Marcin Broniowski, autor szesnastowiecznego dzieła pt. Opis Tatarii (Tartariae descriptio) Nowe ustalenia biograficzne i historycznoliterackie^[1]

Mikhail Kizilov^*

Leibniz Institut für Europäische Geschichte, Mainz, Niemcy
e-mail: mikhail.kizilov@gmail.com
https://orcid.org/0000-0003-0270-4311

Marcin Broniowski, the Author of the Sixteenth-Century Work Entitled The Description of Tataria (Tartariae descriptio). New Biographical and Historical-Literary Discoveries

1. Nad biografią Marcina Broniowskiego

Łacińskojęzyczne dzieło zatytułowane Tartariae descriptio^[2], czyli Opis Tatarii^[3], przedstawia barwną relację z przebiegu dwóch podróży odbytych przez Broniowskiego w roli dyplomaty i wysłannika króla polskiego Stefana Batorego. Stanowi ono klasyczne i podstawowe wręcz źródło do badań nad średniowiecznym i wczesnonowożytnym Krymem. Mimo że praca ta jest wzmiankowana we wszystkich niemal opracowaniach naukowych odnoszących się do historii Krymu, to kluczowe zagadnienia, takie jak biografia polskiego podróżnika, dokładna chronologia jego wizyt w Chanacie Krymskim oraz szczegóły jego pobytu na Krymie, prawie w ogóle nie zostały zbadane. Co więcej, nawet nazwisko polskiego podróżnika uległo wypaczeniu i w historiografii polskiej, jak też światowej, bywało często przywoływane w błędnej formie Broniewski^[4]. Badacze zajmujący się Marcinem Broniowskim i jego relacją z podróży na Krym opierali się zazwyczaj na opracowaniu Kazimierza Chodynickiego, opublikowanym w 1936 roku w drugim tomie Polskiego słownika biograficznego^[5], i nie odważali się podejmować własnych badań nad biografią rzeczonego podróżnika i dyplomaty. Tymczasem Chodynicki nie wykorzystał ważnych polskich źródeł archiwalnych dotyczących okoliczności podróży Broniowskiego na Krym. Jedynym wyjątkiem od tej reguły były najnowsze badania polskich historyków, którzy zidentyfikowali szereg ważnych źródeł dotyczących działalności dyplomatycznej Broniowskiego^[6]. Imponującą analizę tekstologiczną łacińskiej księgi pt. Tartariae descriptio przeprowadzili ukraiński badacz Mykoła Żarkych^[7], a następnie niemiecki historyk Stefan Albrecht^[8].

Marcin Broniowski herbu Tarnawa urodził się w pierwszej połowie XVI wieku w małopolskiej wsi Bieździedza. W łacińskich bowiem wydaniach dzieła Tartariae descriptio dołączono do imienia i nazwiska autora adnotację de Biezdzfedea („z Bieździedzy”). Ten niezwykły toponim, zapisany w formie Biezdzfedea, powstał na skutek zniekształcenia rękopiśmiennego zapisu polskiego Biezdziedza. Istotnie, odręczne zapisane litery [f] oraz [j] także [z] oraz [e] można stosunkowo łatwo pomylić.

Nazwisko Broniowski wywodzi się od majątku Broniowice (dziś Broniewice, część wsi Szeligi, gmina Pawłów, powiat starachowicki, województwo świętokrzyskie), który znajdował się w Małopolsce, na terenie dawnego powiatu sandomierskiego^[9]. Za panowania króla Kazimierza Jagiellończyka (czyli w latach 1447–1492) wszyscy przedstawiciele tego rodu przyjęli nazwisko Broniowski, które rzadko pisano jako Broniewski. W języku łacińskim autora Tartariae descriptio zwykle nazywano Martinus Broniovius (lub Bronievius^[10]). W języku angielskim zwano go Martinem Bronioviusem. W dokumentach krymskotatarskich oraz tureckich występuje jako Branowski ),(^[11]. W tekstach rosyjskich funkcjonuje jako Мартин Броневский^[12]. W szesnastowiecznych źródłach polskich częściej występowała forma Broniowski i niewątpliwie łacińska forma Bronovius odzwierciedla tę samą pisownię. Niemniej w XIX wieku jedyną akceptowalną wersją nazwiska staje się forma Broniewski, w dużej mierze z tego powodu, że współczesny przekład rosyjski, który stał się niezwykle popularny w środowisku naukowym tamtych czasów, użył tej właśnie formy (Броневский)^[13]. W trakcie prowadzonych przeze mnie badań (od roku 1993 do 2024) okazało się, że autor Tartariae descriptio napisał trzy listy w swoim ojczystym języku, w którym zapisał swoje imię i nazwisko rodowe jako Marcin Broniowski^[14]. W księgach podatkowych województwa sandomierskiego z roku 1578 podróżnik jest nazywany „Martinus Broniowskiy”, podczas gdy jego majątek nosi nazwę Broniowicze (sic!)^[15]. Dlatego jest oczywiste, że ta konkretna forma jest najwierniejszym odwzorowaniem jego rodowego nazwiska Broniowski. Ta właśnie postać będzie uznana za poprawną w niniejszym artykule^[16].

Niestety wielu współczesnych uczonych myli naszego Broniowskiego, autora Tartariae descriptio i sekretarza króla Stefana Batorego, z jego bliskim krewnym (najprawdopodobniej stryjem), Marcinem Broniewskim, który był aktywny już w latach pięćdziesiątych XVI stulecia, a więc o całe pokolenie wcześniej^[17]. Chociaż Chodynicki był zdania, że ta sugestia nie opierała się na źródłach pisanych, zdaniem niektórych uczonych, Stanisław Broniowski (a nie Marcin B.) był ojcem naszego Marcina Broniowskiego^[18]. Pomimo braku informacji dotyczących wczesnych lat życia i odbytej edukacji, nie ulega wątpliwości, że autor Tartariae descriptio otrzymał dobre wykształcenie w zakresie języka łacińskiego^[19], geografii i historii. Według Szymona Starowolskiego, Marcin Broniowski znał także filozofię i geometrię^[20]. Spędziwszy wiele miesięcy na Krymie, z pewnością nauczył się przynajmniej kilku słów tatarskich, co widać po użyciu tureckich terminów wprowadzonych do jego relacji z podróży (np. Soldani, Murzi, Coracei, Ulani, Chani, Galga itd.). Nie jest jednak jasne, czy jego znajomość języka krymskotatarskiego kiedykolwiek osiągnęła poziom, który można uważać za poważny^[21].

Jak sam Broniowski stwierdził we wstępie do Tartariae descriptio, jego ojciec zmarł niespodziewanie, kiedy przyszły podróżnik był jeszcze całkiem młody^[22]. W rezultacie nie mógł ukończyć rozpoczętych studiów i został zmuszony do podjęcia służby na dworze Zygmunta II Augusta (panującego w latach 1548–1572). W sprawach religijnych związał się z obozem katolickim i w roku 1573 podpisał protest przeciwo konferedacji warszawskiej^[23]. Rok 1573 jest zapewne pierwszą dokładną datą w jego życiorysie. Według jego własnych słów, w roku 1577 lub 1578 został sekretarzem i dworzaninem (łac. secretarius et aulicus) króla Stefana Batorego (panującego w latach 1576–1586)^[24]. Został powołany na to stanowisko dzięki poparciu kanclerza Jana Zamoyskiego, biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego i wojewody podolskiego Mikołaja Mieleckiego^[25].

W roku 1578 wymienia się jego nazwisko jako właściciela majątku Broniowice (łac. Broniowicze). Podatek płacono od czterech gospodarstw chłopskich, każde o powierzchni dwóch łanów, które były położone w części wsi należącej do Marcina Broniowskiego. Podatek płacili także dwaj chłopi (zagrodnikowie) z gospodarstwa o nieznanej wielkości i młynie jednokołowym^[26]. Od lat siedemdziesiątych XVI wieku aż do początków lat dziewięćdziesiątych tegoż stulecia Broniowski pełnił różne obowiązki dyplomatyczne na dworze królewskim. Spośród nich najbardziej znane są jego misje na Krymie jako posła do krymskotatarskich chanów.

W roku 1587 brał udział w wydaniu książki włoskiego lekarza Mikołaja Bucelli (wł. Niccolò Bucella), który posługiwał się pseudonimem Georgius Chiacor^[27]. Autorem epistolograficznego wstępu do tej książki (zob. ilustr. 1) był właśnie nasz Broniowski, który zadedykował ową publikację arcybiskupowi gnieźnieńskiemu i prymasowi Polski Stanisławowi Karnkowskiemu (1520–1603)^[28].

