Kroniki Aleksandra Gwagnina na Białorusi – studia, egzemplarze, wystawy – rekonesans^[1]

Anna Petlak^*

Uniwersytet Łódzki
e-mail: anna.petlak@filologia.uni.lodz.pl
https://orcid.org/0000-0002-9765-8241

Chronicles of Alexander Gwagnin in Belarus – Studies, Copies, Exhibitions – Research Reconnaissance

Przedmiotem badań w niniejszym artykule są prace białoruskich autorów, dotyczące życia i twórczości Aleksandra Gwagnina, egzemplarze jego kronik – łacińskojęzycznej Sarmatiae Europeae descriptio z 1578 roku i polskojęzycznej Kroniki Sarmacyjej europskiej z 1611 roku – w bibliotekach Białorusi oraz inicjatywy kulturalno-promocyjne, które w związku z postacią kronikarza zostały podjęte w tym państwie na przestrzeni ostatnich 20 lat. Celem studium jest przedstawienie nieznanych na polskim gruncie śladów obecności kroniki i postaci jej autora na Białorusi^[2].

Publikacje o kronikarzu i jego dziele ogłaszane przez polskich, ukraińskich i rosyjskich uczonych do początków XXI wieku szczegółowo przeanalizował ukraiński badacz Oleh Diachok^[3]. W jego pracach znajdujemy też cząstkowe informacje dotyczące recepcji dzieł Gwagnina na Białorusi. Uczony wspomniał o wypiskach i materiale ilustracyjnym z Kroniki Sarmacyjej europskiej umieszczonych w IV rozdziale zbioru dokumentów dotyczących historii Witebszczyzny w XI–XIX wiekach – Витебская старина (Vitebskaâ Starina; Witebsk 1885), w części Сказания иностранцев-современников (Skazaniâ inostrancev-sovremennikov), napisanej przez białoruskiego historyka, archeologa i krajoznawcę Aleksieja Sapunowa. Odnotowuje również zamieszczony w 1916 roku w Полоцко-Витебской старине (Polocko-Vitebskaâ Starina) (wyd. 2, s. 325–329) przekład rozdziału Sarmatiae Europeae descriptio (1581) na język rosyjski mówiący o uprawie ziemi przez Białorusinów – autorstwa tegoż Sapunowa^[4]. Diachok informuje ponadto o siedemnastowiecznym przekładzie kroniki na język białoruski^[5]. Autorem tłumaczenia – jak podaje rosyjski historyk literatury Aleksej Sobolewskij – jest Olechno Stankowicz^[6]. Na tym etapie badań nie udało mi się ustalić, czy jest to tłumaczenie całej kroniki, czy jej części, ani tego, czy dotrwało ono do dzisiejszych czasów. W innych opracowaniach pojawia się też informacja, że kronika Gwagnina była jednym ze źródeł dla autorów Kroniki mogilewskiej (Магілёўская хроніка), która powstawała od XVII do XIX wieku i obejmowała lata 1526–1856^[7]. Ta kwestia wymaga również dokładniejszego zbadania.

1. Artykuły i studia

W XXI wieku obserwujemy na Białorusi wzrost zainteresowania dorobkiem i osobą Gwagnina. Są organizowane tematyczne wystawy poświęcone kronikarzowi i jego utworom, na stronach bibliotek pojawiają się informacje o egzemplarzach jego dzieł w zasobach tych książnic (szerzej będzie mowa o tym dalej). Na temat kronikarza i jego dzieł powstają artykuły prasowe, na przykład w 2012 roku na stronie internetowej „Издательский дом «Беларусь сегодня»” („Dom wydawniczy »Białoruś dziś«”) zamieszczono opracowanie Tatiany Zaharowej »Описание Европейской Сарматии«. Труд польского историка эпохи Средневековья Александра Гваньини („Kronika Europejskiej Sarmacji”. Praca historyka epoki średniowiecza Aleksandra Gwagnina)^[8], z kolei w 2023 roku na stronie vitebsk.biz – artykuł Stanisława Łacińskiego pt. Алессандро Гваньини (Aleksander Gwagnin)^[9].

