, co jest szczególnie ważne w przypadku krajów arabskich (Arabia Saudyjska, Katar, Irak, Syria), wymuszają także zwiększoną emancypację przedstawicieli marginalizowanych grup społecznych: kobiet, osób z niepełnosprawnościami, mniejszości etnicznych, emigrantów zarobkowych, uchodźców. Osobliwy mundial Katar 2022, który po raz pierwszy w historii sportu odbywał się zimą, był zetknięciem się odmiennych kultur: arabskiej i euroamerykańskiej. Na ceremonii otwarcia mundialu zaawansowany wiekiem^[2] Morgan Freeman spotkał się z Ghanimem Al Muftahem – młodym katarskim ambasadorem FIFA^[3], który jest dotknięty zespołem regresji kauzalnej. Ma on jedynie górną część ciała, porusza się na rękach, dłuższe odległości pokonuje na wózku inwalidzkim. Kontrastowe zestawienie tych niezwykłych i pod każdym względem odmiennych postaci spowodowało lawinowy wzrost zainteresowania osobnikiem z tak rzadką niepełnosprawnością. Ghanim Al Muftah uczęszczał na większość mundialowych meczów, a o sobie i swojej niepełnosprawności opowiadał w autonarracyjnej reklamie (My Incredible Story by Ghanim Al Muftah^[4]).

Metodologia

W niniejszym artykule sięgnięto do badań jakościowych uwzględniających „czynnik humanistyczny” (Doliński, 2020; Maison, 2022), plasując rozważania w obrębie refleksji filozoficzno-socjologicznych, w paradygmacie myślowym Floriana Znanieckiego – „ojca chrzestnego” polskiej socjologii sportu (Znaniecki, 2001: 437–445)^[5]. Zastosowano badania narracyjno-biograficzne (Włodarek, Ziółkowski, 1990; Kaźmierska, 2012; Piorunek, 2016), opierając się na studiach przypadków (ang. case studies). Analizowano biografie i subiektywne wypowiedzi sportowców z niepełnosprawnościami w kontekście i na tle zmian cywilizacyjnych – ekonomicznych, kulturowych, politycznych, religijnych, społecznych i technologicznych – zachodzących w globalnym świecie, do którego należy też sport. Biografie i wypowiedzi uprawiających sport osób z niepełnosprawnościami pozwoliły na uchwycenie dynamiki zachodzących zmian, bezpośrednio wpływających na ich historie, losy i życie, a także na zmianę postaw i strategii w stosunku do niepełnosprawności, edukacji, sportu, życia społecznego, budowania wizerunku osób z niepełnosprawnościami w masowych mediach i rekonstruowania wzorców kulturowo-społecznych z nimi związanych.

Zmiany społeczne aktualnie zachodzące i prognozowane na najbliższą przyszłość prezentowane były w przemówieniach wygłaszanych podczas ceremonii otwarcia igrzysk paraolimpijskich. Akcent kładziono na sportowców z niepełnosprawnościami w wymiarze indywidualnym i grupowym – byty społeczne, ludzi, podmioty. W reklamach towarzyszących paraolimpiadom główne postaci autobiograficznie i autorefleksyjnie opowiadają historie (ang. story telling) swego życia (Fog i in., 2010; Ryan, Thon, 2014; Alexander, 2017; Cierpiałowska, 2019) związane z niepełnosprawnością i sportem, ale i z szerszymi zjawiskami kulturowo-społecznymi. Narracje biograficzne sportowców z niepełnosprawnościami są świadectwem ich osobistych doświadczeń wpisanych w ramy kulturowo-społeczne, w których funkcjonują, trenują i uprawiają sport, refleksyjnie przez nich opisywany (Woźniak, 2015; Niedbalski, 2016).

Między konstruowaniem biografii […] a dyskursem o sporcie odzwierciedlającym przemiany kultury zachodzi zależność – przemiany kultury stanowią bowiem kontekst, podczas gdy dyskurs sportu jest swego rodzaju tworzywem tych procesów. Istotne znaczenie zdają się mieć tutaj procesy społeczne, przemiany kultury, uwarunkowania klasowe, środowiskowe oraz prawidłowości rządzące rozwojem kariery (Karkowska, 2016: 308; zob. Niedbalski, 2017; 2019; 2020).

Ewolucja narracji sportowców w paraolimpijskich reklamach zmienia obraz sportowców z niepełnosprawnościami w świadomości zbiorowej.

Materiały audiowizualne traktowano jako specyficzne teksty współczesnej kultury cyfrowej (Banks, 2013; Rose, 2015; Sajna, 2019; Przybylska, 2020), które „czytano” i analizowano jakościowo, wyodrębniając z nich zawartość i treści dotyczące biograficznych narracji sportowców z niepełnosprawnościami. Były to dwojakiego rodzaju audiowizualne teksty: komercyjne reklamy wrażliwe społecznie oraz akcje i kampanie społeczne w postaci filmowych spotów. Wybrano reklamy globalnych koncernów – Samsunga, Toyoty – blisko współpracujących i wspierających finansowo organizatorów igrzysk paraolimpijskich oraz sportowców z niepełnosprawnościami. Są to koncerny azjatyckie, które zintensyfikowały swoją obecność podczas ostatnich azjatyckich igrzysk w Tokio 2020/2021 i Pekinie 2022. W Polsce analogiczną rolę odgrywa koncern paliwowy Orlen i Lotto, wspierające rodzimy sport. Omawiane w artykule reklamy polskich i azjatyckich koncernów, emitowane w masowych mediach podczas igrzysk paraolimpijskich, były dominujące i stanowiły element przeważającej narracji. Akcje i kampanie społeczne aktywowane były w trakcie igrzysk paraolimpijskich, stanowiących idealne tło dla ich przekazów społecznych związanych z niepełnosprawnością.

Celem podjętych badań była analiza narracji biograficznych sportowców z niepełnosprawnościami oraz sposobów ich prezentacji w mass mediach podczas igrzysk paraolimpijskich. Cezurą czasową przyjętą przy analizie zróżnicowanych materiałów źródłowych była ostatnia dekada: lata 2012–2022. Stało się tak z kilku ważnych powodów:

1. igrzyska paraolimpijskie Londyn 2012 były bezpośrednim nawiązaniem do brytyjskich początków ruchu paraolimpijskiego, a w igrzyskach olimpijskich i paraolimpijskich brał udział beznogi Oscar Pistorius, co było bezprecedensowym wydarzeniem zmieniającym historię sportu;
2. zmiany w stosunku do sportu osób z niepełnosprawnościami zachodzące zaledwie w ciągu dziesięciu lat są bardzo głębokie i niezwykle znaczące (Sahaj, 2023), a przejawiają się w budowanym wizerunku zawodników z niepełnosprawnościami w mass mediach, dyskursie publicznym, narracji sportowców oraz ewolucji reklam towarzyszących igrzyskom;
3. igrzyska paraolimpijskie – letnie Tokio 2020/2021 i zimowe Pekin 2022 – odbywały się podczas pandemii COVID-19, w trakcie której zwielokrotniły się problemy społeczne w krajach azjatyckich dokonujących akulturacji i repozycjonowania osób z niepełnosprawnościami;
4. światowe organizacje sportowe podczas azjatyckich igrzysk zainicjowały program globalnych zmian społecznych #WeThe15, mający radykalnie odmienić sytuację osób z niepełnosprawnościami na całym świecie.