Zdaniem Starowolskiego, Broniowski przyjaźnił się z Jakubem Cieleckim i Mikołajem Mniszchiem^[29]. Wydaje się, że Broniowski pozostawał w dość serdecznych stosunkach z kanclerzem Janem Zamoyskim. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że Zamoyski poparł jego kandydaturę na sekretarza królewskiego w 1577 roku i ponownie stanął po jego stronie w 1587 roku, kiedy bracia Marcina, to jest Jerzy, Mikołaj i Krzysztof Broniowscy, złożyli skargę na starostę lubaczowskiego Jana Płazę. Następnie bracia Broniowscy zajęli posiadłości w Potyliczu^[30], które były wcześniej nadane ich przodkowi przez króla polskiego Jana Olbrachta. Skargę Broniowskich poparło wiele prominentnych osobistości, w tym kanclerz Jan Zamoyski, arcybiskup lwowski Dymitr Solikowski, wojewoda ruski Stanisław Żółkiewski, starosta włodzimierski Konstanty Ostrogski. Sam Broniowski przedstawił swoją sprawę dotyczącą kwestii majątkowych na sejmie zwołanym w 1587 roku. Zażądał on także wynagrodzenia za swoją pracę w roli wysłannika Rzeczypospolitej Obojga Narodów do Tatarów krymskich. Politycznie był zwolennikiem wyboru „Piasta”, czyli rodzimego władcy, na sejmie elekcyjnym, ostatecznie jednak zgodził się na wybór królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy jako potomka Jagiellonów po kądzieli. Na sejmiku w Wiszni w dniu 8 lutego 1590 uznano go za obywatela Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej zasługującego na nagrodę „za swe uczciwe posługi”^[31].

Wydaje się, że pod koniec lat osiemdziesiątych XVI wieku przy poparciu swoich braci i szlachty ruskiej Broniowski stale zabiegał o wzmocnienie swoich interesów majątkowych. Jesienią 1590 roku zaatakował Falimicze, majątek Terleckiego, biskupa prawosławnego Łucka. Prawdopodobnie ten szlachecki zajazd został poprzedzony jakimś wcześniejszym sporem majątkowym. Według Starowolskiego, Broniowski spędził ostatnie lata życia zaangażowany w działania wojenne^[32]. Źródła informują, że Marcin Broniowski zmarł w Warszawie w dniu 21 września 1592 roku^[33]. Jan Jaskrowic (łac. Ioannes Jascrovicius) z Poznania tak napisał o nim:

Arte valere iuvat, valuit Bronievius arte,
Qua gratus magnis Regibus ille fuit.
Consilium, doctrina, fides, prudentia, virtus,
Principibus semper munera grata viris^[34].
Miło jest wiedzą władać, Broniowski nią władał,
Przez co nawet wśród królów wielki respekt budził.
Męstwo, nauka, wiara, roztropność i rada
Zawsze są miłym darem dla dostojnych ludzi.
(tłum. Krzysztof Tomasz Witczak^[35])

Można ten czterowiersz uznać za najwłaściwsze podsumowanie życia i dokonań Broniowskiego.

2. Marcin Broniowski jako dyplomata i poseł

Każdy badacz historii Krymu orientuje się, że Broniowski został wysłany jako poseł do chana krymskiego. Niemniej ta część jego biografii, obejmująca osiągnięcia w roli ważnego dyplomaty, wydaje się nieco zbagatelizowana w literaturze przedmiotu. Istotnie, w liście do Stefana Batorego, który stał się częścią wprowadzającą do Opisu Tatarii, sam Broniowski stwierdził, że w roku 1578 dwukrotnie był wysyłany w misjach zagranicznych do chana krymskiego Mehmeda Gireja II (łac. ad Mahometem Chereium Chanum […] Tartarorum Principem binis legationibus me ornare dignata est^[36]). Panuje powszechne przekonanie wśród zachodnich i rosyjskich uczonych, że jedynym wkładem Broniowskiego w europejską dyplomację były jego dwie podróże na Krym. Tak jednak nie jest. Jak wykażemy poniżej, Broniowski co najmniej siedmiokrotnie przebywał w charakterze posła na Krymie, a ponadto pełnił inne obowiązki dyplomatyczne na polskim dworze królewskim.

Najwcześniejsza wzmianka o potencjalnym zaangażowaniu Broniowskiego w negocjacje dyplomatyczne między Polską a Chanatem Krymskim pochodzi z 1575 roku. Niedatowany dokument zatytułowany Instruktia Panom Podskarbiom Coronnym y W’X’L’ strony obmysliania y wyprawienia upominkow Tureczkich y Tatarskich, informuje, że Krzysztof Dzierżek oraz Marczin Broniowski zostali wysłani jako posłowie. Zanotowano, że obaj przedstawiciele króla polskiego zostali wysłani do państw orientalnych: pierwszy do Turcji, a drugi do Chanatu Krymskiego^[37]. Polscy archiwiści hipotetycznie datują zachowany dokument na rok 1575^[38]. Nie wydaje się, żeby to było dokładne datowanie, gdyż wiemy, że Dzierżek był wysyłany do Turcji w latach 1576, 1577 i 1578^[39]. Można zatem zasadnie przypuszczać, że dokument ten powstał również w 1578 roku, czyli w okresie, kiedy miały miejsce pierwsze dwie misje dyplomatyczne Broniowskiego do krymskotatarskiego chana.

W styczniu 1577 roku król Stefan Batory wysłał Andrzeja Taranowskiego w celu zawarcia traktatu pokojowego z Chanatem Krymskim. Ten właśnie dyplomata, autor bardzo pouczających notatek z podróży do Turcji, odegrał kluczową rolę w późniejszych losach Broniowskiego^[40]. Pomimo oczekiwań, że w lutym dotrze na Krym, Taranowski nie powrócił do Polski na wiosnę i, co było jeszcze bardziej zaskakujące, nie przysłał żadnych wieści z Krymu^[41].

W kwietniu 1578 roku królowi bardzo zależało na uzyskaniu informacji o jego poselstwie i o stanie spraw w Chanacie Krymskim. W związku z tym wysłał on Broniowskiego na Krym. Instrukcja, jaką Stefan Batory mu przekazał 4 kwietnia 1578 roku, zawierała wyczerpujący przegląd tematów, które poseł miał poruszyć w dyskusji z chanem Mehmedem II Girejem, dotyczących polskich, kozackich, ukraińskich, mołdawskich i innych znaczących spraw politycznych^[42]. Rzeczony dokument służy do zilustrowania kluczowej roli, jaką pełnili legaci w dialogu geopolitycznym pomiędzy Polską, Turcją, państwem półwasalnym – Chanatem Krymskim i sąsiednimi krajami oraz regionami.

Mimo upływu czasu aż do przełomu czerwca i lipca 1578 roku nie napłynęły wiadomości ani od Broniowskiego, ani od Taranowskiego. Co więcej, Stefan Batory otrzymał niepotwierdzoną wiadomość, że „prekopski car”, czyli chan krymski, jest już przygotowany do ataku na Polskę^[43]. Kilka dni później nadeszła wiadomość, że Taranowski wraca, a wojska tatarskie nie zamierzają atakować Polski. W tym czasie 30 tysięcy Tatarów krymskich wzięło udział w wyprawie karnej przeciwko Persji. W drodze powrotnej Broniowskiemu i Taranowskiemu towarzyszył Polak, który przeszedł na islam, Ibrahim (Ibram, Ibraim) Bielecki (Bieleczki, Bilecki), którego polskie źródła charakteryzują jako „zły by pies”. Rzeczywiście, kiedy Bielecki przybył do Lwowa, przedstawił królowi warunki nie do przyjęcia, choć ten próbował złagodzić własne stanowisko w sprawie potencjalnego traktatu pokojowego.

W związku z potrzebą osiągnięcia długo oczekiwanego pokoju między Polską a Chanatem Krymskim, Stefan Batory ponownie wysłał Broniowskiego z Lwowa na Krym. Miało to miejsce 12 września 1578 roku lub wkrótce potem. Tego dnia Broniowski otrzymał kompleksową dyrektywę określającą stanowisko Polski i inne kwestie polityczne. Zastrzeżono, że Broniowski ma powrócić najpóźniej 1 grudnia tego roku, gdyż był to ostatni dzień pobytu posłów moskiewskich w Polsce^[44]. Jeżeli nie powróci do tego czasu, to należy z tego wyciągnąć wniosek, że chan nie jest skłonny do zawarcia pokoju^[45]. Czas jednak szybko mijał, rok 1578 dobiegł końca, a od Broniowskiego nadal nie było żadnych wieści. W rezultacie stało się jasne, że chan krymski prowadził grę polityczną i nie chciał odesłać polskiego posła z powrotem. Możliwe, że liczył na podpisanie traktatu pokojowego na dogodnych dla siebie warunkach, które dla Polski byłyby nie do przyjęcia.

Jaka była pozycja i status Broniowskiego jako polskiego reprezentanta podczas jego długotrwałego pobytu na Krymie od jesieni 1578 do wiosny 1579 roku? Los obcych przedstawicieli dyplomatycznych, którzy wywołali gniew lub oburzenie władców panujących nad Tatarami krymskimi, bywał zwykle dość nieprzyjemny. Wiadomo, że ich swoboda przemieszczania się była ograniczona; odmawiano im przywileju bezpłatnego jedzenia przy stole samego chana, musieli więc kupować sobie żywność za prywatne środki. Częstokroć musieli pożyczać pieniądze od miejscowych mieszkańców, doświadczać głodu i innych niedogodności. Zdarzało się, że posłów bito i upokarzano^[46]. Zagranicznych ambasadorów przybywających do Bakczysaraju (krtat. Bağçasaray, tur. Bahçesaray), stolicy Chanatu Krymskiego, zwykle przenoszono do bardziej odległych osad. W XVI wieku zagraniczni dyplomaci zazwyczaj rezydowali w Kelyan (Qaci Kalyon), Alma Saray, Sürü lub Süyür Taş. W XVII wieku siedziby posłów mieściły się w Czufut Kale (krtat. Çufut Qale, tur. Çifit Kale) albo w Büyük Yaşlov^[47].