Lew Gunin to bobrujsko-miński poeta, muzykolog, tłumacz, filozof, historyk, autor powieści i opowiadań rozgrywających się w Bobrujsku w latach sześćdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, a także ogromnego i jedynego w swoim rodzaju dzieła historycznego o Bobrujsku (napisanego przy pomocy między innymi: krewnego autora, historyka Władimira Siergiejewicza von Posse, wybitnego białoruskiego historyka Anatolija Pietrowicza Gryckiewicza oraz innych krewnych – hrabiego Henryka Leszczyńskiego, barona von Rosen oraz brata autora Witalija). Pracę nad nim Gunin zakończył w 1985 roku, zaś w 2008 roku zamieścił ją na prywatnej stronie internetowej. Monografia ta zawiera obszerny rozdział o Gwagninie^[10]. Warto zaznaczyć, że sporo uwagi badacz poświęcił określeniu bazy źródłowej kroniki Włocha. Zdaniem Gunina, kronikarz korzystał między innymi z prac Zygmunta Herbersteina, Alberta Schlichtinga, Macieja Stryjkowskiego, jezuity Antonia Posseviniego, listów Andrieja Kurbskiego, doniesień ambasadora weneckiego Ambrogio Contariniego, wysłannika papieskiego, z urodzenia Holendra Alberta Campenze, notatek podróżniczych włoskiego autora Raphaela Barberiniego, „Notatek” gwardzisty niemieckiego pochodzenia Heinricha von Stadena, szesnastowiecznych dyplomatów Elerta Krusego i Johanna Taubego. Podobne informacje znajdujemy też we wstępie do przekładu księgi moskiewskiej (dokonanego z łacińskiego wydania z 1578 roku) na język rosyjski, autorstwa Galiny Kozłowej. Tłumaczenie to ukazało się w 1997 roku^[11].

Z 2008 roku pochodzi rozprawa białoruskiego literaturoznawcy i pisarza Jauhena Lecki Падзеі і жарсці дзён мінулых: „Хроніка Еўрапейскай Сарматыі” Аляксандра Гваньіні (Wydarzenia i emocje minionych dni: „Kronika Sarmacyjej Europskiej” Aleksandra Gwagnina)^[12]. Autor opisuje między innymi interesującą historię dotyczącą białoruskiego pisarza Jakuba Kołasa i kroniki Gwagnina (szerzej o tym niżej). Próbuje również odpowiedzieć na pytanie, dlaczego kronika nie została wydana na Białorusi ani w języku oryginalnym, ani w tłumaczeniu na język białoruski. Część rozprawy poświęcona jest ukraińskiemu przekładowi, którego dokonał Juryj Mycyk (wyd. 2007, wyd. 2 uzup. 2009)^[13] oraz egzemplarzom kroniki w zasobach białoruskich bibliotek.

Kwestię, dotyczącą autorstwa kroniki, poruszył dramatopisarz, literaturoznawca, profesor (obecnie kierownik Katedry Literaturoznawstwa Słowiańskiego na UMCS w Lublinie) Siergiej Kowalow w książce z 2010 roku Шматмоўная паэзія Вялікага Княства Літоўскага эпохі Рэнесансу (Wielojęzyczna poezja Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie renesansu)^[14]. Dodajmy, że temat plagiatu (Aleksander Gwagnin – Maciej Stryjkowski) – jako kontrowersyjny – od dawna budzi zainteresowanie i wielokrotnie był podejmowany przez wielu historiografów i literaturoznawców z różnych krajów^[15].

W 2017 roku ukazał się artykuł białoruskiego historyka, profesora Uniwersytetu Grodzieńskiego Wiktora Biełazarowicza pt. „Беларускі след” Аляксандра Гваньіні („Białoruski ślad” Aleksandra Gwagnina). Autor przedstawił tu dość szczegółowo życiorys Gwagnina i sylwetkę twórczą kronikarza, z naciskiem na jego kronikę i relacje ze Stryjkowskim^[16].

Obszerny artykuł z 2018 roku pt. Конструируя „Другую Русь”: Образы „Руси” в историописании Великого княжества Литовского XVI–XVII веков (Konstruując „Inną Ruś”: Obrazy „Rusi” w opisywaniu dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI–XVII wieków) autorstwa pracownika Instytutu Historii NAN Białorusi w Mińsku Aleha Dziarnowicza zawiera rozdział Историко-географического деления региона Александром Гваньини (Podział historyczno-geograficzny regionu według Aleksandra Gwagnina)^[17].

W kwietniu 2014 roku w Mińsku odbyła się zorganizowana przez Narodową Bibliotekę Białorusi w ramach X Międzynarodowych czytań konferencja „Кніжная культура Беларусі XVI – сярэдзіны XVII ст.: да 440-годдзя выдавецкай дзейнасці Мамонічаў” („Kultura książki Białorusi XVI – połowy XVII wieku: do 440. rocznicy działalności wydawniczej Mamoniczów” – mowa tu o braciach Kuźmie i Łuce Mamoniczach, jako że przy ich domu w Wilnie w latach 1574–1623 istniała znana typografia „Dom Mamoniczów”).