Letnie igrzyska paraolimpijskie Londyn 2012

Po cieszących się dużym zainteresowaniem kibiców i mediów igrzyskach paraolimpijskich Pekin 2008^[6] powstał spot reklamowy zapowiadający kolejne – brytyjskie igrzyska: Paralympics London 2012^[7]. Podano w nim liczne statystyki^[8] i komentarz: „Za każdym sportowcem jest marzenie. Za każdym marzeniem stoi wyzwanie. Z każdym wyzwaniem związana jest wola zwycięstwa. Serce narodu. Naszego narodu. Paraolimpiada wraca do domu”. Film powstał w kooperacji Brytyjskiego Komitetu Paraolimpijskiego (British Paralympics Association, BPA, https://paralympics.org.uk) i telewizji Channel 4. Partnerem strategicznym był Otto Bock, specjalizujący się w zaawansowanych technologicznie protezach sportowych – od 1988 r. partner igrzysk paraolimpijskich. Polska telewizja nie transmitowała ceremonii otwarcia brytyjskiej paraolimpiady w obawie przed niską oglądalnością i „estetyczną nieatrakcyjnością przekazu”, czym skazała się na falę krytyki opinii publicznej (Przybyszewski, 2012).

Londyńskie igrzyska były ogromnym przedsięwzięciem logistycznym i medialnym o znacznym potencjale kulturowo-społecznym. Nawiązywały do ideowych początków ruchu paraolimpijskiego, mającego korzenie w koncepcjach i praktyce sir Ludwiga Guttmanna^[9]. Zawody weteranów wojennych na wózkach inwalidzkich w szpitalu pod Londynem zapoczątkowały rozwój sportu osób z niepełnosprawnościami jako rehabilitacji ruchowej i inkluzji społecznej^[10]. Z lokalnych zawodów przekształciły się w międzynarodowe – International Stoke Mandeville Games^[11]/The World Wheelchair Games, by ostatecznie przyjąć formułę igrzysk paraolimpijskich – globalnej i prestiżowej imprezy sportowej, inkubatora wielu przedsięwzięć przyczyniających się do znaczących zmian kulturowo-społecznych na całym świecie. Ceremonię otwarcia igrzysk paraolimpijskich zainicjował całkowicie sparaliżowany astrofizyk Stephen Hawking, a w igrzyskach paraolimpijskich i olimpijskich występował beznogi Oscar Pistorius, indywidualnie rywalizując z pełnosprawnymi zawodnikami, co jest ewenementem w historii sportu (Howe, 2011; Sahaj, 2012; Michaluk, Pezdek, Sobiech, 2013; Nosal, 2015; de Léséleuc, Issanchou, 2016).

Londyńskie igrzyska informacyjnie wspierały kampanie społeczne i reklamy o lekkiej formule, okraszone brytyjskim poczuciem humoru. Telewizja BBC emitowała spot z królową Elżbietą II skaczącą ze spadochronem na stadion olimpijski^[12]. W reklamach pojawiały się ikony brytyjskiej popkultury, aktorzy i sportowcy. Przebojem igrzysk był utwór muzyczny Proud w wykonaniu Heather Small (w wielu filmowych wersjach), z olimpijskimi symbolami i przejawami najróżniejszych aktywności sportowych. Koncerny od lat współpracujące z Międzynarodowym Komitetem Olimpijskim (MKOl; International Olympic Committee – IOC, https://olympics.com/ioc) i Międzynarodowym Komitetem Paraolimpijskim (International Paralympic Committee – IPC^[13], https://www.paralympic.org) – Samsung i VISA – emitowały reklamy promujące prozdrowotną aktywność ruchową. W spocie z Usainem Boltem (Usain Bolt stars in Olympic TV ad) wystąpiła bezręka paraolimpijka Natalia Partyka, ówczesna ambasadorka sportu i zdrowia konsorcjum AWF-ów.

Channel 4 emitował spot Spotkaj superludzi (Channel 4 Paralympics Meet the Superhumans), którego bohaterami byli zawodnicy z niepełnosprawnościami, ukazani z ich fizycznymi brakami, bez pardonu walczący o zwycięstwo, płaczący z żalu po przegranej. Przedstawiani byli jako supermani, „drużyna do zadań specjalnych”, w konwencji zaczerpniętej z filmów akcji i sensacyjnych seriali. Akcentu nie kładziono na cielesne mankamenty i niepełnosprawności, ale na epickie zmagania sportowe. Samsung emitował reklamę Sport nie dba o to, kim jesteś (London 2012 Paralympics Sport Doesn’t Care Samsung). Na filmie trenerzy (często niepełnosprawni) zawodników z niepełnosprawnościami – różnych dyscyplin i konkurencji sportowych – na obiektach sportowych bezlitośnie i wręcz „nieludzko” ćwiczą ich, by doprowadzić do zwycięstwa. Miało to uświadomić widzom, jakie trudy ponoszą sportowcy, by wygrać – „krew, pot i łzy”.

Zimowe Igrzyska Paraolimpijskie Soczi 2014^[14]

Zmaganiom olimpijczyków w Soczi towarzyszyły liczne kampanie społeczne i reklamy społecznie zaangażowane, do których należą filmowe projekcje Samsunga. Kampania z serii Jaki jest twój problem? Sport nie dba o to? (What’s Your Problem? Sport Doesn’t Care. Sochi 2014. Paralympic Games) była kontynuowana i rozbudowywana o nowe wątki. Odchodzono od konwencji sportowców z niepełnosprawnościami pokazywanych jako herosi, kierując się w stronę bardziej ludzkiej, lecz niebohaterskiej ich prezentacji – ciężko pracujących, z trudem wstających na treningi, wycieńczonych, zmarzniętych, często zniechęconych, a nawet wściekłych, jednakże przekraczających naturalne ludzkie ograniczenia, intensywnie trenujących, często przegrywających i niekiedy wygrywających. W poszczególnych reklamach występowali konkretni sportowcy (indywidualnie i grupowo) prowadzący autonarrację podczas codziennych czynności, treningów i zawodów. W reklamach Samsunga występowali: Australijka Jessica Gallagher i Niemka Anna Schaffelhuber (narciarstwo alpejskie), Kanadyjczyk Greg Westlake, Koreańczyk Seung-Hwan Jung (hokej na lodzie), Amerykanin Evan Strong (snowboard) oraz Polka bez obu dłoni Katarzyna Rogowiec (biatlon i narciarstwo cross country). Trzy filmy z ich udziałem tworzą tryptyk: Prolog, Trening i Przyszłość.

W Prologu Rogowiec pokazana jest na treningu w mroźnej górskiej scenerii. Biegnie, pchając przytroczony do niej wózek. Podczas marszobiegu toczy się opowieść oddająca tok jej myślenia:

Wszyscy mamy problemy. Budzik bladym świtem. Restrykcyjna dieta. Dzień ważenia. Nowy bieg. Nowy trener, nowa rutyna. Wiatr ze wschodu lub z zachodu. Deszcz z nieba. Zły dzień. Zły tydzień. Strach przed robieniem czegoś pierwszy raz. Ale głównie obawa przed zajęciem ostatniego miejsca. Albo nawet drugiego. Wszyscy mamy problemy (Sport nie zna ograniczeń – Prolog).