Nie ulega wątpliwości, że podobny los spotkał Broniowskiego. Część wprowadzająca do Tartariae descriptio – w formie listu do króla Stefana Batorego – została napisana 1 stycznia 1579 roku „in Tassarlagano, pago Tartarico”^[48]. Ten niezwykły toponim jest po prostu zlatynizowanym mianem tatarskiej wioski Tasz Dżargan (krtat. Taş Carğan), położonej w sąsiedztwie osady Aq Mescit, czyli dzisiejszego Symferopola. Była to relatywnie mała osada, obecnie całkowicie opuszczona, położona na wysokim, skalnym i trudno dostępnym urwisku, a zatem obronna z natury (zob. ilustr. 2)^[49]. Taka lokalizacja sugeruje, że Broniowski jako szef polskiej misji dyplomatycznej mógł spędzić tam kilka miesięcy jako swego rodzaju „więzień honorowy”, którego status i dalsze losy pozostawały niejasne. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że Broniowski spisał całą swoją relację właśnie we wsi Tasz Dżargan. Potwierdzeniem tej supozycji może być fakt, że inny polski poseł Ławryn Piaseczyński potraktowany jako persona non grata spędził jakiś czas w 1602 roku właśnie w Tasz Dżargan^[50].

W marcu 1579 roku Stefan Batory interweniował u sułtana tureckiego w sprawie Broniowskiego, który nadal był przetrzymywany w niewoli przez Mehmeda II Gireja na Krymie^[51]. Dopiero w kwietniu tegoż roku sułtan turecki Murad III objął rolę mediatora między Polską a Chanatem Krymskim. Jednym z podstawowych warunków zawarcia traktatu pokojowego między obydwoma krajami, jaki postawił władca osmański, było uwolnienie i odesłanie do Polski Broniowskiego. W zamian Polska miała płacić Tatarom coroczne „upominki”^[52]. 17 kwietnia 1579 roku Jan Zamoyski napisał do nuncjusza Giovanniego Andrei Caligariego, informując go, że choć nie otrzymał od Broniowskiego żadnej bezpośredniej korespondencji, to jednak dowiedział się odeń o chęci chana krymskiego do podjęcia wspólnej walki przeciwko Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu^[53]. W maju 1579 roku do Stambułu dotarła wiadomość, że chan odesłał już do Polski Broniowskiego z tekstem traktatu pokojowego^[54]. Według Dariusza Kołodziejczyka, poseł tatarski, który towarzyszył Broniowskiemu w drodze powrotnej do Polski, nazywał się Kazan Aga^[55]. Można zatem przypuszczać, że w maju lub w czerwcu 1579 roku polski przedstawiciel dyplomatyczny po około ośmiu miesiącach spędzonych na Krymie szczęśliwie powrócił do Polski.

Powszechnie uważano, że te dwie wizyty (w 1578 oraz 1578–1579) były jedynymi podróżami Broniowskiego na Krym. Dostępne źródła archiwalne wskazują jednak, że polski dyplomata odwiedził Chanat Krymski kilkakrotnie w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVI wieku. Na początku 1583 roku wysłano Broniowskiego na Krym wraz z innym posłem Janem Głębockim^[56]. Oprócz swojej roli jako posła na Krym, Broniowski od czerwca do sierpnia 1583 roku pełnił funkcję superintendenta odpowiedzialnego za podejmowanie poselstwa Iwana IV Groźnego przybywającego z Moskwy do Polski^[57]. Broniowski ponownie znalazł się na Krymie w listopadzie 1584 roku^[58]. W liście do Stefana Batorego Broniowski poinformował króla o powrocie części delegacji do Polski w towarzystwie tatarskiego posła mianowanego przez nowego chana krymskiego Islama II Gireja. Zapowiedział także własny powrót do kraju wraz z posłem tatarskim Ibrahimem Bieleckim. List Broniowskiego został napisany we wsi Süyür Taş położonej opodal pałacu chana krymskiego („Sortasu pod dworem Carskim”)^[59].

Z początkiem 1585 roku Broniowski został ponownie wysłany na Krym. W marcu tegoż roku rozpoczął podróż powrotną do Polski. 23 maja 1595 roku dotarł do Krakowa w towarzystwie Ali Murzy, posła chana krymskich Tatarów do Polski^[60]. Ten ostatni dostarczył warunki nowego traktatu pokojowego, który miał być zawarty z Islamem II Girejem^[61].

Działalność Broniowskiego jako dyplomaty nie osłabła po śmierci jego patrona, króla Stefana Batorego, która nastąpiła w grudniu 1586 roku. Kilku uczonych postuluje, że Broniowski został ponownie wysłany na Krym w latach 1587–1589^[62]. Dalsze szczegóły są nam znane z późniejszego pobytu Broniowskiego w Chanacie Krymskim, który przypadł na lata 1591–1592. Wiadomo, że tym razem akredytowani reprezentanci króla polskiego Zygmunta III Wazy pomimo wręczenia tradycyjnych upominków chanowi nie doprowadzili do podpisania traktatu pokojowego pomiędzy Polską i Chanatem Krymskim. Broniowski, wyruszywszy w podróż w roku 1591, powrócił do kraju wiosną 1592 roku w towarzystwie Kasima, wysłannika chana, który przywiózł ze sobą dwa bardzo ważne dokumenty tatarskie określane jako jarłyk (‘rozporządzenie’) i ahidname (‘umowa międzypaństwowa’, dosłownie ‘ustawa przysięgi’). Obydwa te źródła, napisane w języku krymskotatarskim, z szacunkiem określały polskiego dyplomatę jako uluġ ėlçisi Branovski („wielki poseł Broniowski”)^[63]. Była to już ostatnia z licznych podróży Broniowskiego na Krym. Zmarł on 21 września 1592 roku w Warszawie^[64].

Polskie źródła podają, że podczas ostatniej podróży Broniowski zaciągnął znaczny dług w wysokości 3600 talarów i 300 złotych^[65]. 31 marca 1593 roku Sejmik Ruski podkreślił konieczność spłaty długów Broniowskiego, które narosły w trakcie wypełnienia misji dyplomatycznej do Tatarów na polecenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów^[66]. Niezadowolenie krymskich wierzycieli Broniowskiego rozciągnęło się nawet na osobę kolejnego posła Ławryna Piaseczyńskiego, który w 1601 roku udał się do Chanatu. Wierzyciele przybyli do krymskiego portu Gözleve (tj. Eupatorii) i zagrozili mu karą śmierci, jeśli dług Broniowskiego nie zostanie im zwrócony. Przed Piaseczyńskim pojawili się trzej wierzyciele: Chaczynem Bej miał pożyczyć Broniowskiemu 1800 talarów, Chaczysemsi identyczną sumę (1800 talarów), a z kolei Sefer 300 złotych. Wydaje się, że trzema wierzycielami Broniowskiego byli kupcy ormiańscy z portu w Kefe, czyli z Kaffy (tj. dzisiejszej Teodozji). Piaseczyński stanowczo odmówił zwrotu długów zaciągniętych przez poprzednika, a swoje stanowisko próbował uzasadnić argumentem, że ani on jako obecny poseł, ani król polski nie powinni być pociągnięci do odpowiedzialności za długi Broniowskiego, zważywszy na fakt, że zaciągnął on je we własnym imieniu, a nie w ramach obowiązków służbowych jako szef polskiej misji dyplomatycznej^[67].

Dług ten, mimo wysiłków krymskich wierzycieli, pozostał niespłacony jeszcze w 1608 roku. Sprawa jego uregulowania była omawiana na najwyższym szczeblu dyplomatycznym pomiędzy królem Zygmuntem III Wazą a chanem krymskim Gazi II Girejem. Król zapewniał, że dług ten jest osobistym zobowiązaniem Broniowskiego i krymscy wierzyciele powinni skontaktować się ze spadkobiercami zmarłego posła w celu zażądania spłaty. Sprawa pozostała nierozwiązana aż do roku 1619, kiedy nowo mianowany poseł Florian Oleszko stanął przed problemem spłaty długów Broniowskiego i innego posła do Chanatu Floriana Zbrożka. Oleszko był zdania, że dług Zbrożka powinien być umorzony, biorąc pod uwagę fakt, że spędził on w więzieniu chana ponad rok^[68].

Można przypuszczać, że ogromny dług Broniowskiego nie powstał podczas jednego tylko poselstwa, lecz ustawicznie narastał w trakcie jego kilkukrotnych wizyt na Krymie w latach 1578–1592. Jak poprzednio wspomniano, Broniowski spędził przymusowo kilka miesięcy w Tasz Dżargan w latach 1578–1579. Co więcej, podczas swojej ostatniej misji, która trwała od 1591 do wiosny 1592, także przebywał przez wiele miesięcy na Krymie. Z zachowanej dokumentacji jasno wynika, że już w 1585 roku Broniowski otrzymał fundusze od państwa na spłatę długów narosłych na Krymie^[69]. Można zatem mniemać, że zmuszony był pożyczać pieniądze od miejscowej ludności, aby podczas długiego pobytu w Chanacie Krymskim zdobyć pożywienie dla samego siebie i towarzyszącego mu personelu. Niechęć królów polskich do uregulowania jego zobowiązań finansowych wydaje się nieco dziwna, zwłaszcza biorąc pod uwagę wysokie prawdopodobieństwo, że polski poseł był zmuszony pożyczać pieniądze w czasie wykonywania swoich obowiązków dyplomatycznych.