Wygłoszone referaty zostały opublikowane w pokonferencyjnym tomie. Znajdujemy wśród nich dwa poświęcone kronikom Gwagnina. Autorem rozprawy Выданні XVI – пачатку XVII ст. гістарычнай хронікі Аляксандра Гваньіні ў фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі (Wydania XVI – początku XVII st. historycznej kroniki Aleksandra Gwagnina w zbiorach Biblioteki Narodowej Białorusi) jest pracownik Biblioteki Narodowej Białorusi Tatiana Zaharowa. Autorka opisała (co prawda, bardzo ogólnie) egzemplarze kroniki ze zbiorów Biblioteki Narodowej Białorusi, przy czym zwróciła uwagę na cechy szczególne i różnice dwóch egzemplarzy łacińskich oraz dwóch wydań polskojęzycznych kroniki^[18].

Autorem drugiej rozprawy pt. „Хроніка Еурапейскай Сарматыі” Аляксандра Гваньіні: кніжны помнік і гістаричная алюзія” („Kronika Sarmacji Europskiej” Aleksandra Gwagnina: zabytek literacki i historyczna aluzja) jest literaturoznawca, badacz historii i kultury Białorusi Walery Gerasimow^[19]. W artykule podjęto zagadnienie losów kroniki jako zabytku i historycznych aluzji do problemów geopolitycznych współczesnej Białorusi i państw sąsiednich, a także życia codziennego jej mieszkańców. Warto zacytować pochodzący z tej pracy ciekawy fragment o klasyku literatury białoruskiej Jakubie Kołasie (właśc. Kanstancinie Mickiewiczu; 1882–1956), jako że wspomniana tu historia dotyczy również kroniki Gwagnina i często jest przywoływana w różnych białoruskich źródłach^[20]:

Акрамя апісання земляў Мсціслаўскага, Віцебскага і Полацкага ваяводстваў тут [w Kronice ziemi ruskiej, trzeciej księdze kroniki Gwagnina – dop. A.P.] утрымліваецца раздзел «Спосаб арання і сеяння ў тых ваяводствах Белай Русі, якія к Вялікаму Княству Літоўскаму і межам Маскоўскім прылягаюць». І калі мы спытаем «Як Якуб Колас па-старажытнай тэхналогіі жыта вырошчваў?» – дык гета якраз будзе алюзія на дадзены сельскагаспадарчы раздзел. Бо ў 1952 г. народны пісьменнік дзялянку каля свайго дома засеяў вясной дзвюма часткамі аўса ў сумясі з адной часткай жыта. Восенню сабраў багаты ўраджай ячмяню, а наступнай вясной жыта – усё, як апісаў Гваньіні […]^[21].

Jauhen Lecka, w oparciu o wspomnienia najstarszego syna Kołasa – Daniły Mickiewicza, zawarte w jego książce Любіць і помніць: Успамінае сын Якуба Коласа (Kochać i pamiętać: Wspomina syn Jakuba Kołasa)^[22], stwierdza, że pisarz dowiedział się o tym dawnym i „sprytnym” sposobie na bogate plony z przekładu (wspomnianego już) Sapunowa ze zbioru Полоцко-Витебская старина (Polocko-Vitebskaâ Starina), możliwe też, że i z samego oryginału kroniki, której egzemplarze były wówczas dostępne w mińskich bibliotekach. Zainteresować się zaś Kroniką Sarmacyjej europskiej – zdaniem tegoż badacza – Kołas mógł jeszcze przed rewolucją (1917) – jej fragmenty opublikowano bowiem w 1914 roku w gazecie „Наша ніва” („Nasza niwa”), przygotowywanej przez uczonego i polityka, badacza dawnej historii i literatury białoruskiej Wacława Łastouskiego^[23]. Z kolei Gerasimow przypuszcza, że Kołas mógł mieć pod ręką również zbiór dokumentów, które zostały wydane przez Instytut Historii Akademii Nauk BSSR w 1936 roku^[24], gdzie także zamieszczono tłumaczenie tego rozdziału Kroniki ziemi ruskiej^[25].

