CYFRYZACJA, ROBOTYZACJA I WIRTUALIZACJA W PROCESIE AKTYWIZACJI, INTEGRACJI I SOCJALIZACJI OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI

Tomasz Sahaj^*

https://orcid.org/0000-0003-0633-7993

DIGITIZATION, ROBOTIZATION AND VIRTUALIZATION IN THE PROCESS OF ACTIVATION, INTEGRATION AND SOCIALIZATION OF PEOPLE WITH DISABILITIES

Wstęp

W zamyśle autora artykuł ma charakter hybrydowy: aplikacyjno-praktyczny i raportowy w większym stopniu niż naukowo-teoretyczny. Tekst jest w znacznej mierze dokumentacją empiryczną i przeglądem akcji, działań i osiągnięć łączących nowoczesne technologie ze współczesną medycyną i rehabilitacją, inkluzją i ekskluzją społeczną. W procesie cyfryzacji, hybrydyzacji i wirtualizacji znalazły się aplikacje i wirtualne środowiska służące aktywizacji i socjalizacji osób z niepełnosprawnościami społecznymi: w spektrum autyzmu i zespołem Aspergera. Omówione zostały gry komputerowe i internetowe uniwersa będące przestrzenią włączającą, w której odnajdują się osoby z niepełnosprawnościami fizycznymi i deficytami ruchowymi. Uwagę poświęcono automatyzacji i robotyzacji w medycynie i rehabilitacji, akcent kładąc na roboty humanoidalne pełniące różne role społeczne. Artykuł jest ilustrowany licznymi przykładami (mini-studiami przypadków), opartymi na analizie zawartości i treści różnorodnych tekstów kultury, w tym beletryzowanych autobiografii osób z niepełnosprawnościami oraz filmów fabularnych i seriali telewizyjnych.

Cyfryzacja i wirtualizacja życia społecznego

Jesteśmy dziś świadkami, a zarazem uczestnikami, niezwykle dynamicznego zjawiska, jakim jest cyfryzacja i wirtualizacja życia społecznego. Pandemia COVID-19 przyspieszyła, pogłębiła i poszerzyła to kulturowo-społeczne zjawisko, nadając mu wiele nowych wymiarów w zakresie edukacji, medycyny, rehabilitacji, rekreacji, uprawiania sportu^[1] i tele-opieki (Sahaj 2021c). Urządzenia i technologie asystujące umożliwiają partycypację w świecie społecznym (realnym i wirtualnym) osobom z niepełnosprawnościami, w tym także w stopniu skrajnym^[2]. Zmarły w 2018 r., całkowicie sparaliżowany brytyjski fizyk Stephen Hawking, poruszał się, komunikował się, występował w filmach, serialach i reklamach oraz prowadził wykłady na całym świecie za pomocą sprzężonych ze sobą urządzeń: zaawansowanego technologicznie wózka inwalidzkiego, manipulatorów, komputera i syntezatora głosu^[3].

To, co pod koniec XX w. wydawało się rozwiązaniem science fiction, dziś, w 3. dekadzie XXI w., dzięki wsparciu sztucznej inteligencji (ang. Artificial Intelligence, AI) oraz odważnym i zaawansowanym projektom badawczym typu Brain gate (https://www.braingate.org) staje się rzeczywistością. W projekcie Brain gate po „włamaniu” się do mózgu (jako bio-elektrycznego systemu operacyjnego) osób całkowicie pozbawionych możliwości ruchowych na skutek choroby lub niepełnosprawności pacjenci sprzężeni elektronicznie z urządzeniami peryferyjnymi mogą wydawać im polecenia, komunikować się z otoczeniem itp. Kolejnym krokiem jest zdalne sterowanie asystentami – robotami usługowymi. Z wieloma urządzeniami peryferyjnymi możemy dziś komunikować się głosem lub za pomocą aplikacji w smartfonie, laptopie lub tablecie oraz dostępności Wi-Fi^[4]. Dzięki temu osoby z deficytami i niepełnosprawnościami mogą edukować się i pracować zdalnie, prowadzić życie towarzyskie, funkcjonować w środowiskach wirtualnych typu Second life (https://secondlife.com), o którym Kazimierz Krzysztofek twierdził, iż jest to: „społeczność wirtualna nastawiona na cyfrowe życie-eksperyment”, co daje „niesamowite możliwości eksperymentowania, społecznego tworzenia rzeczywistości (Krzysztofek 2011: 131). W innym miejscu cytowany socjolog nowych mediów społecznych wyraził zdanie:

Relacja komputer – człowiek – społeczeństwo jawi się jako najważniejszy dziś przedmiot refleksji nauk społecznych. Nie jest to prognoza, lecz stwierdzenie tendencji rozwojowej. Nie spekuluje się, czy nowe społeczeństwo nadejdzie, lecz rozważa, w jakim kierunku ewoluuje. Jest już faktem, że ono istnieje i określa ramy naszego życia indywidualnego i zbiorowego. Żadne narzędzie nie zdeterminowało dotąd naszego życia bardziej, niż komputer, a wraz z nim sieć i wszystko, co się z tym wiąże. Odwrócił on tendencję, zgodnie z którą kolejne media były coraz łatwiejsze w użyciu, dlatego, że jest interaktywny. W dotychczasowej historii nie było maszyny dostarczającej człowiekowi tylu ekstensji jego zmysłów, czyli „organów pomocniczych”, co właśnie komputer (Krzysztofek 2006: 25).