Zanalizowane powyżej dokumenty pozwalają przypuszczać, że Broniowski był kimś więcej niż zwykłym legatem, dwukrotnie wysłanym do mało znanego, orientalnego kraju. Był wytrawnym dyplomatą, który z powodzeniem wypełniał szereg skomplikowanych i delikatnych zadań politycznych Polskiej Korony. W latach 1578–1592 Broniowski odwiedził Chanat Krymski co najmniej siedem razy. Wizyty te miały miejsce w latach 1578–1579 (dwukrotnie), 1583, 1584, 1585, między 1587 a 1589 i wreszcie na przełomie lat 1591–1592^[70]. Wiadomo, że otrzymał od króla szczegółowe instrukcje dotyczące swoich działań za granicą. Powierzono mu także znaczne fundusze i cenne przedmioty, które miały zostać rozdane wśród wysokich urzędników krymskich jako tzw. „upominki”, aby złagodzić i uspokoić zmienne nastroje chana i innych kluczowych osobistości krymskiego chanatu. Ponadto w 1583 roku odpowiadał za przyjęcie poselstwa cara Rosji Iwana IV Groźnego w Polsce.

Z zebranego materiału dowodowego wynika, że obowiązki Broniowskiego nie ograniczały się wyłącznie do spraw związanych z Krymem. Starowolski podał, że autor Tartariae descriptio zasłynął z poselstw roztropnie odprawianych do różnych władców („legationibus ad diversos Principes prudenter obitis clarus [fuit]”^[71]), ale nie podał konkretnych szczegółów. Jedna wypowiedź wydaje się świadczyć, że Broniowski brał udział w misji dyplomatycznej do Moskwy, prawdopodobnie towarzysząc legatowi papieskiemu Antoniemu Possevinowi^[72]. Taki wniosek można wysnuć z wypowiedzi Starowolskiego, zgodnie z którą król Stefan Batory wysłał Broniowskiego do Tatarów Perekopskich na Krym, gdy ten powrócił z Moskwy po bitwie o Wielkie Łuki w roku 1580 („e Moschovia rediens a bello Lucensi”)^[73]. Należy jednak zaznaczyć, że łaciński termin może oznaczać zarówno Wielkie Księstwo Moskiewskie, jak i stolicę tego kraju Moskwę. Wydaje się zatem prawdopodobne, że Broniowski udał się do „Moschowii” jako żołnierz czynnie uczestniczący w kampanii z roku 1580 i w zdobywaniu Wielkich Łuk, a nie jako członek poselstwa, które wyruszyło do cara Iwana IV Groźnego i później z Moskwy powróciło. Starowolski był przekonany, że Tatarzy perekopscy „zatrzymali go przez dziewięć miesięcy” („novemque mensibus apud barbaros detentus”^[74]) w trakcie jakiejś podróży dyplomatycznej odbytej na początku lat osiemdziesiątych XVI wieku. Jak się wydaje, Starowolski mówi tu o pobycie Broniewskiego na Krymie w latach 1578–1579, lecz błędnie datuje go na początek lat osiemdziesiątych XVI wieku.

3. Marcin Broniowski jako autor Opisu Tatarii (Tartariae descriptio)

Z listu wprowadzającego skierowanego do Stefana Batorego nie wynika jasno, co skłoniło Broniowskiego do napisania relacji o jego przeżyciach na Krymie. Wydaje się, że nie było żadnego żądania ze strony króla lub innych dostojników, by poseł przygotował tego rodzaju sprawozdanie^[75]. Hipoteza Chodynieckiego, że Broniowski sporządził własną deskrypcję pod wpływem dzieła Taranowskiego, nie ma żadnego umocowania w materiale dowodowym^[76]. W tekście Tartariae descriptio nie pojawiają się odwołania do relacji Taranowskiego ani bezpośrednie cytaty z niej przejęte. Jeśli jednak wziąć pod uwagę fakt, że Taranowski w podobny sposób opisywał militarne tradycje krymskich Tatarów, to wydaje się niemal oczywiste, że Broniowski przytoczyłby jego opracowanie, gdyby faktycznie je znał^[77].

Należy przypuszczać, że autor Opisu Tatarii, który spędził kilka tygodni lub miesięcy w krymskiej wiosce Tasz Dżargan w 1578 roku (o czym dowodnie świadczy jego list wprowadzający), mógł zacząć pisać relację z własnej inicjatywy. Choć Broniowski cytuje kilku starożytnych autorów zarówno greckich, jak rzymskich (takich jak Strabon, Klaudiusz Ptolomeusz, Pliniusz Starszy), to jednocześnie nie ulega wątpliwości, że jego głównym źródłem informacji były ustne przekazy miejscowej ludności (zarówno chrześcijańskiej, jak i muzułmańskiej) oraz własne obserwacje wizualne^[78]. Wśród chrześcijańskich informatorów Broniowskiego byli miejscowi Włosi i Grecy, a także ruscy i ukraińscy kozacy, który byli niewolnikami lub jeńcami pojmanymi w trakcie wojny. Świadczą o tym liczne ruskie i ukraińskie terminy oraz toponimy użyte przez Broniowskiego. Za przykład niech posłużą takie terminy jak Kuiazos (drukarskie zepsucie zapisu kniazos, odddającego staroruski wyraz князи ‘książęta’) lub toponimy takie jak Perekop (strus. Перекопъ zamiast krymskotatarskiego Or Qapı czy tureckiego Or Kapı / Or Kapu), Mogilij (strus. могилы ‘mogiły’), Horodisae (strus. городище ‘osada obronna, grodziszcze’ w wymowie ukraińskiej) i wiele innych.

W swoim przekazie Broniowski opisuje prawie wszystkie duże miasta i twierdze zarówno tatarskiej, jak tureckiej części Krymu. Według autora Opisu Tatarii, w skład Chanatu Krymskiego wchodziły następujące miasta: Perecopia (krtat. Or Qapı, ukr. i ros. Perekop, pol. Przekop), Cosslovia (krtat. Kezlev, tur. Gözleve, pol. Kozłów, ob. Eupatoria), Baccasaraium (krtat. Baǧçasaray, pol. Bakczysaraj), Salaticum (Salaçıq / Eski Salaçık, ob. Starosielje), Almassarai (Alma Saray, ob. opuszczone miejsce blisko obecnej Nowopawłowki), Cremum lub Crimum (krtat. Eski Qırım, ob. Staryj Krym), Sortassus (Süyür Taş, ob. Bełokamennoje), Chersonesus lub Corsunum (średniowieczny Chersoń, obecnie dzielnica Sewastopola, pol. Chersonez Taurydzki), Tassarlaganus (Tasz Dżargan, Taş Yarğan / Taş Carğan, obecnie niezamieszkałe miejsce niedaleko Symferopola).

Broniowski opisuje także miasta należące do ottomańskiej części Krymu zwanej prowincją Kefe (tur. eyālet-i Kefê): Ingermenum (tur. i krtat. İn Kermen, İn Kerman), Iamboli lub Balacheum (krtat. i tur. Balıklava lub Balıqlava, pol. Bałakława, ob. Balaklava), Mancopia lub Mangutum (krtat. i tur. Mangub, Mangup, Mangup Kale, ob. niezamieszkałe miejsce), Cercessigermenum (tur. Çerkes Kerman, krtat. Eski Kermen, ob. niezamieszkałe miejsce), Sidagios lub Sudacum (tur. Sudaǧ, krtat. Sudaq, ob. Sudak), Capha lub Theodosia (średniowieczna Kaffa, tur. i krtat. Kefe, pol. Teodozja, ob. Feodosija) oraz Cercum (tur. Kerç, krtat. Keriç, ob. Kercz). Ponadto wymienia liczne miejscowości poza Krymem, leżące obecnie na obszarze Ukrainy, Mołdawii, Rumunii lub na Kaukazie. Do nich należą: Oczacovia (tur. Özü, ukr. Očakiv, ros. Očakov, pol. Oczaków), Bratislavia lub Braslavia (ukr. Braclav, pol. Bracław), Camenetiam (ukr. Kamjanec’ Podils’skij, pol. Kamieniec Podolski), Brassovia (rum. Brașov, pol. Braszów) itd.

Broniowski sam odwiedził większość z krymskich miejscowości, inne zaś opisali mu miejscowi mieszkańcy. Warto zauważyć, że Broniowski w swojej relacji nie wspomniał o trzech ludnych osadach Chanatu Krymskiego: Qırq Yer (potem Qale lub Çufut Qale, ob. opuszczona osada Czufut-Kale), Ak Mescid (krtat. Aq Mescit, ob. Symferopol) i Karasu Bazar (krtat. Qarasu(v)bazar, ob. Belogorsk). Tego rodzaju luka informacyjna sugeruje, że Broniowski miał ograniczone możliwości poruszania się na obszarze Chanatu Krymskiego i nie mógł odwiedzać wszystkich miejsc, jakie chciał zobaczyć. Jak wyżej wspomniano, Broniowski był zmuszony spędzić kilka miesięcy w Tasz Dżargan w oczekiwaniu na decyzję chana dotyczącą układu pokojowego z Polską. Z drugiej strony, Broniowski zapewniał, że pozwolono mu podróżować i odwiedzać różne miejsca i osady na Krymie, a nawet deklarował, że uzyskał możliwość swobodnej interakcji z mieszkańcami półwyspu^[79].