2. Egzemplarze kroniki i wystawy tematyczne

Przyjrzyjmy się teraz egzemplarzom kronik Gwagnina, znajdującym się w zasobach bibliotek Białorusi oraz różnym podejmowanym tam przedsięwzięciom, związanym z osobą kronikarza oraz jego dziełami. Omawiając woluminy, zwrócę uwagę – na ile to będzie możliwe – przede wszystkim na stan ich zachowania, cechy szczególne oraz znaki proweniencyjne. Wszystkie tego rodzaju badania dawnych i rzadkich druków (lub rękopisów) nie są błahym przedsięwzięciem. W tym przypadku ich efekty są istotne, szczególnie jako świadectwo dziejów i losów, a więc drogi konkretnego egzemplarza dzieła Gwagnina, ale nie tylko. Informacje te mogą okazać się przydatne również badaczom zajmującym się szeroko pojętą kulturą i historią książki oraz (węziej, jednakowoż w aspekcie uniwersalnym) bibliotekoznawcom, mającym świadomość szczególnej roli zbiorów bibliotecznych jako interdyscyplinarnego medium w kształtowaniu świadomości ich użytkowników.

W Dziale Starodruków i Rzadkich Wydań (Аддзел старадрукаў і рэдкіх выданняў) Prezydenckiej Biblioteki Republiki Białoruś (Прэзідэнцкая бібліятэка Рэспублікі Беларусь) znajdujemy Kronikę ziemi ruskiej – trzecią księgę polskiej kroniki z 1611 roku (sygn. 1381244). Biblioteka, poszerzająca ciągle swoje zasoby, nabyła ten wolumen w początkach XX wieku w antykwariacie od znanego mińskiego bibliofila i historyka Rostisława Borowego. Wcześniejsze losy tego egzemplarza, niestety, nie są znane^[26]. Pracownicy biblioteki są dumni z faktu posiadania owego starodruku i zachęcają czytelnika do zapoznania się z tym „важным историческим источником и памятником европейской историографии XVI–XVII вв.”^[27] – fragment księgi (do s. 13) udostępniono na stronie biblioteki, w formie e-booka z efektem przewijania, co pozwala na samodzielne kontrolowanie oglądania^[28].

Egzemplarz trzeciej księgi krakowskiego wydania kroniki z datą 1611 (sygn. 63.3(4)4) przechowywany jest również w Dziale Rzadkiej Książki (Аддзел рэдкай кнігі) Obwodowej Biblioteki im. Maksima Gorkiego w Brześciu (Брэсцкая абласнaя бібліятэкa імя М. Горкага). Od 10 lutego 2024 roku w bibliotece funkcjonuje wystawa „Na przełomie wieków: losy i książki” („На переломе эпох: судьбы и книги”), poświęcona 490. rocznicy urodzin Gwagnina. Odwiedzający bibliotekę mają okazję do zapoznania się z tym egzemplarzem kroniki, a także z materiałami dotyczącymi życia i działalności kronikarza, prezentowanymi na wystawie^[29].

Należy dodać, że trzy lata wcześniej (w 2021 roku) taż biblioteka zainicjowała projekt „Terra incognita: zanurzenie w epokę” („Тerra incognita: погружение в эпоху”), którego celem – jak podkreślają organizatorzy – było zwrócenie uwagi społeczeństwa na kulturę i historię książki, jak również promowanie biblioteki na turystycznej mapie obwodu brzeskiego oraz popularyzacja zbiorów bibliotecznych. W ramach tego interdyscyplinarnego projektu powstała między innymi seria sześciu filmów popularnonaukowych o wybitnych wydawcach, znaczących drukarniach oraz poszczególnych książkach i autorach. Każdy z nich prezentuje na tle historycznym pochodzące z XVI–XVIII wieku zabytki książkowe, które znajdują się w Dziale Rzadkiej Książki. Na uwagę zasługuje fakt, iż jeden z filmów poświęcono również Gwagninowi i jego kronikom. Z tej prezentacji dowiadujemy się między innymi, że egzemplarz trzeciej księgi ze zbiorów biblioteki pochodzi z księgozbioru Lecha Kokocińskiego (ur. 1944), współczesnego polskiego prawnika, wieloletniego pracownika Ministerstwa Kultury i Sztuki, słynnego numizmatyka i bibliofila. Świadczy o tym znajdujący się na wyklejce starodruku ekslibris kolekcjonera^[30]. Można zatem przypuścić, że egzemplarz ten trafił do zbiorów biblioteki w Brześciu stosunkowo niedawno.