W Treningu sportowcy niechętnie wstają o świcie. Zawodnik bez nogi porusza się, skacząc („nie jestem rannym ptaszkiem”), zawodniczka przesiada się z łóżka na wózek inwalidzki („nienawidzę wcześnie wstawać”). Rogowiec kikutami rąk karmi niewolę, telefon na ramieniu aktywując głosem (po polsku), zapewniając rozmówcę, że już jedzie (jest spóźniona). Zawodniczce jadącej na wózku w śnieżnej zadymce towarzyszy głos: „Och, jak mroźno!”. Beznogiemu zawodnikowi hartującemu ciało w lodowatej wodzie sekunduje głos: „Nigdy do tego się nie przyzwyczaję”. Snowboardziście z protezą nogi na szczycie góry partneruje głos: „Wiatr prosto w oczy jest najgorszy”. Polskiej biatlonistce płynnie przechodzącej z biegu narciarskiego na pozycję strzelecką towarzyszą słowa (po polsku): „Boczny wiatr. Nie lubię go”, gdy strzela poza tarczę. Hokeista na sledge’u nie trafia do bramki („Zły krążek”). „Zły smar” – myśli Rogowiec, biegnąc na nartach; „złe szkła” – myśli wywracająca się narciarka alpejska. „Nigdy nie wyląduję” – sądzi upadający snowboardzista. „Jestem zbyt zmęczona”, „boli mnie całe ciało”, „boli każdy mięsień”, „nie mogę spać” – to głosy wycieńczonych sportsmenów i sportsmenek. W kolejnym dniu morderczych ćwiczeń zawodnicy są coraz lepsi: hokeista efektywniejszy, snowboardzista płynniejszy, biatlonistka skuteczniejsza, narciarka dociera do mety; zawodnicy z trenerami i sympatykami cieszą się sukcesem. Hokeista, zrzuciwszy kask i ochraniacze, przystępuje do kolejnych ćwiczeń: „wiesz, co jest moim największym problemem? Nienawidzę przegrywać!”. W Przyszłości dziewczynka w okularach korekcyjnych i z protezą kończyny dolnej wkłada buty narciarskie, samodzielnie zapinając oporne klamry. Na szczycie, pytana przez instruktora, czy potrafi zjechać, potwierdza. Zjeżdża pierwszy raz w życiu i wywraca się wielokrotnie, ale wspierana przez instruktora próbuje raz jeszcze, entuzjastycznie pokrzykując. Film kończy się tak, jak dwa poprzednie, hasłem: „Jaki jest twój problem? Sport nie dba o to”.

Letnie igrzyska paraolimpijskie Rio 2016

Ceremonię otwarcia brazylijskiej paraolimpiady transmitowały telewizje stu pięćdziesięciu krajów. Jej przebieg był w całości dostępny w TVP, tłumaczony przez lektorów języka migowego. Inaugurację poprzedził żartobliwy film: szef IPC sir Philip Craven na inwalidzkim wózku jechał z Europy do Brazylii, pokonując bariery architektoniczno-urbanistyczne. Artystyczna część inauguracji paraolimpiady Rio 2016 była wykonana przez osoby z deficytami ruchowymi, niepełnosprawnościami i seniorów. Odwoływano się do integracji społecznej: „być kreatywnym, aktywnym, inkluzyjnym, różnorodnym, pięknym”. Brazylijskie igrzyska cieszyły się mniejszym zainteresowaniem niż dwa je poprzedzające (Schausteck de Almeida, Marchi Júnior, 2013; Sahaj, 2017a; 2017b; 2018; McGillivray i in., 2021). „Większość spośród zainteresowanych igrzyskami przyznawała […], że interesowała się nimi w niewielkim stopniu (37% ogółu), a tylko co trzeci dorosły w dużym (22%) lub bardzo dużym stopniu (11%)” (CBOS, 2016). Relacje w TVP1 były na wysokim poziomie merytorycznym pod względem danych medyczno-rehabilitacyjnych i sportowych zawodników po amputacjach, z porażeniami kończyn, niewidomych i niedowidzących oraz z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną. Zawodnicy z niepełnosprawnościami prosili w mediach: „Nie mówcie o nas, że jesteśmy dzielni” (Joanna Mendak, medalistka igrzysk paraolimpijskich), „Mówcie i piszcie o nas tak, jak mówicie i piszecie o sportowcach pełnosprawnych – o dobrych i złych rzeczach” (Bartosz Tarnowski, koszykarz na wózku) (Nie mówcie o nas…, b.r.). Bartosz Molik zauważył: „Zawodnicy chcą takiego samego traktowania jak olimpijczycy. Oceniajmy ich i wymagajmy od nich tyle samo co od pełnosprawnych sportowców, ale starajmy się ich w podobny sposób wspierać” (Molik, 2016: 20; zob. Szaj, 2016a; 2016b; Dybowska, 2017).

Podczas paraolimpiady Rio 2016 Channel 4 emitował wideoklip We’re The Superhumans (We’re The Superhumans Paralympics Rio 2016) w niezwykłej muzyczno-tanecznej formule, z udziałem licznych osób z fizycznymi deficytami i niepełnosprawnościami (po amputacjach i z niedowładami kończyn, niewidomych, głuchoniemych), odgrywających role muzyków, sportowców i tancerzy, w różnych prozaicznych czynnościach życiowych, scenkach rodzajowych i sytuacjach społecznych, czyniąc ten utwór kulturowym palimpsestem. Akcent położono na aktywność ruchową osób z niepełnosprawnościami – amatorów i paraolimpijczyków, ekspozycję cielesności nienormatywnej oraz codziennych czynności (edukacja, praca, samoobsługa, relaks, zakupy) naprzemiennych z uprawianiem sportu, mimo ograniczeń i trudności. Niczym refren powtarzana była fraza: „Tak, mogę!”^[15]. Pojawiły się też wariacje filmu z serii Superhumans, jak choćby Return the Superhumans (The Superhumans Return), będący pastiszem thrillerów, w którym bohaterami są aktorzy z niepełnosprawnościami, grający role czarnych charakterów. Film kończy się ironicznym zdaniem: „Niepełnosprawni nie muszą grać ról złoczyńców” – mogą grać akceptowane społecznie role sportowców.

Zimowe igrzyska paraolimpijskie Pjongczang 2018^[16]

Reklamy emitowane na paraolimpiadzie w Korei Południowej miały azjatycką specyfikę i swoisty rys kulturowo-społeczny. Osób z niepełnosprawnościami nie prezentowano w kontekście bohaterskich i heroicznych zmagań sportowych, ale w egzystencjalnym, ludzkim wymiarze. Zabieg ten był wcześniej stosowany w osobistych reklamach z Oscarem Pistoriusem, Nickiem Vujicicem i innymi sportowcami (Piechal, 2018). Opowiadane historie rozpoczynają się w dzieciństwie, traktują o etiologii chorób i niepełnosprawności, trudnościach życiowych stojących na drodze do sukcesu, aporiach pokonywanych ciężką pracą i konsekwentnym dążeniem do celu. W tym sposobie narracji sportowy sukces i zwycięstwa są elementami szerszego procesu, w którym biorą udział także inni aktorzy społeczni. Sportowcy cieleśnie nienormatywni są w tej konwencji postaciami, z którymi można się identyfikować i solidaryzować, polubić za ich humor oraz dystans do siebie i ludzkiej niedoskonałości wynikającej z fizycznej ułomności.

Społecznie zaangażowany jest Samsung, od lat wspomagający sport paraolimpijski. W 2018 r. zyskał medialnego partnera (rywala) w postaci japońskiego koncernu Toyota. Wielowątkowe reklamy Toyoty opowiadają historie konkretnych ludzi z niepełnosprawnościami, poczynając od ich dzieciństwa i uwypuklając to, jak wiele różnorodnych czynników miało wpływ na ich sportowy sukces. W przekazach tych nie ma bohaterstwa i heroizmu, jest codzienność, rutyna i zwyczajność. Reklamy społeczne Samsunga stworzyły narracyjny kanon w prezentacji sportowców z niepełnosprawnościami, w który Toyota się wpasowała. Reklamy obu azjatyckich koncernów są skoncentrowane na przekazie: „możesz, potrafisz, jesteś w stanie”. Dotyczą niepełnosprawności i sportu, ale także marginalizowanych grup społecznych, nierówności, stereotypów i wykluczenia.