Gdy na początku XXI w. dotknięty czterokończynowym porażeniem Janusz Świtaj, leżąc w łóżku podpięty pod aparaturę medyczną podtrzymującą jego funkcje życiowe, zdesperowany pisał podanie do prezydenta RP z prośbą o śmierć, robił to, trzymając w ustach ołówek, którym „klikał” w nieporęczną klawiaturę komputera stacjonarnego, ułożoną pionowo na wysokości jego twarzy (zob. Świtaj 2008). Dziś, dzięki dedykowanym aplikacjom i urządzeniom elektronicznym, osoby z niepełnosprawnościami mogą tworzyć blogi i podcasty w internecie, udzielać się na czatach tematycznych, pisać poradniki i autobiografie (zob. Pajączkowski 2016; Rosicka-Jaczyńska 2011; Waliszewski 2015). Richard Marsh Dowód życia (Marsh, Hudson 2015) napisał, znajdując się w tzw. „syndromie zamknięcia” (ang. locked-in-syndrome; zob. Das i in. 2023)^[5], a Anna Naskręt Uwięziony krzyk (2019) napisała po wyjściu z tego stanu^[6]. Sparaliżowana na skutek udaru Mia L. Austin ruchem gałek ocznych dyktowała urządzeniu rejestracyjnemu treść bloga, przewodniki turystyczne, wiersze i powieść In the blink of an eye (Austin, Ryan 2018)^[7]. Dla tych kobiet oczy były, dosłownie, oknem na świat i dawały im możność komunikacji zapośredniczonej. Dziś urządzenia, takie jak pomysłowy, przyjazny i zaawansowany technologicznie, a przy tym będący produktem polskiej myśli technologicznej C-Eye (https://c-eye.eu/pro), umożliwiają osobom z deficytami różnej proweniencji i różnorodnymi niepełnosprawnościami szybką konwersję wzrokową z mobilnym monitorem dużego formatu i dostępem do internetu, a za jego pośrednictwem partycypowanie w świecie wirtualnym.

Środowiska internetowe jako miejsce socjalizacji osób w spektrum autyzmu

Dla osób marginalizowanych przez chorobę, niepełnosprawność lub odmienność psychosomatyczną środowiska internetowe mogą być azylem dającym poczucie sprawczości, względnego bezpieczeństwa i wolności. A także być miejscem, w którym nawiązuje się bliższe relacje towarzyskie^[8] i otrzymuje wsparcie ze strony podobnych sobie osób^[9] na specjalistycznych forach internetowych, portalach społecznościowych i kanałach YouTube. Przy niektórych rzadkich rodzajach chorób i niepełnosprawnościach media intymne, komunikatory i social media są jedynymi dostępnymi narzędziami i sposobami komunikacji, zawierania znajomości i nawiązywania relacji partnerskich^[10]. Podczas pandemii COVID-19 i globalnego lockdownu zapośredniczone formy komunikacji (a nawet fizjoterapii i rehabilitacji) były jedynymi możliwymi (zob. Belzyt i in. 2021). Internet służy pomocą przy zadzierzganiu bliskich więzi, czego świadectwem jest matrymonialno-randkowa część popularnego Internetowego Portalu Osób Niepełnosprawnych (IPON, https://www.ipon.pl/randki). Utrzymywanie partnerskich relacji i finalizowanie małżeństwem związków nawiązanych przez internet nie należy dziś do rzadkości.

Internetowe środowiska pełnią szczególną rolę dla osób niepełnosprawnych społecznie, zwłaszcza dla osób w spektrum autyzmu. Ze względu na ich specyfikę kontakty z innymi ludźmi, zwłaszcza intymne relacje, oraz nawiązywanie bliższych związków towarzysko-społecznych, jest trudnym i skomplikowanym zadaniem. W komediowej i żartobliwej konwencji pokazują to liczne seriale telewizyjne, takie jak Atypowy, Detektyw Monk, Doktor House, Miłość w spektrum, Młody Sheldon, Teoria wielkiego podrywu, The Good Doctor. Nieco poważniejszy jest program paradokumentalny Autentyczni o oryginalnej i zarazem unikatowej formule, emitowany w polskiej telewizji na przełomie 2023/2024 r. Swoje perypetie towarzyskie obrazowo ujęła w słowa bohaterka powieści Święto trąbek: „Mam społeczną bulimię. I muszę dać sobie z tym radę” (Masady 2016: 298)^[11]. Autystyk, sawant Daniel Tammet napisał:

Dla osób ze spektrum zaburzeń autystycznych komunikowanie się z innymi ludźmi przez Internet ma w sobie coś ekscytującego i uspokajającego. Po pierwsze, w przeciwieństwie do innych sytuacji towarzyskich, aby rozmawiać na forach internetowych i kontaktować się przez e-mail, nie trzeba wiedzieć, jak rozpocząć rozmowę, kiedy się uśmiechnąć ani rozpoznawać zawiłości języka ciała. Nie ma w nich kontaktu wzrokowego i można zrozumieć każde słowo rozmówcy, bo wszystko jest zapisane. Również używanie emotikonek, takich jak 🙂 lub 🙁, w rozmowach na forach ułatwia zrozumienie uczuć drugiej osoby, ponieważ daje ona o tym znać w prosty, wizualny sposób (Tammet 2010: 177).

Autystyczna profesor Temple Grandin opisała swoje doświadczenia w tym względzie:

[…] tablety mają znaczną przewagę nad zwykłymi komputerami, a nawet laptopami, bo nie trzeba odrywać oczu od ekranu. Pisanie na klawiaturze jest zazwyczaj procesem dwustopniowym. Najpierw patrzy się na klawiaturę, a później na ekran, żeby zobaczyć, co się napisało. A dla kogoś z poważnymi problemami poznawczymi może to oznaczać o jeden krok za dużo. Przed erą tabletów terapeuta musiał kłaść klawiaturę komputera stacjonarnego na pudle tak, by znajdowała się tuż pod ekranem, na którym pojawiały się litery. W tabletach klawiatura jest częścią ekranu, więc ruch oka między klawiaturą a pisaną literą jest minimalny. Przyczyna i skutek mają znacznie bardziej wyrazistą korelację. Ta różnica może mieć duże znaczenie – taka technologia [pomaga – TS] ludziom z bardzo poważnymi problemami sensorycznymi (Grandin 2018: 109).

Z myślą o osobach w spektrum autyzmu i zespołem Aspergera^[12] powstał interaktywny projekt ECHOES^[13] (Bernardini, Porayska-Pomsta, Smith 2014). Dzieci neuronietypowe za pomocą ekranów dotykowych i specjalnego cyfrowego środowiska uczą się interakcji społecznych w bezpieczny, bezstresowy i zapośredniczony sposób, nabywając elementarnych kompetencji społecznych, niezbędnych im w kontaktach międzyludzkich. Wirtualna rzeczywistość jest jednym z licznych narzędzi/platform/środowisk pozwalających wniknąć i zrozumieć hermetyczny świat, w którym żyją osoby w spektrum autyzmu (Laska-Leśniewicz i in. 2022). Aktywizacją społeczną i zawodową oraz edukacją dzieci i osób dorosłych w spektrum autyzmu programowo zajmuje się Fundacja Synapsis (https://synapsis.org.pl; zob. Matynia i in. 2012)^[14]. Za sprawą działań informacyjnych, i zwiększającej się aktywności osób w spektrum autyzmu, wzrasta świadomość społeczna i poziom wiedzy na ich temat, o czym świadczą badania CBOS:

Pojęcie autyzmu utrwaliło się w społecznej świadomości – jego znajomość deklarują obecnie niemal wszyscy dorośli Polacy. Spośród osób, które miały kontakt z pojęciem „autyzm”, większość deklaruje ogólną orientację w kwestii tego, czym jest autyzm i jakie cechy/zachowania wyróżniają osoby z autyzmem. Wyższa niż przeciętnie samoocena cechuje w tym zakresie osoby dobrze sytuowane i legitymujące się co najmniej średnim wykształceniem; wiedzę na temat autyzmu nieco częściej deklarują kobiety niż mężczyźni. […]. U większości badanych autyzm budzi skojarzenia, sfokusowane na cechach upośledzających funkcjonowanie w sferze komunikacyjnej, społecznej i behawioralnej. Jednak żaden ze społecznych modeli postrzegania autyzmu i osób w spektrum nie jest pozbawiony błędów poznawczych. Powszechnej znajomości pojęcia „autyzm” wciąż towarzyszą mity i stereotypy na temat cech autyzmu i osób zmagających się z tym zaburzeniem. Pewne niespójności w opiniach badanych na temat dzieci i dorosłych z autyzmem, jak również deklarowane wprost zainteresowanie dorosłymi osobami w spektrum, wskazują na potrzebę większej popularyzacji wiedzy na temat dorosłych osób z autyzmem, w tym samego ich istnienia (CBOS 2021).