W Zbiorze Rękopisów, Starodruków i Wydań Rzadkich (Фонд рукописей, старопечатных и редких изданий), w kolekcjach „Polonika”, „Radziwiliana” oraz „Książka Białorusi XVI–XVIII wieków” („Палоніка”, „Радзівіліана”, „Кніга Беларусі XVI–XVIII стагоддзяў”) Biblioteki Narodowej Białorusi w Mińsku (Нацыянальная бібліятэка Беларусі) przechowywane są aż cztery woluminy całej kroniki Gwagnina – dwa w języku polskim i dwa w łacińskim. Wszystkie są wpisane do Państwowego Rejestru Zabytków Literackich Republiki Białoruś (Дзяржаўны рэестр кніжных помнікаў Рэспублікі Беларусь)^[31].

Obydwa egzemplarze krakowskiego wydania kroniki polskiej z 1611 roku (sygn. 094/12621K oraz 094/3006K) dostępne są w wersji elektronicznej^[32].

Warto zwrócić uwagę na pochodzącą z XIX wieku okładkę woluminu kroniki o sygn. 094/12621K. Została ona wykonana z pergaminu (na tekturze), na którym znajduje się rękopis muzyczny w dwóch kolorach: czarnym i czerwonym^[33]. Na górze grzbietu okładki umieszczono fragment czerwonej skóry ze złotym wytłoczeniem nazwiska autora: „Gwagnin”. Grzbiet książki jest w kolorze czerwonym^[34]. Egzemplarz jest uszkodzony: poszczególne kartki nie są przymocowane do bloku książki, papier jest luźny, brakuje też kart tytułowych kilku ksiąg oraz rycin na niektórych stronicach zabytku. Na poszczególnych kartkach widoczne są odręczne notatki atramentem. Na odwrocie ostatniej strony kroniki znajduje się prostokątna niebieska pieczęć „Государственная библиотека БССР имени Ленина” („Państwowa Biblioteka BSSR imienia Lenina”) – nazwa Biblioteki Narodowej Białorusi do 1992 roku^[35]. Z kolei na wyklejce górnej widnieje ekslibris heraldyczny Biblioteki Ordynacji Nieświeskiej, a na stronie 19 Kroniki polskiej – czerwona kwadratowa pieczątka: „Ordynacja Nieświeska Biblioteka № 3057”. Świadczy to o tym, iż egzemplarz ten pochodzi z księgozbioru Radziwiłłów. Warto w tym miejscu przypomnieć, że Kronika Wielkiego Księstwa Litewskiego została zadedykowana właśnie jednemu z przedstawicieli rodu Radziwiłłów, Mikołajowi Krzysztofowi „Sierotce”. Księgę tę otwiera wiersz (podpisany inicjałami M.P.) Na zacny i starożytny klejnot Jaśnie Oświeconych Ich M[iłości] Książąt i Panów Radziwiłów, po którym następuje list dedykacyjny prozą Jaśnie Oświeconemu Panu, Panu Mikołajowi Krysztofowi Radziwiłowi, książęciu na Ołyce i Nieświeżu, hrabi na Szydłowcu i Mirze, wojewodzie wileńskiemu etc. etc., panu swemu miłościwemu. Adresat dedykacji był też między innymi założycielem ordynacji, osobą ważną dla powstania i wzbogacania zbiorów biblioteki nieświeskiej^[36]. Ten egzemplarz kroniki trafił do Białoruskiej Narodowej Biblioteki najprawdopodobniej na początku 1941 roku, kiedy to pozostałą w Nieświeżu część zbiorów radziwiłłowskich przewieziono do Mińska i przekazano wspomnianej bibliotece (wówczas: Bibliotece Akademii Nauk BSRR)^[37].

Drugi egzemplarz polskiej kroniki Gwagnina (sygn. 094/3006K) jest oprawiony w skórę. Oprawa pochodzi z XVIII wieku. Wolumin jest w gorszym stanie w porównaniu z poprzednim. Posiada liczne defekty: brak dolnej okładki oprawy i grzbietu, podarte poszczególne karty, niektóre noszące ślady późniejszych napraw. W 2022 roku biblioteka dokonała kompletnej renowacji całego woluminu^[38]. Na górze wyklejki znajduje się trudna do odczytania, a tym bardziej datowania, rozwinięta zapiska w języku polskim wykonana atramentem. Wydaje się, że jest to przepis na lekarstwo przeciwko zapaleniu końskiemu. Pojawienie się tego rodzaju notatki na okładce dzieła o charakterze kroniki jest dość zaskakujące (w przeciwieństwie do książek dotyczących stricte medycyny, kulinariów czy życia codziennego^[39]). W tym przypadku powód jest raczej prozaiczny – najprawdopodobniej jeden z użytkowników tego egzemplarza kroniki (poprzedni właściciel?) zanotował tę recepturę celem zapamiętania. Tak to życie codzienne jednego z właścicieli egzemplarza Gwagninowej kroniki i jednocześnie jego ważne doświadczenia lekturowe przeplatały się. Na niektórych stronach znajdujemy także pisane odręcznie tuszem i ołówkiem glosy marginesowe oraz uzupełnienia fragmentów tekstu. Na stronie tytułowej znajduje się prostokątna niebieska pieczęć: „Государственная библиотека БССР имени Ленина” („Państwowa Biblioteka BSSR imienia Lenina”)^[40]. Jak widać, biblioteki, stan ich księgozbioru i notatki oraz znaki własności sygnowane na egzemplarzach ich zasobów odzwierciedlają historię najcenniejszych nawet książek i zmieniające się dzieje danego państwa.