4. Tartariae descriptio Marcina Broniowskiego – edycje z XVI–XVIII wieku

Warto zauważyć, że Tartariae descriptio, główna praca Broniowskiego, nie ukazała się za życia autora. Jedynym jego utworem, który został opublikowany przed jego śmiercią (1592), był list dedykacyjny (zob. ilustr. 1) zamieszczony w książce włoskiego lekarza Nicollo Bucelli o królu Stefanie Batorym (1587)^[80].

Oryginalny tekst łaciński Opisu Tatarii został dwukrotnie opublikowany w roku 1595 w Kolonii, czyli trzy lata po śmierci autora. Za każdym razem był wydawany wraz z innymi traktatami geograficznymi, związanymi z dziejami Europy Wschodniej, przede wszystkim Polski, Węgier, Mołdawii i Rosji. Badacze historii Krymu zazwyczaj korzystają z wydania, w którym relacja Broniowskiego ukazała się wraz z dwoma traktatami Georga Reicherstorffera opisującymi Siedmiogród i Mołdawię, a nadto z przekazem Georga Wernhera o wodach węgierskich (De admirandis Hungariae aquis hypomnemation). Była to prawdopodobnie pierwsza drukowana edycja Tartariae descriptio (zob. ilustr. 3).

Relacja Broniowskiego ukazała się ponownie w tym samym roku 1595 w innym wydaniu zbiorowym zawierającym główne dzieło Antoniego Possevina (łac. Antonius Possevinus, wł. Antonio Possevino, 1533–1611), znanego dyplomaty, jezuickiego encyklopedysty i bibliografa, który jako legat papieski przebywał w Rosji w latach 1578–1586. Utwór Broniowskiego pt. Tartariae descriptio został ponownie wydrukowany w tej samej drukarni z odrębną paginacją odpowiadającą dokładnie składowi z pierwszego wydania^[81]. Umieszczono go bez zmian wraz z traktatami Reicherstorffera i Wernhera. Można jednak zauważyć niewielką zmianę na stronie tytułowej pracy Possevina, gdzie wskazano, że dołączono do niej Tartariae descriptio skomponowaną przez Broniowskiego z Bieździedzy (“Martinus Bronovius de Bieżdzfedea”). Można tu zauważyć, że nazwę rodzinnej wsi Broniowskich zmieniono z Biezdzfedea na Bieżdzfedea, co pozostaje w większej zgodności z poprawną polską pisownią nazwy wsi Bieździedza. Świadczy to o tym, że wydawca Arnold Mylius dysponował rękopisem relacji Broniowskiego, na którym nazwa rodzimej wsi polskiego dyplomaty została poprawnie zapisana przy użyciu polskich znaków diakrytycznych. Wydaje się, że wydanie zawierające opracowania Possevina ukazało się w większym nakładzie niż editio princeps, obejmująca jedynie traktaty Broniowskiego, Reicherstorffera i Wernhera^[82].

Według niektórych bibliografów, Tartariae descriptio ukazała się w 1595 roku wraz kroniką Marcina Kromera Polonia sive de origine et rebus gestis Polonorum libri XXX^[83]. Twierdzenie to wydaje się błędne, gdyż nie udało się odnaleźć żadnego egzemplarza takiego wydania. Podobnie za błędną należy uznać informację Karola Estreichera, że Tartariae descriptio została włączona do kompendium zatytułowanego Annales sultanorum Othmanidarum^[84].

Arnold Mylius (1540–1604), wydawca Tartariae descriptio, początkowo był drukarzem i księgarzem w oficynie wydawniczej Birckmannów, zatrudnionym w oddziale w Antwerpii (zob. ilustr. 4). Został on następnie mianowany dyrektorem zarządzającym i kierował tym oddziałem przez dość długi czas, aż zdecydował się na przeprowadzkę do Kolonii, gdzie znajdowała się główna siedziba oficyny Birckmannów. Tamże poślubił Barbarę, spadkobierczynię rodziny Birckmanów, a jako doświadczony drukarz przejął cały biznes wydawniczy.

Mylius korespondował z niemieckimi i holenderskimi uczonymi, między innymi ze słynnym kartografem Gerhardem Mercatorem^[85]. Utrzymywał także kontakty z polskimi humanistami. W roku 1594 opublikował własne dzieło pt. Principum et regum Polonorum imagines^[86], dedykowane kardynałowi Jerzemu Radziwiłłowi (1556–1600). Książka kończy się omówieniem panowania króla Stefana Batorego, co jasno pokazuje, że Mylius interesował się historią Polski tego okresu. Całkiem możliwe, że z tego właśnie powodu zdecydował się na wydanie relacji Broniowskiego, która bezpośrednio wiązała się z historią kontaktów Polski z Chanatem Krymskim za czasów Stefana Batorego.

Pierwsza edycja (editio princeps) utworu Broniowskiego (1595) zawierała także opis innych regionów takich jak Rosja, Węgry, Transylwania, Mołdawia i Krym. Chodynicki zasugerował, że opisy Węgier, Mołdawii i Siedmiogrodu znalazły się w jednej księdze ze względu na zainteresowania Habsburgów tymi krajami^[87]. Włączenie Rosji i Krymu świadczy o tym, że europejska publiczność chciała lepiej poznać dwie szybko rozwijające się i mało znane potęgi: Rosję Moskiewską i Chanat Krymski. Zainteresowania geopolityczne szczególnie wyraźnie widać w kolejnej edycji zbiorowej z roku 1630, w ramach której wydrukowano Opis Tatarii Broniowskiego wraz z kilkoma innymi traktatami o Rosji i Krymie. Wszystkie wczesnonowożytne wydania łacińskie Tartariae descriptio z niewielkimi wariacjami opierają się na edycji Arnolda Myliusa z 1595 roku. Prowadzi to do przypuszczenia, że w 1578 roku powstał tylko jeden rękopis relacji Broniowskiego, który został udostępniony Myliusowi. Rękopis został uzupełniony listem do króla Stefana Batorego, napisanym, jak wcześniej wspomniano, już po skomponowaniu relacji, w dniu 1 stycznia 1579 roku we wsi Tasz Dżargan na Krymie.

Niepewna jest tożsamość autora bardzo intrygującej i pouczającej mapy Krymu i regionów sąsiednich, która została dołączona do pierwodruku Tartariae descriptio (por. ilustr. 5). Mapa ta nie była wcześniej publikowana, co sugeruje, że powstała prawdopodobnie w celu zilustrowania podróżniczej relacji Broniowskiego. Nie ulega wątpliwości, że mapa w pewnym stopniu opierała się na informacjach polskiego dyplomaty, gdyż większość nazw miejscowych umieszczonych na niej powiela toponimy wymienione w opisie Tatarii. Wydaje się jednak mało prawdopodobne, by sam Broniowski odpowiadał za jej kompozycję. Moim zdaniem, mapa została przygotowana w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku przez jakiegoś profesjonalnego kartografa do zilustrowania dzieła Broniowskiego. Przy sporządzeniu mapy ów kartograf posłużył się terminologią i danymi, które znalazł w relacji posła. Ten sam nieznany kartograf wykonał także inne mapy, ilustrujące inne traktaty w zbiorowym wydaniu kolońskim z 1595 roku. Mapa Krymu została ponownie opublikowana w osiemnastowiecznych wydaniach Tartariae descriptio^[88].

W roku 1630 w Lejdzie firma wydawnicza rodziny Elzevir (Elsevier) wydrukowała Tartariae descriptio wraz z szeregiem innych znaczących źródeł dotyczących Rosji i Chanatu Krymskiego. Tom zbiorowy, w którym ponownie opublikowano relację Broniowskiego, nosił tytuł Russia, seu Moscovia, itemque Tartaria (zob. ilustr. 6). Księga była podzielona na dwie części: Moscoviae descriptio oraz Tartariae descriptio. Wydrukowano ją bez map i ilustracji, ale z indeksem na końcu^[89]. Również tytuł samej relacji został nieco zmodyfikowany i skrócony: Tartaria^[90]. Krótką przedmowę do książki stworzyli dwaj holenderscy redaktorzy Nicolas van den Boekhorst (ca. 1580–1641) oraz Cornelis Musch (1592–1650).

Tekst wydania Tartariae descriptio z roku 1630 opierał się bez wątpienia na edycji Myliusa z 1595 roku. Lejdeńscy redaktorzy skrupulatnie przeczytali dzieło, wprowadzając szereg zmian. Słowo et we wszystkich podtytułach zostało zastąpione symbolem &, natomiast inicjalna litera „v” została zastąpiona tam, gdzie potrzeba, przez „u”. Zmodyfikowano także interpunkcję, a niektóre toponimy lekko zniekształcono. Sam tekst relacji Broniowskiego nie uległ skróceniu, lecz holenderscy edytorzy pominęli list wprowadzający adresowany do króla Stefan Batorego, indeks oraz uwagi marginalne pojawiające się przed każdą sekcją w kolońskiej edycji z 1595 roku.