Są także negatywne strony cyfryzacji i wirtualizacji życia społecznego, a są nimi uzależnienia od gier komputerowych, portali społecznościowych i urządzeń intymnych^[15]. Także ten aspekt opisała Temple Grandin:

Rodzice dzieci ze spektrum autyzmu zgłaszają więcej problemów związanych z korzystaniem przez ich pociechy z urządzeń elektronicznych niż rodzice dzieci neurotypowych. Dzieci ze spektrum autyzmu zaczynają swoją przygodę z grami komputerowymi oraz urządzeniami elektronicznymi i Internetem wcześniej niż dzieci neurotypowe. Jedynym obszarem w sieci, z którym dzieci z zaburzeniami autystycznymi wchodzą w kontakt później, są media społecznościowe, takie jak Facebook, Flickr i Twitter. To niebezpieczne, ponieważ dzieci ze spektrum autyzmu prawdopodobnie w większym stopniu odczuwają skutki korzystania z urządzeń mających ekran, nawet jeśli robią to z umiarem. Autystyczny mózg uwielbia gry komputerowe, ponieważ jest zaprogramowany podobnie jak one. Gry charakteryzuje powtarzalność i brak elastyczności – cechy, które mózg autystyczny lubi (Grandin 2017: 141)^[16].

Poczucie (pozornego) bezpieczeństwa oraz uzależnienie od gier komputerowych^[17] bynajmniej nie dotyczy tylko dzieci i młodzieży, ale także dorosłych osób w spektrum autyzmu i z zespołem Aspergera, w tym także dziewcząt i kobiet. Badaczka tego zjawiska – Sarah Hendrickx (również będąca osobą autystyczną) zauważa: „Współcześnie to Internet często dostarcza młodym kobietom przestrzeni do nawiązywania przyjaźni opartych na wspólnych zainteresowaniach bez konieczności zmagania się ze złożonością właściwą kontaktom twarzą w twarz” (Hendrickx 2018: 107). Dla dziewcząt oraz młodych i dorosłych kobiet gry komputerowe były niekiedy jedynym działaniem społecznym, uprawianym wspólnie z innymi: „Wszystkim wspomnianym pasjom dziewczyny poświęcały się w samotności i żadna z nich nie mówiła o dzieleniu ich z rówieśnikami (wyjątkiem było granie w gry komputerowe, z którym wiązały się interakcje na odległość, a nie bezpośrednie kontakty)” (Hendrickx 2018: 109). Gry komputerowe i wideo, obok muzyki i seriali telewizyjnych oraz „wycieczek” w świat fantazji, były dla dziesiątek dziewcząt i kobiet autystycznych badanych przez Sarę Hendrickx najczęstszym przejawem pasji (Hendrickx 2018: 167). Istnieją liczne hipotezy artykułowane w wielu pracach badawczych, których autorzy sugerują bezpośredni lub pośredni wpływ uzależnienia od urządzeń mobilnych na wzrost liczby osób ze spektrum autyzmu i zespołem Aspergera. Hipotezy te, analogicznie do tych, które wskazują pozytywną korelację niektórych szczepień z autyzmem, wymagają skrupulatnych i żmudnych weryfikacji oraz wielu badań klinicznych (zob. Donvan, Zucker 2017). Zgodnie z twierdzeniem niemieckiego filozofa Karla R. Poppera o falsyfikowalności hipotez i teorii naukowych: funkcjonują one i są „prawdziwe” dopóty, dopóki nie zostaną obalone (sfalsyfikowane).

Gry komputerowe jako narzędzie socjalizacji osób z niepełnosprawnościami

Gry komputowe (gry cyfrowe, gry wideo) (zob. Jasny i in. 2024) obrosły wieloma negatywnymi stereotypami i związane są z licznymi nieporozumieniami. Tymczasem granie jest dla osób cyfrowo wykluczonych i z marginalizowanych grup społecznych jednym ze sposobów inkluzji i emancypacji społecznej (Jakubas 2017; Chaloner, Sillis 2020: 339–340; Sahaj 2021a; Sahaj 2021b: 20–70). Dotyczy to zarówno osób z niepełnosprawnościami (Gałuszka 2017a; b), jak i osób w wieku senioralnym (Bomba 2016: 244–245; Gałuszka 2023). Uczestnictwo w grach elektronicznych możliwe jest dzięki różnorodnym aplikacjom, dedykowanym np. osobom z deficytami wzroku i całkowicie niewidomym. Natalia Walter informuje:

Osoby niewidome mogą coraz częściej brać udział w grach komputerowych, dzięki rosnącej popularności wersji dźwiękowych (ang. audio games). […] około 3 tysięcy gier dla niewidomych sprzedawanych jest w ciągu jednego roku. Obecnie dostępnych jest około 50 tytułów na rynku. W Internecie znaleźć można wiele stron z grami dla niewidomych […]. Coraz większą popularnością cieszą się także gry internetowe […], w których możliwe jest równorzędne współzawodnictwo, zwykle nierealne w świecie rzeczywistym ze względu na ograniczenia fizyczne niepełnosprawnych oraz mentalne pozostałych graczy. W ramach jednego z programów Unii Europejskiej powstaje projekt TIM (ang. Tactile Interactive Multimedia), którego głównym celem jest umożliwienie dzieciom z uszkodzonym wzrokiem samodzielnego udziału w grach komputerowych (Walter 2007: 89; zob. Myers 2015).