Jak już wspomniano, w Narodowej Bibliotece Białorusi przechowywane są także dwa egzemplarze napisanej w języku łacińskim kroniki Gwagnina z 1581 roku^[41]. Choć należą do tej samej edycji, posiadają na stronach tytułowych różne ryciny. Jeden z tych woluminów (sygn. 096/2968К) jest dostępny w wersji online^[42]. Jego oprawa, wykonana ze skóry na tekturze (pierwsza strona okładki) i pergaminu (tył), pochodzi z XIX wieku. Egzemplarz jest zdefektowany: kartki są uszkodzone przez pleśń, stwierdzamy też brak niektórych stronic.

Na stronie tytułowej widnieją odręczne zapisy tuszem, pod tytułem dzieła: „Antonii Francisci Parisii”, zaś na dole strony: „Cyt. Wilens. S… (dalsza część notki jest raczej nie do odczytania). Wyraz „Parisii” w pierwszej notatce mógłby teoretycznie oznaczać „w Paryżu” (możliwie miejsce zakupu książki?). Bardziej jednak prawdopodobne wydaje się, że zapis „Parisii” oddaje zlatynizowane nazwisko polskie w dopełniaczu: Parisius, gen. sg. Parisii. W mianowniku zlatynizowane nazwisko Parisius = pol. Parys lub Paryski. Może zatem chodzi o Antoniego Parysa h. Prawdzic (1776–1807), ucznia Szkoły Rycerskiej, późniejszego uczestnika powstania kościuszkowskiego i Legionów Dąbrowskiego, pułkownika Wojska Polskiego^[43]. Możliwe więc, że jednym z właścicieli tego egzemplarza był ów przedstawiciel zasłużonej i bogatej rodziny, obdarzonej tytułem hrabiowskim. Jeśli zaś chodzi o nazwisko Paryski, to znany jest Antoni Paryski (z domu Panek, 1865–1935) z Łowicza, drukarz, wydawca, dziennikarz, działacz polonijny^[44], jednak należy raczej wątpić, że w omawianej notce proweniencyjnej chodzi właśnie o niego^[45]. Zapis odręczny na dole jest mało czytelny i niekoniecznie sporządzony w języku łacińskim. Skrót „Wilens.” z tej notatki może odnosić się do wyrazu „Wileński/a”. Na odwrocie ostatniej karty opisywanego egzemplarza, pod grawerowanym stemplem drukarskim znajduje się znana już nam pieczęć: „Государственная библиотека БССР имени Ленина” („Państwowa Biblioteka BSSR imienia Lenina”)^[46].

Drugi egzemplarz kroniki łacińskiej (sygn. 094/394К) posiada w połowie skórzaną oprawę, z tyłu której znajduje się złote tłoczenie. Wolumin jest uszkodzony: papier na okładkach podarty, plamy, zacieki, ubytki spowodowane przez pleśń. Ten egzemplarz jest również interesujący ze względu na kilka notek proweniencyjnych. Otóż na stronie tytułowej znajduje się napis wykonany tuszem (przekreślony, być może zatem chodzi o wcześniejszego właściciela): „Ex libris Raphaelis Gaje[vi] Cap[ita]nei Gnesnensis”. Wyraz „Capnei” to forma skrócona od „Capitanei”. Nazwisko jest bardzo zamazane, ale może zapis brzmi: Gaje[vi] (w dopełniaczu), choć pewności nie ma (łacińska forma Gajevius, Gajeuvius = pol. Gajewski). Chodzi niewątpliwie o Rafała Tadeusza z Błociszewa Gajewskiego h. Ostoja (1714–1776), starostę gnieźnieńskiego (w latach 1740–1759)^[47]. Podobny zapis „Ex libris Magnifici Raphaelis a Błociszewo Gajewski capitanei Gnesnensis 1745” pojawia się na książce Samuela Wysockiego (1706–1771) pt. Tractatus de formandis epistolis iuxta normam veterum… (Kraków 1743) wzmiankowanej w artykule Ryszarda Marciniaka^[48]. Można zatem stwierdzić, że postać byłego osiemnastowiecznego właściciela egzemplarza kroniki dzięki tym zapisom została zidentyfikowana.