W serii reklam Samsunga Dokonuj niemożliwego (Samsung #DoWhatYouCant), traktujących o trudnościach dnia codziennego osób z niepełnosprawnościami, akcent położono na wzmocnienie pozytywne – dasz radę, możesz, potrafisz – mimo obiektywnych trudności (żmudna rehabilitacja kobiety po amputacji, reedukacja ruchowa) i niesprzyjających absorpcji, dyskryminujących i wykluczających stereotypów społecznych. Filmom Samsunga towarzyszy symptomatyczny slogan: „Rodzimy się, żeby robić rzeczy niemożliwe”.

Formułę Samsunga wzbogaciła Toyota w kampanii społecznej Start Your Impossible. Pojawiła się w niej wiązka przekazów medialnych i kulturowo-społecznych – inicjatyw sprzyjających tworzeniu społeczeństw solidarnych i zintegrowanych, wolnych od barier, w duchu azjatyckiej filozofii działania i życia wspólnotowego oraz związanego z nim stylu pracy: pokonywania trudności cierpliwie, z pokorą, wytrwale, w społeczeństwie, w którym zaangażowanie pojedynczych obywateli i zbiorowy wysiłek sprawiają, że ambitne cele stają się możliwe do osiągnięcia. Przykładem tego była seria reklam Toyoty w ramach kampanii związanej z działalnością MKOl i IPC, z udziałem osób, które osiągnęły sukces sportowy i życiowy mimo towarzyszącej im niepełnosprawności. W kampanii Toyoty Start Your Impossible główne postaci są ograniczane przez chorobę, niepełnosprawność i podeszły wiek, ale ograniczenia te z mozołem, konsekwentnie i skutecznie przezwyciężają – jak w filmie Good odds. Toyota 2018 (Toyota Super Bowl Commercial 2018 Good Odds), w którym obliczane jest (znikome) prawdopodobieństwo zdobycia złotego medalu olimpijskiego przez dziewczynkę urodzoną bez kończyn dolnych. Jest nią Kanadyjka Lauren Woolstencroft, ośmiokrotna mistrzyni zimowych igrzysk paraolimpijskich w narciarstwie zjazdowym, zawdzięczająca sukcesy – okupione bólem i samotnością, licznymi wyrzeczeniami i zwątpieniami – pokazanej w filmie determinacji, ciężkiej pracy i uporowi.

Postaci pokazywanych w zaangażowanych społecznie reklamach Toyoty w ramach Start Your Impossible jest wiele. Są to osoby z niepełnosprawnościami, różnej płci i wieku, pochodzące z odmiennych klas i warstw społecznych. Kluczem do ich emancypacji jest aktywność ruchowa o proweniencji sportowej, wspomagana nowoczesnymi akcesoriami rehabilitacyjnymi i zaawansowanymi technologiami azjatyckich koncernów, dzięki którym mogą one w większym stopniu partycypować w życiu społecznym (praca, randka, spacer, uczestnictwo w integracyjnej grze na placu zabaw, wizyta w klubie nocnym). Filmów z tej serii Toyoty jest dużo, traktują one o przezwyciężaniu słabości związanych z niepełnosprawnościami, niezależnie od barier architektoniczno-urbanistycznych i społecznych, okoliczności i przeciwności życiowych.

W serii Start Your Impossible są filmy z osobami, które osiągnęły sukcesy sportowe na światowym poziomie, ze złotymi medalami igrzysk paraolimpijskich włącznie, co było ukoronowaniem wysiłków. Wiele postaci z niepełnosprawnościami na drodze do sportowego sukcesu musiało dodatkowo pokonywać bariery językowe, mentalne i kulturowo-społeczne^[17]: szermierka bez czterech kończyn Włoszka Beatrice „Bebe” Vio, australijska pływaczka i koszykarka bez kończyny dolnej Ellie Victoria Cole, tancerz z polio Dergin Tokmak, multisportowiec Michael Milton czy Sudarshan Gautam, który mimo braku kończyn górnych bez protez zdobył Mount Everest. Gautam mówi: „Moim głównym powodem wspinania się na górę jest rozpowszechnianie wiadomości, że niepełnosprawność nie jest niepełnosprawnością” (Start Your Impossible: Dergin Tokmak). Pochodząca z Rosji, adoptowana w USA, Tatyana McFadden rywalizuje ze swym niepełnosprawnym ciałem i walczy z dyskryminacją w szkole:

Nigdy nie widziałam siebie jako osoby niepełnosprawnej, więc mój wózek inwalidzki jest jak moja para butów […]. Zdecydowanie ważne jest, aby być wzorem do naśladowania i naprawdę walczyć o to, w co wierzysz. Jeśli masz marzenie i cel, i chcesz coś osiągnąć, możesz pokonać niemożliwości! (Start Your Impossible: Tatyana McFadden).

Letnie igrzyska paraolimpijskie Tokio 2020/2021^[18]

Z powodu pandemii COVID-19 japońskie igrzyska odbyły się z rocznym opóźnieniem i w surowym reżymie sanitarnym (Dybowska, Zduńczyk, 2020; 2021a; 2021b; Banio, 2021). Ceremonia otwarcia paraolimpiady pokazana w TVP Sport i na www.sport.tvp.pl odnosiła się do bieżących problemów społecznych związanych z aktywnością fizyczną, niepełnosprawnością i zdrowiem. Polscy komentatorzy obszernie odwoływali się do wątków historycznych: początków rehabilitacji ruchowej sprzężonej z rywalizacją sportową u sir Ludwiga Guttmanna^[19]. Akcentowali to, że aktywność ruchowa jest jedną z najefektywniejszych form rehabilitacji, świadectwem czego są biografie, życiorysy i wywiady z wieloma sportowcami. Wybiegano też w przyszłość rehabilitacji i sportu, wspomaganego nowoczesnymi technologiami i postępowymi ideami społecznymi. Szefowa komitetu organizacyjnego paraolimpiady – Seiko Hashimoto – mówiła o konieczności budowy społeczeństw bez barier. Szef IPC – Andrew Parsons – przemawiając w maseczce, zauważył, że igrzyska paraolimpijskie są jednym z najbardziej transformujących masową wyobraźnię wydarzeń na świecie i hucznie ogłosił program „WeThe15” (https://www.wethe15.org)^[20], realizowany przy współudziale dwudziestu międzynarodowych organizacji. Jest to ambitny inkluzyjny plan, by w ciągu dekady stworzyć społeczeństwo obywatelskie, gruntownie zmienić masową percepcję, globalnie i radykalnie poprawić sytuację i medialny wizerunek oraz zaktywizować osoby z niepełnosprawnościami, które stanowią 15% populacji światowej, czyli około 1,2 mld ludzi.

Kluczowy fragment przemowy Andrew Parsonsa brzmiał:

Igrzyska paraolimpijskie są platformą zmian. Ale zmiany tylko co cztery lata to za mało. To zależy od każdego z nas, by codziennie odegrał swoją rolę w tworzeniu bardziej inkluzyjnego społeczeństwa. […]. Odmienności są siłą, nie słabością. Sportowcy niepełnosprawni są siłą natury i dobra […], ale nie dokonają zmian sami. Siłą ruchu paraolimpijskiego jest współpraca i wsparcie sportowców, by mogli zabłysnąć. Paraolimpijczycy! Daliście z siebie wszystko, żeby tu być. Krew, pot i łzy. Teraz jest moment, by pokazać światu waszą siłę, umiejętności i determinację. Jeśli świat przykleił ci kiedyś etykietę, teraz jest twój czas na zmianę etykiety: czempion, bohater, przyjaciel, kolega, wzór do naśladowania lub po prostu człowiek. Jesteście najlepszymi z ludzi. I tylko wy możecie decydować, kim i czym jesteście. […]. Wasze występy mogą zmienić wasze losy. Ale najważniejsze: mogą na zawsze zmienić życie 1,2 miliarda ludzi. To jest siła sportu: zmiana życia i społeczności. Zmiany zaczynają się od sportu^[21] (Andrew Parsons’ Tokyo 2020 Opening Ceremony Speech | Paralympic Games).