Grać można w różnych środowiskach (uniwersach) i na wielu odmiennych platformach.

Platformy – urządzenia do gier komputerowych: komputer osobisty (gra się przy biurku, posługując się myszą i klawiaturą), konsole wpinane do telewizora (Nintendo, Sony PlayStation, Microsoft Xbox, gry kontroluje się za pomocą pada), konsole ręczne (Nintendo), automaty do gry (używane w salonach gier komputerowych i podczas turniejów, z wbudowanym dżojstikiem i przyciskami), urządzenia mobilne (smartfony i tablety kontrolowane za pomocą ekranu dotykowego) (Chaloner, Sillis 2020: 9).

Ciekawych rozwiązań rekreacyjno-sportowych dostarcza konsola Nintendo Wii, a rozwiązań rekreacyjno-rehabilitacyjnych konsola Xbox Kinect, której wielorakie walory społeczno-zdrowotne zostały poddane analizie i krytyce (Zimbardo, Coulombe 2015: 176; Gałuszka 2019). Konsola Xbox Kinect od kilkunastu lat stosowana jest w amerykańskich domach seniora oraz w polskich ośrodkach, leczących i rehabilitujących pacjentów po amputacjach, z dziecięcym porażeniem mózgowym, po udarze połowiczym itp., wspomagając propriocepcję, reedukację i resocjalizację ruchem. W projekt zaangażowała się Fundacja Iskierka (https://fundacjaiskierka.pl)^[18]. Walorem omawianej konsoli jest to, że jej użycie nie wymaga stosowania jakichkolwiek urządzeń peryferyjnych (kontrolerów, padów, nawigatorów), jak w innych urządzeniach podobnego typu. Uczestnik gry jest automatycznie digitalizowany do postaci awatara i niemal natychmiast może brać interaktywny udział w grach, w większości przypadków wymagających dostosowanej do gry aktywności ruchowej.

Stosowana w praktyce medyczno-rehabilitacyjnej konsola Xbox Kinect wykazuje walory socjalizacyjno-terapeutyczne i stanowi atrakcyjne dopełnienie i wzbogacenie zabiegów rehabilitacyjnych. Jest to szczególnie ważne w przypadku pacjentów dziecięcych i młodzieżowych, dla których cyfrowe technologie i gry komputerowe tworzą przyjazny żywioł, w którym czują się bezpiecznie i swobodnie (Babecki 2013: 11–25). Walorów aplikacyjnych konsol do gier i gier komputerowych w aktywizacji społecznej nie sposób przecenić i dostrzega się ich praktyczny walor w rehabilitacji (Alankus i in. 2010; Sahaj 2023b; 2024). Proste gry sprawnościowe są wykorzystywane w robotach medycznych, rehabilitacyjnych i społecznych. Gry cyfrowe są elementem paradygmatycznych zmian związanych z intensywnym rozwojem technologii i ich zaangażowaniem we współczesną medycynę, rehabilitację i terapię. Zjawisko to przyśpieszyło za sprawą pandemii COVID-19 i nowych wyzwań z pandemią związanych.

Gry komputerowe a osoby z niepełnosprawnościami

W krajach zaawansowanych technologicznie, do jakich należy Korea Południowa, gry komputerowe są uznawane za element kultury i wchodzą w skład e-sportu, z powodzeniem uprawianego także przez osoby z niepełnosprawnościami (w tym po amputacjach kończyn, przy wykorzystaniu dedykowanych, ultranowoczesnych protez). Podczas otwarcia zimowych igrzysk olimpijskich w Pjongczangu 2018, których Korea Południowa była gospodarzem, padło określenie „rzeczywistość hybrydowa” jako nazwa binarnej rzeczywistości, w której uczestniczymy dziś niczym ludzie w metaforycznej jaskini Platona. Na początku XXI w. Zygmunt Bauman napisał: „Gra, w której bierze udział konsument, to nie żądza kupowania i posiadania, nie gromadzenie dóbr w materialnym, namacalnym sensie tego słowa; tutaj chodzi o wzbudzanie nowych, nieznanych dotąd wrażeń” (Bauman 2000: 99). W swojej ostatniej, niedokończonej pracy, pisząc o ludziach XXI w., Bauman konstatował:

[…] świat online nakłania nas, zachęca i kusi, abyśmy budowali go własnymi sposobami i środkami, posługując się narzędziami, taktykami i sztuczkami podsuwanymi przez informatykę – kładzie się na niego duży nacisk i aż za często sięga w głąb mnie, jakby należał do mnie. Mogę, przynajmniej w części, projektować jego formę i zawartość, mogę usuwać i blokować treści niechciane, niewygodne, które wywołują we mnie dyskomfort (Bauman, Leoncini 2018: 78).