Strona tytułowa omawianego woluminu kroniki zawiera jeszcze jeden zapis atramentem: „Alexis Kosinski” (zapewne kolejny poprzedni właściciel). Nie posiadamy wyczerpujących informacji o tej osobie. Prawdopodobnie żył on na przełomie XVIII i XIX wieku, w zachowanym bowiem w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie księgozbiorze Józefa Kalasantego Szaniawskiego (1764–1843) dzieło historyczne Krzysztofa Adama Rupertusa Observationes ad historiae universalis (wydane w Norymberdze w 1659 roku) jest opatrzone dedykacją: „Alexis Kosinski Szanownemu Kalasentemu Szaniawskiemu”^[49]. Z kolei exlibris Kosińskiego posiada jedno z dzieł autorstwa holenderskiego prawnika, dyplomaty i filozofa Hugo Grocjusza (Hugo Grotius, 1583–1645)^[50]. Być może chodzi tu o Aleksego Kosińskiego – autora druczku z 1809 roku pt. Uwagi nad projektem o oszczędności na sesyi sejmowej dnia 18. b. m. podanym^[51], co byłoby sygnałem aktywności publicznej autora tych uwag.

Ponadto w trzech miejscach: na karcie tytułowej, na stronie [1] i na pierwszej stronie księgi pierwszej omawianego egzemplarza kroniki Gwagnina znajduje się owalna fioletowa pieczątka: „Библиотека Московского биржевого комитета” („Biblioteka Moskiewskiego Komitetu Giełdowego”). Biblioteka ta była szczególną atrakcją Moskiewskiej Giełdy Papierów Wartościowych, a nawet jej dumą. Założona została w latach siedemdziesiątych XIX wieku, była najbogatszą wówczas z bibliotek w Rosji, jej zbiory liczyły kilkadziesiąt tysięcy tomów i warte były ponad 46 tysięcy rubli^[52]. Została zlikwidowana po rewolucji październikowej (1917), a większość jej zasobów przekazano do Rosyjskiej Biblioteki Narodowej.

Podstawę, a z czasem główny trzon tej biblioteki, stanowił księgozbiór znanego rodu Najdionowych, przedsiębiorców moskiewskich, znanych z kultywowania tradycji kulturowych. Przedstawiciel trzeciego pokolenia rodziny – Nikołaj Najdionow (Николай Найдёнов, 1834–1905), wieloletni przewodniczący wspomnianego Moskiewskiego Komitetu Giełdowego – był również słynnym mecenasem oraz krajoznawcą, inicjatorem, wydawcą i autorem szeregu unikatowych publikacji na temat historii Moskwy i innych rosyjskich miast. Zebrał, przetłumaczył i opublikował liczne fragmenty opisów Moskwy z różnych dzieł cudzoziemców, którzy odwiedzali ją w XVI–XVIII wiekach^[53]. Biorąc pod uwagę powyższe informacje, wydaje się, że można – choć z ostrożnością (ze względu na brak jak dotąd potwierdzenia w znanych mi pracach) – wysunąć hipotezę, że Najdionow mógł w swojej pracy korzystać z kronik Gwagnina oraz że prezentowany egzemplarz pochodzi z jego własnych bądź rodzinnych zbiorów.

W 2006 roku w Narodowej Bibliotece Białorusi utworzono Muzeum Książki^[54]. W zbiorach biblioteki zgromadzono kilkadziesiąt tysięcy unikatowych rękopisów, starodruków i rzadkich książek z różnych okresów. Dzięki otwarciu tego muzeum zapewniono każdej zainteresowanej osobie dostęp do bogatych zasobów, aby można było zapoznać się z najciekawszymi egzemplarzami zgromadzonej kolekcji. Przeznaczono na to jedną dużą salę na trzecim piętrze biblioteki. Ekspozycja prezentuje jednocześnie około 300 eksponatów. W tym muzeum organizowane są też często wystawy poświęcone konkretnemu wydarzeniu historycznemu, autorowi czy też szczególnie interesującej książce.