Tartariae descriptio została ponownie przedrukowana przez Johanna Georga Schwandtnera w Wiedniu w roku 1746 w zbiorze traktatów związanych z historią Węgier. Chociaż w wydaniu wiedeńskim podano, że oryginalna edycja kolońska z roku 1595 została „na nowo przejrzana i poprawiona” („denuo recognita et emendata”) wydaje się, że poprawki są minimalne lub wcale ich nie ma. Tekst łaciński przedrukowano za pierwszym wydaniem, utrzymując uwagi na marginesie oraz list wprowadzający^[91]. Warto zauważyć, że w tej edycji relacja Broniowskiego nosi tytuł Descriptio Tartariae. Ten sam tytuł pojawia się także w późniejszych wydaniach tego zbioru^[92]. O ile nam wiadomo, dwie edycje kolońskie (1595), jedna lejdeńska (1630) i dwie wiedeńskie (1746, 1765) są jedynymi znaczącymi wydaniami łacińskiego oryginału Tartariae descriptio, jakie pojawiły się w dobie wczesnonowożytnej (XVI–XVIII wieku).

5. Tartariae descriptio Marcina Broniowskiego: tłumaczenia obcojęzyczne

Publikacja tak ważnego źródła jak Tartariae descriptio nie umknęła uwadze europejskiej społeczności, która chętnie czytała je w innych językach niż łacina. Pierwsza częściowa translacja, a raczej parafraza pracy Broniowskiego, ukazała się w Polsce w ojczystym języku autora około 1620 roku^[93]. Na stronie tytułowej niewielkiej książeczki nie wskazano, kiedy i gdzie została ona wydrukowana. W związku z tym, część badaczy postuluje, że opublikowamo ją w Zamościu w 1624 roku^[94]. Inni uczeni i bibliografowie uważają jednak, że omawiany druk ulotny ujrzał światło dzienne znacznie wcześniej, zaraz po opisanej w niej bitwie pod Cecorą (rum. Țuțora)^[95].

W dziewiętnastowiecznym przedruku zabrakło jednostronicowego wstępu łacińskiego, który występował w zamojskiej edycji^[96]. Jak wskazano na stronie tytułowej, ten ciekawy druk ulotny składał się z trzech odrębnych części: [1] Pogrom Tatarow – opis zwycięskiej bitwy hetmana Stanisława Żółkiewskiego przeciw krymskim Tatarom w dniu 6 października 1620 roku; [2] Ordynek wyprawy Tatarskiey na woynę – opis porządku, w jakim oddziały tatarskie wyruszają na wojnę autorstwa Marcina Broniowskiego; [3] Edykt Kozakow Nizowych – jednoakapitowa notatka o sposobie, w jaki ukraińscy kozacy wzywali ochotników do walki z Turkami. Co ciekawe, ten krótki fragment został napisany nie w języku polskim, lecz w archaicznym języku ukraińskim, zapisanym alfabetem łacińskim.

Choć polska translacja (czy raczej parafraza) Opisu Tatarii zajmuje drugą połowę druku ulotnego, dane Broniowskiego o księciu litewskim Witoldzie jako mistrzu Polaków przeciwko Tatarom są reprodukowane na pierwszej stronie publikacji. Z Tartariae descriptio przejęto jedynie kilka wybranych fragmentów, zwłaszcza takich, które nawiązywały do tradycji militarnych i codziennych czynności krymskich Tatarów^[97]. Anonimowy autor dziełka nie miał, jak się wydaje, zbyt dużego doświadczenia w posługiwaniu się łaciną. To przypuszczenie może wyjaśniać, dlaczego w niektórych przypadkach polski tekst zniekształcił pierwotne dane przekazane w łacińskim oryginale. Wydaje się, że nieznany autor tej parafrazy czasami dodawał własne opinie o Tatarach, a także według własnego uznania skracał lub przerabiał wiadomości podane przez Broniowskiego. W rezultacie nasuwa się oczywista konkluzja, że polskiej wersji z lat dwudziestych XVII wieku nie można uznać za poprawne tłumaczenie łacińskiego dzieła, czy też jego wybranych fragmentów.

W roku 1625 ukazał się przekład Tartariae descriptio na archaiczną siedemnastowieczną angielszczyznę, wydany jako rozdział XXI części trzeciej monografii Samuela Purchasa pt. Hakluytus Posthumus or Purchas His Pilgrimes^[98]. Translacja ta była później wielokrotnie przedrukowywana przy różnych okazjach^[99].

W angielskiej edycji nie wskazano nazwiska tłumacza. Można jednak przypuszczać, że był nim sam Richard Hakluyt lub Samuel Purchas (zob. ilustr. 8) lub ktoś inny, komu zlecono wykonanie przekładu. Tekst relacji Broniowskiego o Krymie został przełożony w całości i zaopatrzony adnotacjami w marginaliach. Z drugiej jednak strony, relacja nie została podzielona na mniejsze sekcje w podobny sposób jak to uczyniono w edycji łacińskiej. Notki nie odpowiadają łacińskiemu oryginałowi, stanowią zatem element dodany wtórnie przez tłumacza lub edytora. List wprowadzający do króla Stefana Batorego został pominięty, a oryginalną mapę Krymu i ziem sąsiednich zastąpiono inną mapą zatytułowaną Taurica Chersonesus (tj. Półwysep Krymski), opracowaną przez holendersko-flamandzkiego kartografa Jodocusa Hondiusa (zob. ilustr. 9). Chociaż ten przekład pomógł angielskiemu czytelnikowi zapoznać się z relacją Broniowskiego, to obecnie nie spełnia on standardów tłumaczenia naukowego i dlatego nie powinien być stosowany przez współczesnych badaczy.

W roku 1839 bułgarski pedagog i reformator Dimitar S. Mutev (1818–1864), który był stałym mieszkańcem Imperium Rosyjskiego, dokonał pierwszego przekładu łacińskiej relacji Broniowskiego na język rosyjski. Translacja ta do tej pory nie została wydana. Zdaniem Aleksandra Rystenko, rękopis zawierający tłumaczenie Muteva był w roku 1910 przechowywany w Bibliotece Odeskiego Towarzystwa Historii i Starożytności pod sygnaturą III.17.150^[100]. Niestety, dalsze losy tego manuskryptu, jego obecny status i miejsce przechowywania, pozostają nieznane.

W roku 1867 ukazał się drukiem rosyjski przekład znanego odeskiego filologa Iosifa Szerszeniewicza (1819–1894) z komentarzami historyka Nikołaja Murzakiewicza^[101]. Wspólna praca obu tych autorów umożliwiła szerokiemu gronu rosyjskich badaczy i zapaleńców zainteresowanych studiami krymskimi dogłębne poznanie utworu Broniowskiego. Chociaż tłumaczenie zostało dokonane zgodnie z ówczesnymi standardami, to daleko mu do wymagań stawianych przekładom naukowym. Niektórych zdań nie przełożono dosłownie, często też pomijano wyrażenia niejasne^[102]. Tytuł Tartariae descriptio (dosłownie: Opis Tatarii) oddano niedokładnie jako Описание Крыма (tj. Opis Krymu). Rosyjska translacja nie zawierała ani zapisów marginalnych z pierwszego wydania (1595), ani załączonej tam mapy (zob. ilustr. 5). List wprowadzający skierowany do króla Stefana Batorego został przesunięty na koniec rosyjskiej adaptacji. Można to wiązać z faktem, że odeski tłumacz rozpoczął pracę translacyjną na bazie wydania z roku 1630, które nie posiadało ani marginaliów, ani epistolograficznego wstępu, i dopiero później sięgnął po edycję kolońską z roku 1595 lub edycje wiedeńskie (1746, 1765). Pomimo potrzeby sporządzenia nowego tłumaczenia literackiego opatrzonego komentarzem naukowym, przekład Szerszeniewicza był wielokrotnie wznawiany bez żadnych poprawek aż do roku 1991. Jeden z przedruków otrzymał jednak dodatkowe komentarze przygotowane przez Aleksandra Gercena^[103].

W roku 1970 ukazało się pierwsze tureckie tłumaczenie Tartariae descriptio, którego autorem był Kemal Ortaylı^[104]. Niestety, jego translacja nie opierała się na łacińskim oryginale, lecz na dziewiętnastowiecznym przekładzie rosyjskim Iosifa Szerszeniewicza. W rezultacie, turecki tłumacz powtórzył wszystkie błędy i nieścisłości rosyjskiego pierwowzoru. Co więcej, Ortaylı wprowadził tytuł Kırım (dosłownie ‘Krym’) zamiast Tartariae descriptio (pol. Opis Tatarii). Do książki dołączono kilka czarno-białych fotografii krymskich zabytków, lecz – jak w rosyjskim wzorcu – pominięto mapę Krymu, która znajdowała się w editio princeps (zob. ilustr. 5).

W pierwszej dekadzie XXI wieku kilka europejskich ekspedycji archeologicznych uczestniczyło w międzynarodowych wykopaliskach na Krymie. W latach 2006–2008 na terenie „jaskiniowego miasta” Mangup i w jego najbliższych okolicach Römisch-Germanisches Zentralmuseum w Moguncji (ob. Leibniz-Forschungsinstitut für Archäologie, Mainz) pod kierownictwem prof. Falka Daima realizowało międzynarodowy projekt krymsko-niemiecko-polski, którego założenia i rezultaty zostały opublikowane w tomie zbiorowym^[105]. W projekcie chodziło nie tylko o wykopaliska, gdyż w monografii opublikowano także prace historyczne, pomiary stanowisk archeologicznych oraz studia nad strukturami osadniczymi i krajobrazem. Zachodni badacze szybko zorientowali się, że relacja Broniowskiego stanowi jedno z najważniejszych źródeł do średniowiecznej i wczesnonowożytnej historii Krymu, a jednocześnie dostrzegli potrzebę posiadania wysokiej klasy tłumaczenia akademickiego z nowymi komentarzami. W efekcie tych działań dwie współczesne translacje pojawiły się w Niemczech i w Polsce niemal jednocześnie.