Zbigniew Dziubiński uważa, że cyberprzestrzeń wykorzystywana w relacjach międzypokoleniowych ma szczególne znaczenie w aktywności fizycznej (Dziubiński 2019: 156)^[19]. Radosław Bomba stwierdza: „W tym ujęciu gra komputerowa przestaje być tworem izolującym, a staje się platformą kontaktów, zabaw, rozrywki, ale również nauki i pracy. Mechanizmy funkcjonujące w grach mniej lub bardziej łączą się z mechanizmami funkcjonowania innych praktyk kulturowych […], wskutek czego budują one prawdziwe więzi społeczne i stają się istotnym czynnikiem kulturotwórczym” (Bomba 2016: 72). Gracze komputerowi tworzą specyficzne wspólnoty, których spoiwem są gamingowe doświadczenia, pasje i silne interakcje społeczne (Jasny 2023). Środowiska gier i uniwersa, w których one funkcjonują, często są również poręcznymi platformami komunikacyjnymi, z których gracze korzystają chętniej niż z tradycyjnych komunikatorów i portali społecznościowych.

Pisząc o grach komputerowych i ich licznych związkach z osobami z towarzyszącymi im deficytami i niepełnosprawnościami, należy oddać głos autorom, którzy relacje te ujęli nad wyraz celnie, a zarazem syntetycznie:

W badaniach nad zjawiskiem niepełnosprawności w odniesieniu do gier wideo brakuje refleksji dotyczących wizerunków postaci niepełnosprawnych. Dotychczas prowadzone analizy mieściły się w trzech nurtach. Pierwszy dotyczył utrudnień w dostępności gier wideo dla niepełnosprawnych odbiorców. Badacze w swoich pracach koncentrowali się na identyfikacji barier, jakie tacy użytkownicy spotykają w grach oraz możliwościach ich wyeliminowania […]. Drugi obejmował ukazanie możliwości wykorzystania gier wideo w procesie rehabilitacji i wyrównywania deficytów osób z niepełnosprawnościami […]. Trzeci nurt koncentrował się na ukazaniu gier w szerokiej perspektywie związanej z funkcjami, jakie pełnią dla osób z niepełnosprawnościami. Wśród tych ujęć badawczych brakuje spojrzenia na gry wideo jak na media zdolne do utrwalenia lub zmiany stereotypowych wyobrażeń dotyczących niepełnosprawności (Gałuszka, Żuchowska-Skiba 2018: 96).

W przeciągu zaledwie kilku lat sytuacja opisywana przez cytowanych socjologów uległa znaczącej zmianie. Osoby z niepełnosprawnościami są w grach cyfrowych coraz liczniej reprezentowane, badane naukowo i opisywane (Sahaj 2021a; Stasieńko i in. 2021). Występują w najbardziej dochodowych i prestiżowych produkcjach różnego typu, takich jak Call of Duty, Cyberpunk 2077, Detroit Become Human, Far Cry, Fallout, Medal of Honor, Wolfenstein (Sahaj 2021d)^[20]. Ponadto, co należy podkreślić, osoby z niepełnosprawnościami grają w gry cyfrowe i czynnie uprawiają e-sport. Wraz z tymi przemianami społecznymi ulegają zmianie dotychczasowe stereotypowe wyobrażenia związane z aktywnością społeczną i niepełnosprawnością. Polski Związek Szachowy (PZSzach, https://pzszach.pl) od lat wspiera rozgrywki szachowe osób z niepełnosprawnościami, rekomendując szachy jako jedną z form leczenia i psychoterapii w szpitalach, ośrodkach rehabilitacyjnych i domach seniora.

Damian Gałuszka dostrzega pozytywną korelację pomiędzy graniem, inkluzją społeczną osób z niepełnosprawnościami i ich (re)socjalizacją:

Możliwość powrotu do lubianej formy spędzania czasu wolnego po wypadku lub chorobie czy też otwarcie się na nowy wymiar cyberkultury i innych jej uczestników poprzez gry elektroniczne stanowią obecnie realną ścieżkę aktywności wielu osób niepełnosprawnych. Takie zaangażowanie może pomagać osobom niepełnosprawnym w spełnianiu ich potrzeb przynależności społecznej, uznania czy samorealizacji. W efekcie projektowanie dostępnych gier staje się jednym z elementów poprawy jakości życia wielu osób – szczególnie w dobie społeczeństwa cyfrowego (Gałuszka 2017a: 344; zob. McGonigal 2017^[21]).

W 2018 r. na e-sportowym turnieju, rozgrywanym po raz pierwszy na Stadionie Narodowym w Warszawie, obecni byli gracze komputerowi z niepełnosprawnościami. Maciej Sawicki, organizator akcji i twórca projektu E-sport, w wywiadzie dla branżowego serwisu Esporter.pl, stwierdził:

Turniej na Stadionie Narodowym miał wymiar symboliczny. E-sport po raz pierwszy pojawił się w miejscu, które wiąże się z najważniejszymi wydarzeniami sportowymi w kraju. Przy okazji tego nobilitującego wydarzenia chcieliśmy wysłać ważny sygnał. Sporty elektroniczne, jak żadna inna dyscyplina, dają osobom niepełnosprawnym możliwość rywalizacji na równych zasadach z osobami w pełni sprawnymi. Niepełnosprawni mogą zmagać się bez taryfy ulgowej, wygrywać i przeżywać fantastyczne emocje. To niezwykły aspekt nowego zjawiska, jakim jest e-sport. Warto o nim pamiętać, dyskutując o społecznym wymiarze sportów elektronicznych (za: Chałabiś 2018).