Reklamy na igrzyskach Tokio 2020 były kontynuacją azjatyckiego trendu: niepełnosprawność, sport i technologie wspierające. Prezes Toyota Motor Corporation – Akio Toyoda – zaprezentował nową filozofię działania, odwołującą się do „potęgi ruchu”: „Pod olimpijską i paraolimpijską flagą chcemy przypomnieć o tym, że sport jedna ludzi” oraz „stajemy przed nową misją – chcemy zapewnić ludzkości swobodę przemieszczania się. Właśnie dlatego Toyota została oficjalnym światowym partnerem mobilności MKOl i IPC” (Toyota ICBY 2021/Start your impossible). Toyota wsparła wielu sportowców z niepełnosprawnościami, którzy występują w jej reklamach (Toyota łączy sport i samochody w kreatywnej kampanii, 2021). Koncern stawia na mobilność (Toyota, b.r.): reklamuje elektryczny samochód z autopilotem i pokazuje nastolatka z zaawansowaną niepełnosprawnością (poruszającego się specjalistycznym pojazdem), przełamującego nieśmiałość i umawiającego się na randkę z dziewczyną. Jedną z najbardziej transparentnych reklam Toyoty, wpisującą się w nurt biograficznych opowieści rozpoczynających się od dzieciństwa, jest historia beznogiej pływaczki Jessiki Long (Toyota: Super Bowl Commercial – Jessica Long).

W polskiej telewizji w trakcie igrzysk Tokio 2020/2021 dominowała reklama Orlenu, sponsora olimpijskiej i paraolimpijskiej reprezentacji, odwołująca się do biografii sportowców pełno- i niepełnosprawnych. Zawodnikami tymi byli: Piotr Lisek (skok o tyczce), Maria Andrzejczyk (rzut oszczepem), Rafał Szumiec (kolarstwo ręczne), Justyna Święty-Ersetic (bieg na 400 m), Anita Włodarczyk (rzut młotem), Piotr Małachowski (rzut dyskiem), Adrian Castro (szermierka na wózkach)^[22]. Polscy sportowcy pokazani zostali podczas ciężkich całodniowych treningów: obolali, spoceni, zmęczeni, wyczerpani, czasem płaczący bądź wściekli, ale nieodpuszczający.

Słowa narratora tej reklamy są symptomatyczne:

Są różne rodzaje zwycięstwa. Gdy twoje dłonie od dawna mają dość, a ty i tak sięgasz po młot. Chociaż nie możesz chodzić, nie dajesz się zatrzymać. Ciało mówi ci koniec, a ty mówisz: to dopiero początek. Jeszcze 50 cm, 40, 30… A ty już wygrałeś i to nie raz, tylko setki razy. Dzień po dniu, rok po roku, podnosisz się pomimo bólu. Tak, są różne rodzaje zwycięstwa. Każde z nich jest na wagę złota, chociaż nikt nie daje za nie medali. Bo największe zwycięstwa to te, które odnosisz sam ze sobą. Dla nas już zwyciężyliście (Orlen Tokyo 2020 spot 60s).

Zimowe igrzyska paraolimpijskie Pekin 2022

Informacje o zimowych igrzyskach paraolimpijskich Pekin 2022, podobnie jak w przypadku zimowych igrzysk Soczi 2014, zeszły na dalszy plan z powodu rosyjskiej „wojskowej operacji specjalnej” w Ukrainie, która rozpoczęła się tuż przed początkiem paraolimpiady^[23]. W radiowo-telewizyjnych programach informacyjnych i opiniotwórczych dziennikach prasowych dominowały wiadomości związane z wojną. Wojna zawłaszczyła publiczną narrację: także tę związaną z ceremonią rozpoczęcia zimowych igrzysk paraolimpijskich Pekin 2022^[24]. Żadna z głównych polskich telewizji państwowych i prywatnych nie transmitowała ceremonii otwarcia paraolimpiady, udostępnił ją jedynie SuperPolsat.

Otwarcie igrzysk odbyło się na monumentalnym Stadionie Narodowym w Pekinie i było symultanicznie tłumaczone przez lektorów języka migowego. Przypomniano, że 15% światowej populacji stanowią osoby z niepełnosprawnościami; liczba ta nie maleje, lecz rośnie. Odtworzono utwór o symptomatycznym tytule Pokój, wspólnota, wspólna przyszłość. Polscy komentatorzy sportowi mówili o rodowodzie igrzysk paraolimpijskich i roli sir Ludwiga Guttmanna (wojna i weterani wojenni rehabilitowani sportem). Zwracali uwagę, że standardem nowoczesnych technologicznie krajów azjatyckich są brawurowe oprawy organizowanych przez nie imprez sportowych. Scenariusz ceremonii otwarcia paraolimpiady Pekin 2022 skrócono.

Oficjalne przemówienia inauguracyjne dotyczyły pokoju na świecie i ekologii oraz sportu. W filmie dotyczącym sportu osób z niepełnosprawnościami pokazano ludzi z wielorakimi deficytami ruchowymi i w różnorodnych sytuacjach społecznych. Nawiązano do projektu #WeThe15 ogłoszonego w trakcie igrzysk Tokio 2020/21, podkreślając konieczność radykalnych i zaawansowanych zmian społecznych, które są obowiązkiem moralnym i etyczną powinnością, na co akcent kładł w pacyfistycznym wystąpieniu szef IPC Andrew Parsons:

Jako lider organizacji, której podstawą jest integracja, w której celebruje się różnorodność i akceptuje różnice, jestem przerażony tym, co dzieje się obecnie na świecie. XXI wiek to czas dialogu i dyplomacji, a nie wojny i nienawiści! […]. W IPC dążymy do lepszego i bardziej inkluzyjnego świata, wolnego od dyskryminacji, nienawiści, ignorancji i konfliktów. Tutaj w Pekinie paraolimpijscy sportowcy z 46 różnych krajów będą rywalizować ze sobą, a nie przeciwko sobie. Poprzez sport pokażą to, co najlepsze w ludzkości i podkreślą wartości, które powinny leżeć u podstaw pokojowego i integracyjnego świata. Paraolimpijczycy wiedzą, że przeciwnik nie jest wrogiem, tylko rywalem. Razem możemy osiągnąć więcej, dużo więcej. […]. Ruch paraolimpijski wzywa światowe władze do zjednoczenia się, tak jak robią to sportowcy, i promowania pokoju, zrozumienia i integracji^[25] (Andrew Parsons’ Beijing 2022 Opening Statement | Paralympic Games).