Niemiecka edycja Tartariae descriptio zawiera oryginalny tekst źródłowy, jego niemiecką translację opatrzoną komentarzami^[106], a także kilka artykułów poświęconych Broniowskiemu, jego podróżniczej relacji i biografii. Ilustracje wysokiej jakości pomagają czytelnikowi, który nie jest zaznajomiony z historią Krymu, wyobrazić sobie miasta i wsie opisywane przez polskiego podróżnika. Niestety, ani niemiecki przekład, ani łaciński tekst nie obejmują marginaliów Broniowskiego, zamieszczonych w wydaniu z 1595 roku.

W polskiej edycji można wyróżnić następujące części: artykuł wprowadzający Stefana Albrechta^[107], reprintowane faksymile pierwszej łacińskiej edycji z roku 1595, polskie tłumaczenie dokonane przez Ewę Śnieżewską, komentarze krymskiego historyka Aleksandra Gercena oraz ilustracje^[108]. Polskie wydanie wiernie odtwarza układ oryginalnej księgi, gdyż wprowadza marginalia Broniowskiego starannie powtórzone za editio princeps.

Obie edycje dwujęzyczne, wydane w roku 2011, zawierają współczesne tłumaczenie tego kluczowego źródła, uzupełnione istotnymi uwagami krytycznymi, artykułami uzupełniającymi, a nadto historycznymi i rzeczowymi komentarzami, przywołującymi aktualną bibliografię odpowiednich badań krymskich, między innymi prace opublikowane w języku rosyjskim, polskim i ukraińskim^[109].

6. Wpływ Tartariae descriptio na europejską myśl historyczno-geograficzną w dobie wczesnonowożytnej

Dopiero w XIX wieku opracowanie Broniowskiego stało się obowiązkową lekturą dla każdego zainteresowanego historią Krymu. Jednak we wczesnonowożytnej dobie jego praca nie zyskała szerszej popularności. Tylko nieliczni autorzy w swoich publikacjach wykorzystali wiadomości zaczerpnięte z Tartariae descriptio.

Pierwsza książka, wykorzystująca dane przejęte z Tartariae descriptio, została opublikowana w roku 1598, zaledwie trzy lata po wydaniu relacji Broniowskiego. Praca nosiła tytuł De Tartaris diarium („Zapiski o Tatarach”) i wyszła spod pióra szkockiego badacza Williama Bruce’a (Guilielmus Brussius Scotus po łacinie), który był profesorem prawa rzymskiego w Akademii Zamojskiej w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku, a w pierwszej dekadzie XVII stulecia pracował jako agent państwowy w Gdańsku^[110]. Relacja Broniowskiego nie była jedynym źródłem informacji, z którego Bruce czerpał wiedzę na temat regionu krymskiego. Sam uczony uznawał wartość innych źródeł^[111], cytując ustne przekazy Włocha Antoniego Spinoli, który z ramienia chana krymskiego Gazi II Gireja pełnił funkcję ambasadora w Polsce^[112]. Z tego powodu traktat Bruce’a nie zawsze jest spójny co do nazewnictwa i wiadomości. Zawiera on nie tylko dane zapożyczone z Tartariae descriptio, lecz także wiadomości, które szkockiemu prawnikowi dostarczył Antonio Spinola. Chociaż Bruce nie wymienia imienia Broniowskiego, to zawartość jego opracowania dowodnie świadczy, że opierał się na przekazie polskiego dyplomaty. Krymskie nazwy miejscowe użyte przez Bruce’a są niemal identyczne z toponimami Broniowskiego (np. łac. Baccasaraia odnosi się do Bakczysaraju; Ingermenum do Inkermanu, a Cosslovia oddaje krymskotatatrską nazwę miejscową Kezlev)^[113].

W tym samym mniej więcej czasie powstała kolejna praca nawiązująca do relacji Broniowskiego. Był to traktat historyczno-geograficzny pt. Relation of the State of Polonia and the United Provinces of That Crown Anno 1598, opublikowany po raz pierwszy w 1965 roku na podstawie tylko jednej wersji rękopiśmiennej, której twórca rozprawy nie został wskazany^[114]. W konsekwencji wśród historyków nie było zgody co do tożsamości autora. Niektórzy uczeni sugerowali, że dzieło to napisał angielski dyplomata George Carew, inni z kolei przypisywali je Williamowi Bruce’owi^[115]. Niedawne jednak badania Sebastiana Sobeckiego^[116], oparte na dwóch dodatkowych kopiach rękopiśmiennych, jednoznacznie wykazały, że autorem traktatu był angielski polityk John Peyton (1579–1635). Zdaniem Sobeckiego, młody polityk zaczął pisać traktat w roku 1598, a zakończył go pięć lat później (1603). Tekst, napisany mieszaniną średniowiecznej łaciny i archaicznej angielszczyzny, zawiera obszerny podrozdział poświęcony krymskim Tatarom („Crijm Tartars”). Chociaż Peyton nigdzie nie wskazał na dzieło Broniowskiego jako źródło pozyskanych informacji o Krymie, wpływ Tartariae descriptio na jego pracę jest oczywisty. Wiele fragmentów zostało przetłumaczonych na język angielski niemal słowo w słowo. Za doskonały przykład może służyć rozdział Broniowskiego pt. Successorem perpetuum regni Tartari eligunt zestawiony z wersją Peytona zatytułowaną The State of Succession^[117].

Z relacji Broniowskiego korzystał także Jacques Auguste de Thou (1553–1617), francuski historyk, kolekcjoner książek i przewodniczący parlamentu paryskiego, publikujący po łacinie jako Jacobus Augustus Thuanus. Włączył on dane przejęte z dzieła Broniowskiego do trzeciego tomu monumentalnego kompendium pt. Historia sui temporis, opublikowanego po raz pierwszy w 1607 roku. De Thou nie tylko wymienia nazwisko Broniowskiego (w jego łacińskiej wersji: Martinus Broniovius) w XVII rozdziale księgi LXVII, lecz także obszernie powołuje się na dane pozyskane z Tartariae descriptio^[118]. Zaskakuje nas fakt, że francuski historyk na początku księgi LXVII nie wymienia Broniowskiego wśród wykorzystanych źródeł. Zamiast niego podaje jakiegoś Georgiusa Bruschiusa jako główne źródło swoich informacji^[119]. To imię jest zapewne zniekształceniem Brussiusa, czyli Williama Bruce’a, publikującego pod łacińskim imieniem Guilielmus Brussius, którego traktat o Krymie poddałem wcześniejszej analizie. Istotnie, można odnotować, że de Thou w dziele Historia sui temporis posługiwał się toponimami przejętymi zarówno z Broniowskiego, jak i Bruce’a. Wydaje się, że sięgnął do dzieł obu tych autorów.

Pisma słynnego kapitana Johna Smitha (1580–1631), angielskiego żołnierza, odkrywcy, gubernatora i admirała Nowej Anglii, stanowią chyba najbardziej znane i rzucające się w oczy świadectwo niewłaściwego wykorzystania dzieła Broniowskiego pt. Tartariae descriptio. Nie ulega wątpliwości, że kapitan Smith (zob. ilustr. 10) odbył wiele podróży zarówno po Europie, jak po Ameryce Północnej i przeżył mnóstwo niezwykłych przygód. Z drugiej strony zauważono, że znaczna część jego opowieści wydaje się w całości lub w znacznym stopniu wymyślona lub świadomie zniekształcona.

Kapitan Smith twierdził przykładowo, że w roku 1603 spędził jakiś czas na Krymie jako niewolnik. Ale jego opis krymskich Tatarów i Tatarii jest całkowicie pozbawiony oryginalnych danych i w całości opiera się na doniesieniach innych osób (Williama de Rubruquis, Anthony’ego Jenkinsona, Williama Biddulpha i Marcina Broniowskiego)^[120]. Samuel Purchas opublikował relacje tych autorów w języku angielskim w Londynie w latach dwudziestych XVII wieku, a zatem kilka lat przed publikacją przygód Smitha w 1630 roku. Angielski pisarz wykorzystał ich przekazy, lecz nie wymienił źródeł, z których pozyskał dane. Można zasadnie stwierdzić, że podróżnicza opowiastka Smitha dotycząca jego przygód na Krymie jest pozbawiona oryginalnych elementów, np. tatarskich lub tureckich nazw własnych i pospolitych, a także innych lokalnych detali, co mogłoby sugerować, że kapitan nigdy nie przebywał na Krymie.

Skrupulatną i obszerną eksplikację odnoszącą się do Tartariae descriptio opublikował po niemiecku Martin Zeiller (1589–1661), wybitny erudyta, pisarz, geograf i tłumacz (zob. ilustr. 11), który zapoznał się z relacją Broniowskiego w wydaniu łacińskim z 1595 lub 1630 roku^[121]. Zeiller wskazał Broniowskiego jako źródło swoich wiadomości i przedstawił krótkie podsumowanie treści jego dzieła w formie dialogu pomiędzy dwoma wyimaginowanymi rozmówcami, tj. Czechem o imieniu Wacław i Polakiem o imieniu Stanisław^[122]. Niemiecki uczony wykorzystał informacje przejęte z dzieła Tartariae descriptio do omówienia historii Wschodu w szerszym kontekście.