I tak na przykład w 2012 roku odbyła się wystawa „В начале был Полоцк: к 1150-летию города” („Na początku był Połock: w 1150 rocznicę powstania miasta”), poświęcona najstarszemu miastu Białorusi – Połockowi. Przybliżała ona istotne wydarzenia z jego historii i ogólnie rozwoju kultury książki. Ekspozycja prezentowała źródła historyczne pochodzące z XIII–XVI wieku. Wśród nich: faksymilowe wydanie Kroniki Radziwiłłów, w której znajduje się pierwsza wzmianka o Połocku (862), wydania kronik z XVI wieku po łacinie i polsku: Macieja Stryjkowskiego Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi (1582), a także kronika Gwagnina (1581, 1611). Znajdują się w nich bowiem informacje o okresie wojny inflanckiej (1558–1583), podczas której Połock wielokrotnie stawał się obiektem podbojów^[55].

Dwa lata później, z okazji 480. rocznicy urodzin pochodzącego z Italii kronikarza, zorganizowano ekspozycję „Выстава адной кнігі” („Wystawa jednej książki”), na której zaprezentowano wszystkie egzemplarze kroniki Gwagnina ze zbiorów biblioteki^[56].

Warto w tym miejscu sięgnąć po informacje i opinie Tatiany Zaharowej, pracownika Biblioteki Narodowej Białorusi, która między innymi stwierdziła: „Асобнікі […] гістарычнай хронікі Аляксандра Гваньіні займаюць годнае месца ў калекцыі палонікі Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі і, безумоўна, выклікаюць цікавасць як з боку даследчыкаў, так і наведвальнікаў Музея кнігі бібліятэкі”^[57].

Jak podaje Gerasimow, w 1975 roku jeden z hrabiów Hutten-Czapskich przekazał egzemplarz kroniki z 1581 roku (wydany w Spirze) Białoruskiej Bibliotece i Muzeum im. Franciszka Skoryny w Londynie (Беларуская бібліятэка і музей імя Францішка Скарыны). Ten wolumin pochodził z kolekcji Emeryka Hutten-Czapskiego (1828–1896), wybitnego uczonego, znanego kolekcjonera i bibliofila, założyciela biblioteki i muzeum w swojej posiadłości w Stańkowie (wieś na Białorusi, w obwodzie mińskim)^[58]. Imponująca kolekcja przedmiotów zgromadzonych przez Hutten-Czapskiego to przede wszystkim unikatowe zabytki numizmatyczne, jak też bardzo bogaty księgozbiór. Od 1903 roku ta kolekcja, którą jego spadkobiercy przekazali Miastu Kraków, włączona została do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie.

Łaciński egzemplarz kroniki z 1578 roku znajduje się również w Wojewódzkiej Bibliotece im. Karskiego w Grodnie (Гродзенская абласная навуковая бібліятэка імя Я.Ф. Карскага), zaś w Centralnej Naukowej Bibliotece im. Jakuba Kołasa NAN Białorusi (Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Якуба Коласа НАН Беларусі) znajdują się dwa woluminy^[59] wydanej w Lejdzie w słynnej Drukarni Elsevierów w 1627 roku pracy w języku łacińskim pt. Respublica sive status regni Poloniae, Lituaniae, Prussiae, Livoniae etc. diversorum autorum (Państwo, czyli ustrój królestw polskiego, litewskiego, pruskiego, inflanckiego itd. na podstawie informacji różnych autorów), która zawiera fragment „O pochodzeniu narodu litewskiego i jego zwyczajach”, opracowany według kroniki Gwagnina^[60].

***

Powyższe rozważania mają charakter rekonesansu, jednak już na tym etapie prac badawczych można stwierdzić, że postać Aleksandra Gwagnina oraz jego kronika w ostatnich dwóch dekadach stały się obiektem wzmożonego zainteresowania wśród białoruskich uczonych, czytelników i wszelkich instytucji. Przedstawiony właśnie przegląd wiedzie do wniosku, że we współczesnej Białorusi spuścizna historyka z Werony jest upowszechniana chętniej niż dorobek np. Macieja Stryjkowskiego albo Wojciecha Wijuka Kojałowicza, choć egzemplarze ich prac historiograficznych także znajdują się w białoruskich książnicach. Badacze białoruscy często podkreślają, że kronika Gwagnina (zwłaszcza trzecia księga – Kronika ziemi ruskiej) była dla czytelnika zachodnioeuropejskiego pierwszym źródłem wiedzy o tamtych ziemiach, historii, kulturze i obyczajowości narodu białoruskiego, a w szczególności okręgów mścisławskiego, witebskiego i połockiego.