Odnosząc się bezpośrednio do programu WeTe15 Andrew Parson informował:

Paraolimpijczycy, jest taki ważny moment w waszym życiu, kiedy dzięki sportowi akceptujecie swoją niepełnosprawność. Nie jako coś, co was definiuje, ale coś, co jest częścią tego, kim jesteście. Kiedy to zrozumiesz, znajdziesz swoją siłę tam, gdzie inni widzieli słabość, a ty znajdziesz własną moc i drogę, aby zmaksymalizować to, co możesz zrobić. Jeśli 15% światowej populacji jest z niepełnosprawnościami, paraolimpijczycy pokazują pozostałym 85% ludzi, że osoby z niepełnosprawnościami mogą robić, co chcą, jeśli tylko mają taką możliwość. Właśnie dlatego IPC i Disability Alliance wraz z 18 międzynarodowymi koalicjantami uruchomiły program WeThe15. Za jego pośrednictwem chcemy prowadzić kampanię na rzecz widoczności niepełnosprawności, dostępności, integracji i równości praw. Każdy z 1,2 miliarda niepełnosprawnych obywateli świata powinien mieć taką samą możliwość życia pełnią życia, gonienia za marzeniami, odnajdywania drogi przez życiowe wzloty i upadki oraz wnoszenia wkładu w życie społeczne. […] od każdego z nas zależy, czy zobowiążemy się do zmiany, aby zagwarantować tę możliwość. […] wasze przygotowania do tych igrzysk nie były łatwe, zwłaszcza ze względu na globalną pandemię. To wy definiujecie sposób myślenia o determinacji, wy personifikujecie wytrwałość. Świętuj tutaj swoje osiągnięcia i bądź dumny, że twoje umiejętności mogą i zmienią świat dla wielu, wielu milionów ludzi (Andrew Parsons’ Beijing 2022 Opening Statement | Paralympic Games).

Ceremonii otwarcia paraolimpiady towarzyszyły pokazy laserowe i animacje ruchowe z udziałem animatorów w różnym wieku (od dziecka do seniora), z deficytami ruchowymi i niepełnosprawnościami. Podświetlano hasło paraolimpijskie #ChangeStartsWithSport (International Paralympic Committee, 2019), będące elementem nowej, zaawansowanej globalnej strategii, mającej na celu zmianę – aktywnością ruchową i sportem – wizerunku osób z niepełnosprawnościami, transformację światowych społeczeństw, wspieranie programów uwzględniających prawa człowieka w jego pełnym wymiarze. Podkreślano inkluzywność sportu osób z niepełnosprawnościami w kontekście kulturowo-społecznym. Komentatorzy polscy przypomnieli o szczytnej misji corocznego plebiscytu „Przeglądu Sportowego” – wyróżnieniach w kategorii „Sport bez barier” – jako elemencie integracji polskiego środowiska sportowego^[26]. W trakcie ceremonii otwarcia paraolimpiady Pekin 2022 wymienili po kolei wszystkich polskich sportowców (wielu z afiliacją AWF) biorących udział w tym prestiżowym wydarzeniu. Zauważyli, że szef IPC domagający się pokoju na świecie jest z Brazylii^[27] – jednego z niewielu krajów, które nie poparły sankcji nakładanych na Rosję. Reprezentację Rosji wykluczono z igrzysk i wielu prestiżowych imprez sportowych, w tym Euro 2020 i mundialu Katar 2022.

Igrzyska olimpijskie i paraolimpijskie Pekin 2022 odbywały się w czasie pandemii, w ścisłym rygorze sanitarnym (obowiązkowe maseczki) i z zastosowaniem dystansu społecznego^[28]. Odbiło się to na frekwencji: w transmisji telewizyjnej widać było, że widzów jest niewielu, a usytuowano ich tak, by sprawiali wrażenie liczniejszych. Nieoświetlone odleglejsze miejsca trybun były wyludnione. Kluczowe postaci – szef IPC Andrew Parsons i przewodniczący Chińskiej Republiki Ludowej Xi Jinping – stali w maseczkach oddaleni od siebie. Na inaugurację paraolimpiady przybyło niewiele ważnych osób ze świata polityki. Chińskie igrzyska były bojkotowane, analogicznie, choć w mniejszym stopniu, jak te z 2008 r. Chińczycy wykorzystali wybudowane wówczas obiekty sportowe.

Na paraolimpiadzie Tokio 2020/2021 poinformowano o powstaniu multifunkcyjnego programu #WeThe15^[29]. Na paraolimpiadzie w Pekinie zaktualizowano informacje o nim oraz o symultanicznie realizowanym programie #ChangeStartsWithSport. W programy te zaangażowały się liczne organizacje profesjonalnie zajmujące się osobami z niepełnosprawnościami, sportem i zdrowiem w ich wzajemnym powiązaniu. Międzynarodowy Komitet Olimpijski i IOP zawarł trwały sojusz ze Światową Organizacją Zdrowia (World Health Organisation – WHO, https://www.who.int). W 2020 r. MKOl i WHO podpisały porozumienie o współpracy przy promocji zdrowia poprzez aktywność fizyczną i sport, apelując o międzynarodową solidarność i współpracę w dobie pandemii (World Health Organization, 2020). Nowym ciałem organizacyjnym jest Międzynarodowy Sojusz na Rzecz Niepełnosprawności (International Disability Alliance – IDA, https://www.internationaldisabilityalliance.org):

To największy w historii ruch zrzeszający organizacje ze świata sportu, praw człowieka, polityki, biznesu, sztuki i rozrywki. Razem będą pracować z rządami, biznesem oraz opinią publiczną, aby przez następną dekadę zainicjować zmianę społeczną niezwykle potrzebną największej na świecie marginalizowanej grupie społecznej. Wykorzystując unikatową szansę, jaką daje sport, by zaangażować wiele osób na całym świecie i kreować pozytywną zmianę społeczną, Międzynarodowy Komitet Paraolimpijski, Olimpiady Specjalne, Fundacja Invictus Games oraz Międzynarodowy Komitet Sportu Głuchych współpracują razem po raz pierwszy w historii. Te cztery organizacje wykorzystają specyfikę swoich wydarzeń sportowych oraz media społecznościowe sportowców, aby podnieść świadomość i zrozumienie dla spraw, z którymi mierzą się osoby z niepełnosprawnościami na całym świecie każdego dnia. Do organizacji sportowych zaangażowanych w kampanię #WeThe15 i szerzenie jej idei przez najbliższe dziesięciolecie dołączyły Międzynarodowy Sojusz na Rzecz Niepełnosprawności (IDA), Biuro Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka, UNESCO, Komisja Europejska, grupa The Valuable 500, UN SDG Action Campaign, Global Citizen, Global Disability Innovation Hub, UN Alliance of Civilisations i wiele innych („Nie jesteśmy superbohaterami…, 2021).

Intrygujący i wiele mówiący jest sztandarowy spot filmowy kampanii #WeThe15, w którym postaci cieleśnie nienormatywne, z różnymi deficytami i niepełnosprawnościami fizycznymi, intelektualnymi i społecznymi, indywidualnie i drużynowo, w autoironiczny i przewrotny, zabawny i żartobliwy sposób przekonują, że nie są żadnymi bohaterami. Są w różnym wieku, pochodzą z odmiennych kultur i społeczności, posługują się wieloma językami (w tym migowym), pokazano ich w różnych kontekstach i sytuacjach społecznych – w opiece nad dziećmi, w domach i w mieście, w czasie relaksu i podczas uprawiania sportu, w scenach intymnych i w podróży. Prezentujący ich filmowy tekst kultury jest mozaikowy, kompozytowy, wielowarstwowy, oparty na żartach sytuacyjnych: niewidomi na „randce w ciemno”, Arabka w wieku senioralnym modląca się o torebkę (a nie o zdrowie), osoba niskorosła na „piedestale”, z którego musi korzystać w mieszkaniu, mężczyzna z zespołem Tourette’a, któremu wymykają się z ust niechciane słowa. Spot bezpośrednio nawiązuje (obrazem i narracją) do reklam sportowców z niepełnosprawnościami, kreowanych na bohaterów i supermanów na igrzyskach paraolimpijskich Londyn 2012 (Meet the superhumans). Zaczyna się w identycznej scenerii, a sporowcowi na wózku jadącemu na trening towarzyszą głosy:

Jesteś TAKĄ inspiracją. TAKI odważny! Przypominasz MI, żebym był szczęśliwy. UWIELBIAM to, że nie pozwalasz, by cię to przygnębiło – dobrze dla ciebie! To łamie mi serce. Spójrz na siebie i dookoła! Popychasz nas wszystkich do bycia lepszymi. Jesteście superbohaterami (#WeThe15/Paralympic games).