Powyżsi autorzy zachodnioeuropejscy byli jedynymi, jak się zdaje, ważnymi pisarzami działającymi w XVI i XVII wieku, którzy zauważyli opus magnum Broniowskiego i wykorzystali to dzieło w mniejszym lub większym stopniu.

7. Podsumowanie rozważań. Wnioski końcowe

W artykule na nowo przeanalizowałem życiorys polskiego podróżnika i dyplomaty Marcina Broniowskiego (zmarłego 21 września 1592 roku w Warszawie), autora powstałego w roku 1578 dzieła pt. Tartariae descriptio (1578), zawierającego klasyczny opis szesnastowiecznego Krymu, uwzględniający ważniejsze miasta, ludność i militarny potencjał Chanatu Krymskiego. Przeglądając polskie źródła archiwalne, natrafiłem na trzy autentyczne listy autora Opisu Tatarii napisane po polsku. Wszędzie zapisał swoje nazwisko jako „Marcin Broniowski”^[123]. Na tej podstawie doszedłem do wniosku, że nazwisko podróżnika brzmiało Broniowski, a nie Broniewski, jak jeszcze do niedawna sądzono.

We wstępnej, epistolograficznej części Tartariae descriptio sam Broniowski deklaruje, że był dwukrotnie wysyłany na Krym jako poseł. I niemal każdy badacz historii Krymu zakładał na tej podstawie, że te dwie wizyty były jedynymi pobytami polskiego dyplomaty na Krymie. Autorska deklaracja odzwierciedla jednak sytuację z dnia 1 stycznia 1579 roku, kiedy list do króla Stefana Batorego został napisany, a następnie włączony w formie wstępu do Tartariae descriptio. Z dokumentacji odnalezionej przeze mnie w polskich archiwach wynika, że po 1 stycznia 1579 roku Broniowski był kilkakrotnie wysyłany na Krym. Okazało się, że Broniowski odwiedził Krym co najmniej siedem razy w następujących latach: 1578–1579 (dwukrotnie), 1583, 1584, 1585, pomiędzy 1587 i 1589, a po raz ostatni na przełomie 1591 i 1592. Ilekroć był wysyłany z misją do Chanatu Krymskiego, tylekroć otrzymywał od aktualnie panującego króla polskiego szczegółowe instrukcje dotyczące wielu zawiłych i delikatnych spraw politycznych. Jako dyplomata Broniowski utrzymywał również kontakty międzynarodowe z Rosją. Z wypowiedzi Szymona Starowolskiego wydaje się wynikać, że Broniowski odwiedził carską Rosję w 1580 roku albo jako żołnierz, albo jako członek korpusu dyplomatycznego wysłanego do Moskwy. Co więcej, przynajmniej raz, w roku 1583, był odpowiedzialny za przyjęcie poselstwa cara Rosji Iwana IV Groźnego w Polsce.

Dostępne źródła jasno wskazują, że Broniowski nie był zwykłym posłańcem dostarczającym dokumenty, lecz zaufanym współpracownikiem króla Stefana Batorego i wytrawnym dyplomatą znającym się na stosunkach międzynarodowych i kontaktach z Rosją oraz Chanatem Krymskim. Jego działalność trwała od końca lat siedemdziesiątych do wczesnych lat dziewięćdziesiątych XVI stulecia. Wkrótce po przedwczesnej śmierci Broniowskiego (we wrześniu 1592 roku) okazało się, że autor Opisu Tatarii pozostawił po sobie znaczny dług wynoszący 3600 talarów i 300 złotych, zaciągnięty u kupców z krymskiej Kaffy. Należy przypuszczać, że Broniowski pożyczał te sumy dla pokrycia kosztów przedłużającego się pobytu polskiej delegacji na Krymie. Strona polska z królem Zygmuntem III Wazą na czele negowała dyplomatyczny charakter tego zobowiązania finansowego twierdząc, że Broniowski pożyczał te środki na jakieś prywatne cele. Zagadką pozostaje zarówno kwestia pochodzenia tak ogromnego długu, jak i problem ewentualnej spłaty (w każdym razie, długu nie uregulowano do roku 1619).

Nie da się także ustalić, co skłoniło Broniowskiego do napisania Opisu Tatarii w roku 1578. Tekst relacji o Krymie został ukończony przed dniem 1 stycznia 1579 roku, a sam Broniowski nie wnosił do manuskryptu żadnych uzupełnień i poprawek, mimo że jeszcze pięć razy odwiedzał ten wschodnioeuropejski region. Stoję na stanowisku, że Broniowski napisał swoją deskrypcję z własnej woli i bez zachęty ze strony króla czy dostojników państwowych. Główne dzieło Broniowskiego ukazało się drukiem trzy lata po śmierci autora. Jedyną pracą Broniowskiego opublikowaną za życia autora był krótki epistolograficzny wstęp do książki Mikołaja Bucelli, nadwornego lekarza króla Stefana Batorego^[124].

Oprócz starannej weryfikacji życiorysu i liczby podróży Marcina Broniowskiego na Krym przeprowadziłem analizę historii druku łacińskiego dzieła Tartariae descriptio i jego tłumaczenia na języki nowożytne. Oryginalny tekst Tartariae descriptio został po raz pierwszy wydany w roku 1595 w Kolonii w oficynie Birckmannów prowadzonej przez Arnolda Myliusa w dwóch osobnych monografiach zbiorowych. Następnie był trzykrotnie przedrukowany w Lejdzie (1630) oraz w Wiedniu (1746, 1765). Dzieło Broniowskiego nigdy nie stało się chętnie czytanym bestsellerem, lecz nie uległo także zapomnieniu. Dopiero w dobie nowożytnej (począwszy od drugiej połowy XIX wieku) doceniono jego ogromną wartość poznawczą i historyczną.

Dzieło pt. Tartariae descriptio wywarło głęboki wpływ na wczesnonowożytnych geografów i historyków, którzy starali się rozwijać i szerzyć wiedzę o Chanacie Krymskim i ogólnie o świecie muzułmańskim. Z opisu Broniowskiego korzystali wybitni intelektualiści europejscy XVI i XVII wieku. Szkocki prawnik William Bruce, związany z Polską i Akademią Zamojską, wykorzystał dane Broniowskiego o Krymie już w 1598 roku, zaledwie trzy lata po pojawieniu się editio princeps (1595). Angielski polityk John Peyton włączył wybrane fragmenty Opisu Tatarii do swojego traktatu Relation of the State of Polonia, który powstawał w latach 1598–1603. Francuski historyk Jacques Auguste de Thou wprowadził dane pozyskane z przekazu Broniowskiego do monumentalnego kompendium pt. Historia sui temporis, wydanego po raz pierwszy w 1607 roku.

Tartariae descriptio oddziaływała także na zachodnioeuropejską literaturę piękną. Angielski kapitan John Smith opisał swoje zadziwiające (całkowicie fikcyjne) przygody na Krymie bazując między innymi na relacji Broniowskiego (dzieło ukazało się w Londynie w 1630 roku), a z kolei niemiecki erudyta Martin Zeiller przedstawił w roku 1653 niektóre zagadnienia opisane w Tartariae descriptio w formie dialogu między czeskim i polskim rozmówcą.

W XVII wieku pojawiły się dwa przekłady na języki narodowe: jedno częściowe w języku polskim (ok. 1620–1624), a drugie pełne w języku angielskim (1625). Największe zainteresowanie pracą Broniowskiego wykazali dziewiętnastowieczni uczeni rosyjscy, co nie było zaskakujące, skoro Krym w 1783 roku został przyłączony do Imperium Rosyjskiego. W roku 1839 Dymitar Mutev dokonał pierwszego (obecnie zaginionego) przekładu dzieła Broniowskiego na język rosyjski. W 1867 w Odessie ukazała się drukiem translacja Iosifa Szerszeniewicza, która aż do roku 2010 pozostawała jedynym wysokiej jakości tłumaczeniem dzieła Broniowskiego, choć nie wolnym od pewnych ułomności i niedostatków. Badacze historii Krymu chętnie z rosyjskiej wersji korzystali, zwłaszcza że łacińskojęzyczne edycje i reedycje (wydane w Kolonii, Lejdzie i Wiedniu) były niezmiernie rzadkie i w Europie Wschodniej bardzo trudno dostępne. Od czasu publikacji rosyjskiego przekładu w 1867 roku opracowanie polskiego dyplomaty stało się klasycznym źródłem, powszechnie cytowanym we wszystkich publikacjach zajmujących się historią średniowiecznego i wczesnonowożytnego Krymu^[125].

W drugiej połowie XX stulecia pojawił się turecki przekład Kemala Ortaylı^[126], w dość znacznym stopniu odbiegający od łacińskiego oryginału, gdyż został on dokonany na bazie dziewiętnastowiecznej rosyjskiej translacji. Pierwsze współczesne tłumaczenia Tartariae descriptio, spełniające wysokie normy akademickie, ukazały się dopiero w 2011 roku w Polsce i Niemczech. Godnym podkreślenia jest fakt, że polski przekład relacji Broniowskiego o Krymie, wzbogacony o reprint pierwszej łacińskiej edycji (editio princeps), został zrealizowany przez łódzkie środowisko naukowe, skupione wokół prof. dr hab. Magdaleny Mączyńskiej, która w latach 1993–2016 była zatrudniona w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego.

Tłum. Krzysztof Tomasz Witczak