O jednym z zawodników z niepełnosprawnością – Marcinie Bielańczuku – dotkniętym rdzeniowym zanikiem mięśni typu pierwszego (SMA, ang. spinal muscular atrophy), który uprawiając e-sport, udowadnia, że liczą się nie tylko muskuły, lecz także inne rodzaje sprawności ruchowych i technicznych umiejętności, powstał film Druga strona (2021). Fundusze na jego realizację zbierano w akcjach charytatywnych w środowisku e-sportowym i na portalu crowdfundingowym Zrzutka.pl. Zawodnik ten specjalizuje się w klasycznej grze turniejowej Counter Strike Global Offensive i bynajmniej nie jest jedynym wysokiej klasy graczem e-sportowym. Adam Gajda z niewykształconymi w pełni dłońmi specjalizuje się w grze Tekken^[22]. To jeden z najlepszych e-sportowców w Polsce, wielokrotnie wygrywający rywalizację z pełnosprawnymi zawodnikami na krajowych i europejskich turniejach e-sportowych.

W 2020 r. działalność zainaugurowała Polska Liga Esportowa (PLE, https://ple.gg) rozwijająca się dzięki finansowemu wsparciu i społecznemu zaangażowaniu byłego koszykarza NBA Marcina Gortata. Liga dała nadzieję na koncentrację rozproszonych rozgrywek e-sportowych (Michaluk 2018; Michaluk, Pezdek 2016) oraz aktywizację i integrację zawodników z różnych środowisk, w tym także osób z różnymi deficytami i niepełnosprawnościami, np. ruchowymi oraz głuchych i niewidomych (akcja „Gaming bez barier”, Polska Liga Esportowa, https://ple.gg/gamingwithoutbarriers). Cyfrowa rywalizacja w wirtualnym sporcie jest jedną z wielu możliwości wyrównywania szans pomiędzy ludźmi pełnosprawnymi i osobami z deficytami i niepełnosprawnościami.

Nowoczesne technologie w medycynie i rehabilitacji: automatyzacja i robotyzacja

Przykładem synergii techniki i rozwoju społecznego oraz symbiotycznego związku zaawansowanych technologii z rozwojem medycyny i rehabilitacji są urządzenia VR (ang. virtual reality). Doświadczenia zdobyte w Wielkopolskim Stowarzyszeniu Alzheimerowskim (http://www.alzheimer-poznan.pl), w którym ta technologia jest stosowana w praktyce rehabilitacyjnej, przynoszą obiecujące efekty terapeutyczne. W Innowacyjnym Centrum Technologicznie Wspomaganej Rehabilitacji, funkcjonującym od 2019 r. przy poznańskim uniwersyteckim Ortopedyczno-Rehabilitacyjnym Szpitalu Klinicznym im. Wiktora Degi, technologię VR stosuje się w ramach nowoczesnego programu (szacowanego na ok. 20 mln zł) do rehabilitacji ruchowej dzieci i młodzieży (Statucka 2024: 6). Technologia VR staje się jeszcze efektywniejsza w połączeniu z egzoszkieletami, za sprawą których w procesie zaawansowanej rehabilitacji mogą brać udział osoby z niedowładami kończyn górnych i dolnych, uszkodzeniami rdzenia kręgowego, dziecięcym porażeniem mózgowym oraz innymi deficytami i ograniczeniami ruchowymi. Nowoczesne bioniczne protezy kończyn są już pioniersko wspomagane sztuczną inteligencją^[23], co stanowi kolejny krok w nowoczesnej rehabilitacji; być może krok przełomowy. W najnowszych reklamach sportowców z niepełnosprawnościami (od letnich igrzysk paraolimpijskich Rio de Janeiro 2016 poczynając) pokazywana jest ich rehabilitacja i treningi z wykorzystaniem najnowocześniejszego sprzętu z VR (Sahaj 2023a).