Akcja zatrzymuje się i następuje gwałtowna zmiana narracji, zapowiadana sceptycznym pytaniem: „Naprawdę?”. Odpowiedzi padają lawinowo wraz z wartkim potokiem prozaicznych sytuacji życiowych, w których znajdują się główne postaci:

Taaak!… Jesteśmy „superbohaterami”, w porządku… Za wyprowadzenie dzieci na czas. Pchamy wózki… Jestem wózkiem! Niszczymy telefony… Ludzie nazywają nas wyjątkowymi, ale nie ma w nas nic „wyjątkowego”. Mamy kredyty hipoteczne. Zabijamy rośliny doniczkowe. Oglądamy seriale telewizyjne […]. Walczymy z poszewkami na kołdry! Opalamy się na wakacjach. Jesteśmy „politykami” […]. Doradcami emerytalnymi. Bierzemy ślub! (Poznaliśmy się na randce w ciemno!). Tak, potrafimy śmiać się, także z siebie. Kochamy nasze babcie […]. Modlimy się pięć razy dziennie, albo i nie. (Nie modlę się o „wyleczenie”! Błagam o nową torebkę!). […]. Chodzimy na pierwsze randki i też nam się poszczęści. Tak więc, chociaż cokoły są ładne, a litość tolerowana, nie jesteśmy „wyjątkowi”. To nie tak. To nie jest nasza rzeczywistość. I tylko wtedy, gdy zobaczysz nas jako jednego z was. Cudownie, zwyczajnie, cudownie, po ludzku. Tylko wtedy wszyscy możemy przełamać te bariery, które nas dzielą. Stanowimy 15% światowej populacji. To ponad miliard ludzi! (#WeThe15/Paralympic games)

Dyskusja i podsumowanie

W ciągu ostatniej dekady problematyka sportu osób z niepełnosprawnościami biorących udział w igrzyskach paraolimpijskich była wielokrotnie podejmowana w czasopismach o proweniencji medycznej, sportowej i socjologicznej. Problematyka ta weszła do kanonu intensywnie rozwijanych badań socjologicznych w obszarze disability studies (Albrecht, Seelman, Bury, 2001; Howe, 2015; French, Le Clair, 2018)^[30]. Autorzy głowili się nad rolą kulturowo-społeczną i znaczeniem sportu w doświadczeniach życiowych osób z niepełnosprawnościami, od przełomowych igrzysk Londyn 2012 poczynając (Purdue, Howe, 2012a; 2012b; Hodges i in., 2014), nad tym, jakimi metodami i w jakich ramach teoretycznych należy badać ten fenomen (Jackson i in., 2014; Solves i in., 2019) oraz w jakim kontekście sport osób z niepełnosprawnościami należy prezentować (Bush i in., 2013; Kim, Lee, Oh, 2018). Dostrzegano zachodzenie paradygmatycznych zmian w dyskursie publicznym i sposobach prowadzenia narracji sportowców z niepełnosprawnościami w kontekście igrzysk paraolimpijskich oraz ewolucję w strategiach ich medialnych prezentacji, czyniących ich bardziej widzialnymi, niekoniecznie tylko w kontekście niepełnosprawności i rehabilitacji (Pullen in., 2018; 2021), ale także w szerszym ujęciu filozoficznym i społecznym, odchodzącym od stereotypowego ujęcia osoby niepełnosprawnej i dychotomii „superkaleka”–ofiara losu, beneficjent medycyny i pomocy społecznej.

Według Marshy Saxton (2018) umieszczanie osób z niepełnosprawnościami w rolach bohaterów, herosów, nadludzi wpisuje się w narrację, w której akcent kładziony jest na ich nadzwyczajnych mocach i epickich zmaganiach z ograniczeniami cielesnymi i ułomnościami psychofizycznymi, co automatycznie wywołuje ludzką solidarność, podziw i sympatię, a nie litość i współczucie. W takich prezentacjach wizerunek the supercrip ugruntowuje się, choć nie jest obiektywny (McRuer, 2006; Martin, 2017). Grzegorz Kubiński w budowaniu wizerunku sportowców z niepełnosprawnościami na paraolimpiadzie Rio 2016 dostrzegł wyjątkowość sportu, w którym:

[…] osoba niepełnosprawna może coś zrobić, ma możliwość osiągnięcia jakiegoś ważnego celu, w swoim normalnym, codziennym życiu znów staje się „tylko niepełnosprawny”. Wnioski takie potwierdzają parasportowcy głośno mówiący o swoich potrzebach nie tylko sportowych, ale i wynikających ze sportu i będących jego konsekwencją. Problemy dotyczą po prostu typowego życia sportowca, odpowiedniej regeneracji, suplementacji, finansowania zgrupowań i tym podobnych rzeczy. Jednakże te kwestie znikają po ustaniu spektaklu, po zamknięciu stadionów paraolimpijczycy wracają do swej społecznej roli niepełnosprawnego i „chorego”. Z bohaterów stają się na powrót ofiarami (Kubiński, 2017: 176).

Jednakże zdaniem cytowanego socjologa medialne obrazy osób z niepełnosprawnościami osadzonych w rolach dzielnie walczących na paraolimpiadach wojowników nie są w stanie przełamać rozpowszechnionych stereotypów społecznych, między innymi z uwagi na temporalność tych medialnych przekazów:

[…] nie wydaje się, by paraolimpiada czy inne zawody parasportowe, które zostaną nagłośnione i upublicznione w mediach, pozwoliły na zmianę podejścia osób pełnosprawnych. Wydaje się, że hasło „Patrzcie na nas” odnosi się tylko do momentu trwania spektaklu, potem spojrzenie pełnosprawnego widza się odwraca. Zmagania sportowe – i to nie tylko paraolimpijskie – jednoczą bowiem na chwilę, liminalność przynależna sportowi znika wraz z wręczeniem ostatniego medalu. Poczucie bliskości i próba zrozumienia osób niepełnosprawnych sprowadza się tylko do medialnego spektaklu, w którym pełnosprawny widz ogląda zmagania odmiennych fizyczności i może jeszcze wtedy czuć ducha sportowej rywalizacji. Zmagania parasportowców, jak i sportowców inspirują, budzą pozytywne emocje. O ile jednak pozasportowe życie sportowców również fascynuje fanów, o tyle pozasportowe życie parasportowców raczej przeraża i zniechęca. Ciało odmienne oskarża nasze własne zdrowe ciała o to, że je zaniedbujemy, że nic nie robimy, marnotrawimy czas. To wzbudza poczucie winy i niechęć do oglądania aktywności osób niepełnosprawnych (Kubiński, 2017: 176–177).

Wydaje się, że koncentrowanie uwagi na cielesnej nienormatywności i ułomnościach w częstszych przekazach medialnych mogłoby być odstręczające dla przeciętnego odbiorcy, natomiast okolicznościowe prezentowanie sportowców jako herosów jedynie w czasie globalnych imprez sportowych daje efekt iluzoryczny, obraz fantomowy i nieobiektywny. Oczekiwany byłby zatem obraz osób z niepełnosprawnościami bardziej stabilny, trwały i uśredniony, oferowany poza sportowymi zawodami, choć związany z aktywnością ruchową, sportem i zdrowiem. Naprzeciw tym oczekiwaniom wychodzą radiowo-telewizyjne akcje i kampanie społeczne^[31] (Sosnowska, 2013; Żyłowska, 2022) oraz społecznie wrażliwe reklamy dostępne w internecie i poprzez internet (portale społecznościowe), redystrybuowane ad infinitum, włączające przedstawicieli marginalizowanych grup społecznych (Toffoletti, 2018; Sulińska, 2020; Sahaj, 2021). Czynią one ich bardziej widzialnymi, lecz nie redukują ich tylko do jednej roli i jednego wymiaru – pozwalają im na samodzielne definiowanie się w różnorodnych autonarracjach (Wong, 2020; Visibility of Disability…, 2021; Sahaj, 2022c).