Przejawem (r)ewolucji technologicznej sprzężonej ze sztuczną inteligencją jest stosowanie multifunkcyjnych robotów medycznych, rehabilitacyjnych i społecznych, niezwykle przydatnych w praktyce terapeutycznej i w opiece nad osobami z niepełnosprawnościami intelektualnymi, fizycznymi i społecznymi (Kossewska 2016; Piotrowski 2024) oraz pacjentami w wieku senioralnym. Roboty kojarzą się z filmami SF i automatycznie przywołują skojarzenia z maszynami. Znaczna część robotów medycznych i rehabilitacyjnych jest mniej lub bardziej zaawansowanymi maszynami. Rolą robotów medycznych jest wykonanie skomplikowanych czynności szybciej, precyzyjniej i mniej inwazyjnie, niżby zrobił to człowiek. Zadaniem robotów rehabilitacyjnych jest mechanizacja żmudnych i powtarzalnych czynności kinezyterapeutycznych, co pozwala operatorowi urządzenia na dostosowywanie go do pracy z wieloma różnymi pacjentami; to cyber-rehabilitacja. Roboty opiekuńczo-usługowe są mechanicznymi, a coraz częściej elektronicznymi urządzeniami, wspomagającymi osoby chore, z niepełnosprawnościami i w wieku senioralnym, pomagając im w prostych czynnościach, monitorując bezpośrednie otoczenie: stężenie gazu, tlenku węgla oraz temperaturę ciała i pomieszczenia. Ich zadanie przejmuje zaawansowany tele-nadzór: systemy algorytmicznie uczące się osobistych parametrów podopiecznych i nadzorujące ich czynności życiowe (detektory (bez)ruchu, pozycji ciała) (Mikołajewska, Mikołajewski 2013: 107–126; zob. Mikołajewska 2024).

W zaawansowanych technologicznie krajach azjatyckich, których społeczeństwa szybko starzeją się (Japonia), lub w których występują asymetrie demograficzne (Chiny) i jest duża przewaga samotnych mężczyzn nad kobietami, roboty społeczne zmniejszają deficyt partnerów życiowych i niedobór personelu medycznego. Roboty społeczne są cierpliwe i dyskretne, w stałej gotowości, nie oceniają i, co ważne, ich praca jest tańsza niż ludzkie usługi. Ważną i niezbywalną cechą robotów społecznych jest to, że są one humanoidalne. To androidy/actroidy wyglądem do złudzenia przypominające ludzi, lecz nimi niebędące. To zaawansowane technologicznie, błyskawicznie uczące się, „inteligentne” maszyny swoimi możliwościami prowokujące do dyskusji na temat transhumanizmu (Obrycka 2022: 6–15). Ich funkcje użytkowe i zdumiewające umiejętności są dostrzeżone przez filozofów i socjologów (zob. Bator 2022; Mamzer, Isański 2018)^[24], poddawane naukowej operacjonalizacji (Futurity Philosophy, https://futurity-philosophy.com/index.php/FPH)^[25]. Androidy są przyszłością opieki medycznej i społecznej, dając asumpt do rozważań na temat inkluzyjności/ekskluzyjności nowoczesnych technologii usługowych^[26].

Zakończenie

Agonistyka cyfrowa, gamifikacja kultury i cyfryzacja relacji społecznych przynosi dziś interesujące i pociągające rozwiązania, aktywizujące i socjalizujące w edukacji, medycynie i rehabilitacji. Przykładem tego jest nowatorska reklama Fundacji Onkologicznej Alivia (https://alivia.org.pl), nakłaniająca do przekazania 1% podatku na wsparcie osób dotkniętych chorobami nowotworami, emitowana zarówno w telewizji, jak i w środkach publicznego transportu oraz w internecie. Reklama ta jest animacją/grą komputerową („strzelanką”), w której główna bohaterka (chora na raka) rozpaczliwie i z determinacją walczy z przerażającym potworem – nowotworem – aż do całkowitej utraty amunicji, której – odbiorcy reklamy – mogą być sponsorami, aby walka była skuteczna i nie poszła na marne. Zainteresowanie cyfrowymi, internetowymi, wirtualnymi rozwiązaniami dla pożytku i wzmożenia możliwości osób z niepełnosprawnościami stale rośnie. O dużym zainteresowaniu i zapotrzebowaniu na tę tematykę świadczą numery tematyczne prestiżowych polskich i zagranicznych czasopism humanistyczno-społecznych oraz medyczno-rehabilitacyjnych. Nieustannie przybywa konferencji, szkoleń i warsztatów poświęconych tej problematyce. Pod patronatem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (w tym sekcji Socjologii Niepełnosprawności) oraz przy wsparciu zaangażowanych społecznie instytucji naukowych i organizacji pożytku publicznego odbyła się ogólnopolska konferencja naukowa „Inkluzywne technologie cyfrowe. Perspektywy, możliwości i ograniczenia”^[27]. PFRON część działalności edukacyjno-oświatowej przeniósł do internetu, co stanowi signum temporis teraźniejszości. Przed nami stoją kolejne wyzwania związane z ekspansywnością sztucznej inteligencji (efektywnie wspomagającej diagnostykę medyczną), botami (np. asystentami-programami w tele-medycynie i tele-opiece) oraz multifunkcyjnym ChatemGPT. Dość powiedzieć, że powstał już „sztuczny” pacjent (symulator pacjenta), służący edukacji studentów medycyny, fizjoterapii i rehabilitacji.