Reklamy Samsunga na paraolimpiadach Londyn 2012, Soczi 2014 i Rio 2016 przesuwały akcent przekazu z bohaterstwa i heroizmu sportowców z niepełnosprawnościami na ich ludzki wymiar – słabości i ograniczenia, o których opowiadali w historiach swego życia. W reklamach Toyoty z Pjongchang 2018 w intymnych relacjach sportowców nie ma bohaterstwa, heroizmu i superludzi. Narracje sportowców obrazują perypetie zwykłych osób – chorych i niepełnosprawnych, jednak przekraczających cielesne ograniczenia (Biela, Hebda, 2015; Mironiuk, 2020; Turoń-Skrzypińska, 2020; Sahaj, 2022b). Nie ma cierpienia, litości i patosu, a przekaz medialny nie koncentruje się na ułomnościach, lecz na sposobach ich przezwyciężania. Pokazana jest ciężka praca, treningi i zadania do wykonania w celu osiągnięcia sukcesu sportowego. Inkluzję społeczną wspomagają aktywność fizyczna i rehabilitacja ruchowa, bliskie relacje interpersonalne i społeczne zaangażowanie. W reklamach Toyoty występują medaliści olimpijscy i paraolimpijscy, którzy osiągnęli sukces na poziomie światowym. Jednakże nie byliby oni sami w stanie sięgnąć wyżyn, nie działali w próżni społecznej. Najnowsze reklamy paraolimpijskie kładą nacisk na interakcje ze środowiskiem społecznym, kręgiem rodzinnym, przyjaciółmi – „znaczącymi innymi”.

Wątek wspólnotowości jest mocno eksponowany w reklamach azjatyckich koncernów (Samsung, Toyota), emitowanych w trakcie imprez sportowych (paraolimpiady: Tokio 2020 i Pekin 2022). W krajach azjatyckich (w tym arabskich) panuje odmienna filozofia działania (kolektywizm, nieeuropejski indywidualizm), inne są obyczaje i zwyczaje oraz normy religijne i kulturowo-społeczne wzorce. Zetknięcie się ze sobą różnych kultur na poziomie sportowym sprzyja (nieco wymuszonej) ewolucji i zmianom tradycyjnych modeli życia społecznego. Sport jest elementem akulturacji i efektywnym narzędziem przezwyciężania barier i dyskryminacji, na co zwracali uwagę papieże: Jan Paweł II, Benedykt XVI^[32] i Franciszek. W reklamach z ostatnich lat ważne są biograficzne odnośniki do dzieciństwa, adolescencji i dyskryminacji na wczesnych etapach edukacji i socjalizacji. Pokazana jest odmienność charakterów, postaw i wartości życiowych. W najnowszych przekazach medialnych przy budowaniu wizerunku sportowca z niepełnosprawnościami nie pokazuje się już tylko spektakularnych sukcesów, ale i koszty uzyskania sportowego zwycięstwa ciężką pracą i wyrzeczeniami. Eksponowane są emocje (pozytywne i negatywne): śmiech, płacz, rozpacz, złość, wściekłość. Buduje się obraz niebohaterski i nieheroiczny, lecz ludzki: przekraczania barier i słabości własnych oraz kulturowo-społecznych stereotypów. Medialne prezentacje konsekwentnie zmierzają w stronę wizerunku ludzi zwyczajnych/nadzwyczajnych – bohaterów codzienności.

Sportowcy z reklam paraolimpiad Rio 2016, Pjongczang 2018 i Tokio 2020/2021 to nie bohaterzy, herosi i supermani, lecz ludzie obciążeni doświadczeniami, słabościami i wątpliwościami, ale też marzeniami, namiętnościami i pasjami. W prozaicznych czynnościach życiowych dokonują oni aktów transgresji codziennie, a nie tylko podczas igrzysk paraolimpijskich. Realizują się również poza sportem, mają intrygujące biografie, czyniące ich bliższymi, bardziej ludzkimi (Zakrzewska-Manterys, Niedbalski, 2016; Niedbalski, 2021). Ten rodzaj narracji wzmocniono na paraolimpiadach Tokio 2020/2021 i Pekin 2022, wzbogacając obraz postacią beznogiej pływaczki Jessiki Lang (Start Your Impossible / Jessica Lang), historię rozbudowując o okres dojrzewania, interakcje rodzinne i społeczne. Pierwszoosobowa autobiograficzna narracja medialnego przekazu i społecznie zaangażowane reklamy z powodzeniem mogą zmieniać i zmieniają wizerunek aktorów społecznych, jakimi są sportowcy z niepełnosprawnościami. Reklamy multiplikowane w internecie są stale dostępne – dostarczają inspiracji, przyczyniają się do zmiany postaw i integracji społecznej osób z niepełnosprawnościami. Pozwalają modyfikować dotychczasowe postawy, przełamywać stereotypy, tworzyć nowe wzorce kulturowo-społeczne (Bieganowska, 2015; Kołodziej-Durnaś, 2015; Grębowiec, 2017; Makowski, 2021).

Zakończenie

Igrzyska paraolimpijskie są prestiżowymi zawodami sportowymi oglądanymi przez wielu ludzi na całym świecie, co sprzyja przekazywaniu ważnych komunikatów społecznych już podczas ceremonii otwarcia (Tomlinson, 1996; Thomas, Smith, 2009). Polscy paraolimpijczycy wspierani są dziś przez liczne organizacje: Polski Komitet Paraolimpijski (Dybowska, Zduńczyk, 2019), Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON, https://www.pfron.org.pl)^[33], PZSN START, lokalne stowarzyszenia i państwowe firmy Lotto i Orlen, dbające o medialny wizerunek parasportowców. Ambitny i społecznie wrażliwy program #WeThe15 ma globalnie zmienić oblicze ludzi z niepełnosprawnościami, wspieranych przez międzynarodowe organizacje i światowe koncerny. Jest próbą tworzenia nowej mitologii (Barthes, 2000), narracji czy też – bardziej socjologicznie – pozytywnie ukierunkowanego paradygmatu kulturowego (Byra, 2019) o humanistyczno-społecznej proweniencji, opartego na kapitale osobowym, kulturowym i społecznym sportowców z niepełnosprawnościami (Masłyk, 2019; Pawłucki, 2022).

Cytowanie
Tomasz Sahaj (2023), Sposoby narracji i budowania wizerunku sportowców z niepełnosprawnościami podczas igrzysk paraolimpijskich. Od Londynu 2012 do Pekinu 2022, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. XIX, nr 3, s. 34–61 (https://doi.org/10.18778/1733-8069.19.3.03).

^* Tomasz Sahaj, Doktor habilitowany, zatrudniony w Zakładzie Historii, Filozofii i Socjologii w Katedrze Wychowania Fizycznego na Wydziale Nauk o Kulturze Fizycznej w Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu. Autor około 250 artykułów naukowych, autor i redaktor kilkunastu monografii. Członek Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (sekcje: socjologii medycyny, socjologii niepełnosprawności i socjologii sportu). Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół społecznych problemów współczesnej kultury fizycznej i sportu, e-mail: sahaj@awf.poznan.pl

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)